Ο Καβάφης στη λογοτεχνία: Επιδράσεις, συνομιλίες, επιρροές

ΛΙΓΕΣ ΜΟΛΙΣ ΜΕΡΕΣ πριν από την Επέτειο Καβάφη –ημέρα γέννησης και θανάτου του–, την ώρα που ο πύραυλος της SpaceX που μετέφερε την πρώτη αποκλειστικά ιδιωτική ομάδα αστροναυτών στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό ISS εκτοξευόταν και ξεκινούσε το δικό του ταξίδι, ο Ισραηλινός αστροναύτης Έιταν Στιμπέ απήγγελλε στίχους από την «Ιθάκη»: ήταν η δική του ιδιότυπη προσευχή, με απήχηση σε διαφορετικές εθνότητες και θρησκευτικές ομάδες, ικανή να επισκιάσει τις πιο κρίσιμες στιγμές της Ιστορίας.

Τους ίδιους ακριβώς στίχους διάβασε ο τελευταίος σύντροφος της Τζάκι Κένεντι, Μόρις Τέμπλεσμαν, κατά τη διάρκεια της κηδείας της, εκπληρώνοντας μία από τις τελευταίες της επιθυμίες· η ίδια γνώριζε πως ο Καβάφης θα ήταν ενδεχομένως ο καταλληλότερος πλοηγός στην πορεία προς το άγνωστο. Σε ένα σύμπαν που μοιάζει να μη γνωρίζει όρια ούτε στον χρόνο ούτε στον χώρο, είναι προφανές ότι η πρόσληψη του έργου του Καβάφη ξεπερνά το πλαίσιο της φιλολογικής ανάλυσης και γίνεται παγκόσμιο κτήμα, πέρα και έξω από τις ακαδημαϊκές εκτιμήσεις, επιτρέποντας στα ποιήματα να αυτονομηθούν μέσα στην αποσπασματικότητά τους. 

Σε ένα σύμπαν που μοιάζει να μη γνωρίζει όρια ούτε στον χρόνο ούτε στον χώρο, είναι προφανές ότι η πρόσληψη του έργου του Καβάφη ξεπερνά το πλαίσιο της φιλολογικής ανάλυσης και γίνεται παγκόσμιο κτήμα, πέρα και έξω από τις ακαδημαϊκές εκτιμήσεις, επιτρέποντας στα ποιήματα να αυτονομηθούν μέσα στην αποσπασματικότητά τους.

Ο Καβάφης είναι, επομένως, πανιστορικός ακριβώς επειδή είναι κτήμα όλων: δεν είναι τυχαίο ότι πολύ σύντομα από πρώτος Έλληνας ποιητής που μπορούσαν να κατονομάσουν οι μορφωμένοι Βρετανοί στη μεταπολεμική Αγγλία έγινε το μέσο αναφοράς και απελευθέρωσης των ερευνητών των κλασικών σπουδών αλλά και τρόπος πρόσληψης κλασικών, μοντέρνων και μεταμοντέρνων αντιλήψεων.

Ξεπερνώντας, δηλαδή, τα όρια της φιλολογικής έρευνας, η σκιά του Καβάφη απλώθηκε μέσω του Ντάρελ –στο έργο του οποίου πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνία– στο διεθνές στερέωμα και εξακτινώθηκε γρήγορα σε όλο το φάσμα των μυθιστορηματικών εξιστορήσεων.

Έτσι, στο πλαίσιο των συγκριτικών μελετών μπορεί κανείς να βρει από τον ιστορικό, τον περιπετειώδη ή και τον στοχαστικό Καβάφη στα κόμικ «Εκουατόρια» των Canales και Pellejero (εκδόσεις Μικρός Ήρως, μτφρ. Ντίνα Φατούρου), όπου οι δυο δημιουργοί βάζουν τον διάσημο ήρωα Κόρτο Μαλτέζε να εξυμνεί τις αρετές της περιπλάνησης και της ελευθερίας απαγγέλλοντας στίχους από το ποίημα «Η πόλις», μέχρι τον ηδονιστή Καβάφη στο πολύ πετυχημένο «Να με φωνάζεις με το όνομά σου» του επίσης Αλεξανδρινού Αντρέ Ασιμάν (μτφρ. Νίκος Μάντης, Μεταίχμιο), ο οποίος περιλαμβάνει ένα εξαίσιο δοκίμιο για τον Καβάφη στο πρόσφατο βιβλίο του «Homo Irrealis».

Επομένως, είναι αντιληπτό ότι ο τρόπος οικειοποίησης της καβαφικής μορφής είναι άμεσα συνδεδεμένος με την ανομοιογενή λειτουργία του corpus των ποιημάτων ενός συγγραφέα. Όμως, η ερμηνευτική ενέργεια στο εκάστοτε έργο, όπως επέμενε στην αρχή κιόλας της «Αρχαιολογίας της γνώσης» ο Μισέλ Φουκό, δεν είναι ποτέ ίδια, καθώς «δεν μπορεί να ιδωθεί ούτε ως άμεση ενότητα, ούτε ως βέβαιη ενότητα, ούτε ως ομοιογενής ενότητα».

Από τις πρώτες ενσωματώσεις των καβαφικών στίχων στο έργο του Λουί ντε Μπερνιέρ με μεταφράσεις του ίδιου μέχρι τις προφανείς καβαφικές επιδράσεις στις «Νυχτερινές Αποδημίες», στα «Σταυροδρόμια» και άλλα πεζοποιήματα της πρόσφατα αποδημήσασας Λουίζ Γκλικ, είναι τεράστιος ο κατάλογος των έμμεσων ή άμεσων καβαφικών εκδοχών στην παγκόσμια γραμματεία, οι οποίες πολλές φορές συνορεύουν αναγκαστικά με την ποίηση ή καλύτερα καταργούν ακόμα και τις ειδολογικές αντιθέσεις.

Θα έγραφε, άραγε, πεζοποιήματα ή δικούς της πρωτότυπους μονολόγους, που μοιάζουν με μικρά θεατρικά έργα, η νομπελίστρια ποιήτρια αν δεν είχε επηρεαστεί από την ίδια τη μορφή της καβαφικής ποίησης ή τη μοναδική και ιδιοσυστασιακή της δυνατότητα να υπερβαίνει ακόμα και τα είδη; Μένει να εξεταστεί και να ερευνηθεί από τους φιλολόγους. Αλλά είναι προφανές ότι η επιρροή του Καβάφη αναφέρεται τόσο σε επίπεδο περιεχομένου και εκφραστικού ύφους όσο και ειδολογικής συνάφειας. 

Πλειοδοτούν, άλλωστε, τα έργα μελετητών του Καβάφη που έχουν εξετάσει σε βάθος την επίδρασή του στους ξένους ποιητές, με τον Νάσο Βαγενά να έχει πραγματοποιήσει μια ουσιαστική μελέτη τόσο στα ξένα ποιήματα που συνομιλούν ρητά με τον Καβάφη όσο και στα πιο «καβαφογενή». Χαρακτηριστικά τονίζει: «Η σημερινή απήχηση της καβαφικής ποίησης τόσο στους Έλληνες όσο και στους ξένους αναγνώστες της αποκτά διαστάσεις φαινομένου, όταν σκεφτούμε ότι ο Καβάφης, που είναι χρονικά παλαιός ποιητής, δεν διαβάζεται ως ένας ποιητής που είχε ξεχαστεί και που ανακαλύπτεται εκ νέου», συμπεραίνοντας ότι ο Αλεξανδρινός διαβάζεται και ανακαλύπτεται διαρκώς ως ποιητής του παρόντος.

Όχι τυχαία ο Μέντελσον τον περιγράφει ως «ποιητή των ποιητών», ένας βρετανικός όρος που είναι ίσως ο ακριβέστερος για να περιγράψει τη θέση που κατέχει στο διεθνές φιλολογικό στερέωμα. Αλλά αν η επίδραση του Καβάφη στη διεθνή ποίηση μένει να ερευνηθεί και να εξεταστεί με μεγαλύτερη συστηματικότητα, η επίδρασή του στη λογοτεχνία επιτρέπει διαφορετικού είδους συμπεράσματα: ο Καβάφης μπορεί να ασκεί επιρροή είτε μέσω ενός στίχου, είτε ως μορφή, είτε ως βλέμμα, καθώς ανταποκρίνεται άμεσα ακόμα και στην ανάγκη του ανθρώπου να εκφραστεί προσωπικά με οποιονδήποτε τρόπο, όπως είδαμε στην περίπτωση του ύστατου αποχαιρετισμού της Τζάκι Κένεντι. 

«Ο Καβάφης», γράφει η Γιουρσενάρ στη μελέτη της για την αναγκαιότητα αλλά και τη μαγεία του ταξιδιού και της περιπλάνησης με τον τίτλο «Ο γύρος της φυλακής» (μτφρ. Νίκος Δομαζάκης, Χατζηνικολή), «θυμίζει στον ταξιδιώτη του ότι δεν θα βγει από τον τόπο της καταγωγής του, ότι όπου κι αν πάει η πόλη του θα τον ακολουθεί. Ο άνθρωπος του Μποντλέρ, όπου και αν πηγαίνει, απλώς λικνίζει το άπειρό του στις πεπερασμένες θάλασσες». Εν προκειμένω, το ταξίδι του Καβάφη στην Ιθάκη του γίνεται μεθοδολογικό εργαλείο ανακάλυψης και ερμηνείας του κόσμου, που απέκτησε σημαίνουσα θέση στο έργο της Γιουρσενάρ, μεταξύ άλλων, όχι μόνο λόγω της μετάφρασής της αλλά και της έντονης σχέσης που είχε η ίδια με τον Καβάφη.

Εκτός από την κριτική παρουσίαση του έργου του, ήταν κυρίως αυτή η χειρονομία που μετέτρεψε τον Καβάφη σε συμβολικό κτήμα κάθε μυθιστοριογράφου που ήθελε να ανακαλύψει στους αλληγορικούς του στίχους τον δικό του τρόπο (επαν)ανάγνωσης της πραγματικότητας. Λαμβάνοντας σοβαρά υπόψη τις καβαφικές υποδείξεις της Γιουρσενάρ, ο κορυφαίος Ιταλός μυθιστοριογράφος Ντίνο Μπουτζάτι βρίσκει στον ποιητή ένα στιβαρό καταφύγιο για να γράψει τα νεορεαλιστικά του μυθιστορήματα στην καρδιά του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Αν στο «Στην έρημο των Ταρτάρων» του Μπουτζάτι η καβαφική επιρροή είναι έμμεση μέσω του “Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», στο κορυφαίο έργο του, το «Περιμένοντας τους βαρβάρους», η καβαφική μορφή είναι πανταχού παρούσα και όχι μόνο λόγω του τίτλου. Το μυθιστόρημα μιλάει εμφανώς για την απειλή των βαρβάρων που μοιάζουν «μια κάποια λύσις», καθώς ακόμα και όταν αυτοί εμφανιστούν αποδεικνύεται ότι τελικά δεν ήταν η πηγή του κακού αλλά η ανυπόστατη, κενή νοήματος προσωποίησή του. 

Αντίστοιχης καβαφικής έμπνευσης είναι το κορυφαίο αριστούργημα του Ζιλιάν Γκρακ, «Η ακτή των Σύρτεων» (μτφρ. Κώστας Κρυτσίνης, Ζαχαρόπουλος), που θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα βιβλία του 20ού αιώνα, με μια μυθιστορηματική αχλή να συνοδεύει τόσο τη γραφή του όσο και την τελική αναγνώρισή του μέσα από μια σειρά βραβείων τα οποία αρνήθηκε με έντονα ριζοσπαστικό τρόπο ο δανδής Γκρακ.

Οικειοποιούμενος τον καβαφικό αέρα που τον ήθελε μέσα και έξω από την εποχή του, με μια ταυτόχρονη αναγνώριση αλλά και αποξένωση από τους πνευματικούς εκπροσώπους της εποχής του, ο Γκρακ βρέθηκε πολύ κοντά στους σουρεαλιστές, αλλά γρήγορα διαχώρισε τη θέση του από το numerus clausus των στρατευμένων εκπροσώπων του είδους.

Τονίζοντας με το παραπάνω την καβαφική επίδραση στο έργο του, κυρίως μέσα από την ποίηση των ερειπίων και της παρακμής, των θρησκευτικών συμβόλων και της ποιητικότητας, ο Γκρακ θέτει στο επίκεντρο του βιβλίου του τον Άλντο, ο οποίος διορίζεται πολιτικός επίτροπος στις Σύρτεις από την κυβέρνησή της Ορσένα, μιας πόλης που μοιάζει αλεξανδρινή και όχι μόνο επειδή βρίσκεται σε ανάλογη κατάσταση παρακμής. Επικεφαλής του ναυαρχείου στις Σύρτεις είναι ο πλοίαρχος Μαρίνο, ο οποίος αφήνεται στην κατάπτωση, σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που οι ήρωες του Μπουτζάτι αντιμετωπίζουν τον επικείμενο εχθρό. Ενδεχομένως τα λείψανα να είναι υπολείμματα ενός παρελθόντος που ο ίδιος ο Γκρακ θεωρούσε σχεδόν καβαφικό. 

Αλλά η πιο γνωστή μεταγραφή καβαφικού ποιήματος σε λογοτεχνική ιστορία, ένα «αληθινό λογοτεχνικό γεγονός που υπερβαίνει τα σύνορα», είναι το αριστούργημα του Τζον Κούτσι «Περιμένοντας τους βαρβάρους» (μτφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Μεταίχμιο), το οποίο επαινέθηκε από σπουδαίους ομοτέχνους του, όπως ο Γκράχαμ Γκριν. Το βιβλίο εκδόθηκε στη Νότια Αφρική, τα χρόνια του απαρχάιντ, δηλαδή στις αρχές της δεκαετίας του ’80, και αφορά το βάναυσο κράτος που είχαν επιβάλει οι ακραίοι λευκοί ρατσιστές, οι οποίοι, επικαλούμενοι έναν αγώνα απέναντι σε δικούς τους υποτιθέμενους βαρβάρους, ουσιαστικά εκβαρβαρίζονται οι ίδιοι.

Καθώς, όμως, φαίνεται, είναι ο πολιτισμός που «τελικά καταστρέφεται από τη δική του βαρβαρότητα», όπως τονίζει χαρακτηριστικά ο Μίλτος Φραγκόπουλος στην εισαγωγή του, και ο νομπελίστας συγγραφέας δεν θα μπορούσε να φανταστεί άλλον ποιητή από τον Καβάφη για να δανειστεί την αλληγορία του και να εμπνευστεί τον πυρήνα της αφήγησής του. Ο εκδοτικός οίκος Penguin δεν το έχει εντάξει τυχαία στη λίστα με τα κορυφαία βιβλία του 20ού αιώνα. 

Όσον αφορά την επίδραση του Καβάφη στα ελληνικά γράμματα, είναι γνωστές και φιλολογικά επιμελημένες οι σχέσεις του ποιητή με τους συγκαιρινούς του αλλά και η σύγκρουσή του με τον Θεοτοκά ή τον Λορεντζάτο, οι οποίοι δεν αντιλήφθηκαν εγκαίρως τον ιδιότυπο μοντερνισμό του.

Αμφίθυμη ήταν και η σχέση του με τον Νίκο Καζαντζάκη, ο οποίος τον επισκέπτεται στο σπίτι του στην Αλεξάνδρεια, γράφοντας, εκ των υστέρων ότι πρόκειται για την πιο «εξαιρετική πνευματική φυσιογνωμία της Αιγύπτου»: «Στο μεσόφωτο του αρχοντικού σπιτιού του προσπαθούσα να διακρίνω τη μορφή του. Ανάμεσά μας είναι ένα μικρό τραπεζάκι, γιομάτο ποτήρια με χιώτικη μαστίχα κι ουίσκι – και πίνουμε» γράφει ο Καζαντζάκης για τον Καβάφη, χωρίς να μπορεί τότε να προκρίνει το διεθνές εκτόπισμα της ποίησής του, καθώς, ταυτίζοντάς τον με την Αλεξάνδρεια, τον θεωρεί επίσης ποιητή της παρακμής «που τελεί τον άθλο της τέχνης με υπερηφάνεια και σιωπή, αρχηγός ερημίτης».

Σε αυτήν τη συνάντηση αναφέρεται ο Καβάφης σε επιστολή του προς τον Φόρστερ, ενώ ενδεχομένως η καβαφική ποίηση να διαπερνά πολλά αποσπάσματα της ταξιδιωτικής γραφής του Νίκου Καζαντζάκη, ακόμα και αν δεν δηλώνεται ρητά. 

Η οικειοποίηση του Καβάφη από κορυφαίους συγγραφείς της αριστεράς οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στην πρωτότυπη ανάγνωση του Στρατή Τσίρκα που ήθελε την κοσμοπολίτικη ελευθεριότητα και ελληνικότητα του ποιητή να μην περιορίζεται σε εθνικούς όρους. Ως εκ τούτου, ο Άρης Αλεξάνδρου επηρεάστηκε από τον Καβάφη όχι μόνο στα ποιήματά του αλλά και στα πεζά του, καθώς και στα ειρωνικά προσωπεία που υιοθέτησε στο μοναδικό του μυθιστόρημα «Το Κιβώτιο».

Η επίδρασή του τόσο στο λανθάνον ύφος και τις διακειμενικές συναντήσεις όσο και στις μοντερνιστικές επιρροές είναι διάχυτη κυρίως στους σύγχρονους μεταπολεμικούς πεζογράφους, οι οποίοι είχαν αφήσει πίσω τους τις προηγούμενες αντιστάσεις και ενστάσεις της γενιάς του ’30 και είχαν συνειδητοποιήσει την ανατρεπτική και αλληγορική δύναμη της ποίησης του Αλεξανδρινού. Μετά τον Άρη Αλεξάνδρου, σειρά είχαν εμβληματικοί πεζογράφοι όπως ο Μένης Κουμανταρέας, που είχαν πολλούς λόγους να ταυτιστούν με τις εμμονές, τις ενορασιακές διαθέσεις αλλά και την ιστορική συνείδηση του Καβάφη.

Έκπληξη, μάλιστα, περιμένει τον αναγνώστη όταν βρίσκει τον Καβάφη να περιπλανιέται στις αυτοβιογραφικές σελίδες του Κουμανταρέα στο «To show είναι των Ελλήνων» (εκδόσεις Κέδρος), και μάλιστα στην πρώτη του ιστορία, όπου περιγράφεται η μοναδική συνάντηση του Αλεξανδρινού ποιητή με τον σπουδαίο μουσικό και συνθέτη Δημήτρη Μητρόπουλο, ο οποίος μελοποίησε στίχους του. Είναι τέτοια η ζωντάνια και η γλαφυρότητα της αφήγησης που νιώθουμε σαν να είμαστε εμείς παρόντες στη μεταξύ τους συνάντηση και να παρακολουθούμε το αυστηρό, αλλά συνάμα τρυφερό βλέμμα του ποιητή προς τον κορυφαίο μουσικό, καθώς εκείνος παίζει στο πιάνο αλλά και τραγουδά ποιήματά του. 

Μια αληθινή ιστορία για ένα καβαφικό χειρόγραφο που άκουσε από κάποιον Αλεξανδρινό ο συγγραφέας Θόδωρος Γρηγοριάδης, όσο ακόμα ήταν φοιτητής, ήταν η αφορμή για να εντάξει τη φιγούρα του ποιητή σε ένα από τα διηγήματά του με τον καβαφικό τίτλο «Τα Παράθυρα», το οποίο συμπεριελήφθη στη συλλογή διηγημάτων του «Γιατί πρόδωσα την πατρίδα μου» (εκδόσεις Πατάκη).

Εκεί ο ηλικιωμένος αφηγητής από την Αλεξάνδρεια του λέει πως «το λεξιλόγιο των λιγοστών ποιημάτων του ποιητή ήταν αρκετό για να συλλάβεις το νόημα του κόσμου, την ιστορία, τα πάθη και τους πόθους των ανθρώπων». Και ίσως, τελικά ο πρωταγωνιστής της ξεχωριστής αυτής ιστορίας να έχει δίκιο: τα ελάχιστα σε σχέση με το έργο άλλων ποιητών ποιήματα του Καβάφη ήταν αρκετά για να δημιουργήσουν μια παγκόσμια φήμη που ενισχύεται αντί να μειώνεται με τον χρόνο.

Από τις τελευταίες και πιο πρόσφατες εκδόσεις με άμεσο, πλέον, πρωταγωνιστή τον Καβάφη και όχι απλώς ως μια ποιητική επίδραση ξεχωρίζει το «Τι μένει από τη νύχτα» της Έρσης Σωτηροπούλου (εκδόσεις Πατάκη), όπου η μυθιστορηματική γλώσσα καλείται να αναπαραστήσει ανάγλυφα όλες τις όψεις της καβαφικής επιθυμίας, ακόμα και τις πιο σκοτεινές και παράνομες, που φέρνουν τον Αλεξανδρινό ποιητή πολύ κοντά στον Ζαν Ζενέ και στους θηρευτές της επιθυμίας στο Παρίσι του fin de siècle.

Ο ελεύθερος από τις δεσμεύσεις του κοινωνικού περίγυρου της Αλεξάνδρειας Καβάφης στο φανταστικό σενάριο της Σωτηροπούλου περιπλανιέται στο Παρίσι του 1897, όταν θεριεύουν οι συγκρούσεις με αφορμή την πολύκροτη υπόθεση Ντρέιφους, και ο ίδιος αναλαμβάνει να επιδείξει το ελεύθερο πνεύμα του. Παράλληλα με τα κρίσιμα γεγονότα παρακολουθούμε τις εξορμήσεις του στα κέντρα διασκέδασης και στα διάφορα σαλόνια όπου βρίσκεται μαζί με τον αδελφό του Τζον, με τον οποίο διατηρούσε στενή πνευματική σχέση.

Είναι σημαντικό ότι η Έρση Σωτηροπούλου ερεύνησε με προσοχή πολλά τεκμήρια από το αρχείο για να συγγράψει το έργο, κάτι που καταδεικνύει ότι ειδικά ύστερα από την πρόσφατη ψηφιοποίηση του αρχείου, ο Καβάφης μετατρέπεται σε μια ανοιχτή αφορμή για περαιτέρω δημιουργική έκφραση όχι μόνο στη λογοτεχνία αλλά και σε διαφορετικές διακειμενικές προσεγγίσεις που ξεπερνούν τα φιλολογικά είδη, δίνοντας ιδέες για μια άλλη, πιο ζωντανή επιτελεστικότητα. 

Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν το πρόσφατο εντυπωσιακό παράδειγμα της «Constantinopoliad» της Sister Sylvester, όπως είναι το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο της Kathryn Karaoglu Hamilton, όπου η ίδια, αναδεικνύοντας μια αθέατη μέχρι σήμερα πλευρά του εφηβικού Καβάφη, ύστερα από έρευνα στα ημερολόγια που κράτησε κατά την περίοδο παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη, και προσθέτοντας, όχι τυχαία, στον τίτλο της περφόρμανς, η οποία συνδέει με τον πλέον άμεσο τρόπο την ποίηση με τη λογοτεχνία και το θέατρο ως ένα κείμενο μέσα στο καβαφικό κείμενο, το επίθετο «επικός»-«epic», φαίνεται να υποστηρίζει ότι από εκεί ακριβώς ξεκίνησε το καβαφικό ταξίδι και οι καβαφικές καταβυθίσεις ταυτόχρονα στον κόσμο της γραφής και της σεξουαλικότητας.

Ρίχνοντας, εν προκειμένω, μακριά την καβαφική πέτρα στον ανώμαλων ειδολογικών γεωστρωματώσεων 21ο αιώνα, το χειροποίητο από πολλές απόψεις έργο της Sister Sylvester, καθώς προσφέρεται, μεταξύ άλλων, στον αναγνώστη/θεατή με τη μορφή βιβλίου και τον καλεί να βυθιστεί στην ανάγνωση, είναι μια στιβαρή και άκρως πρωτότυπη πρόταση ανάδειξης του καβαφικού έργου, φωτίζοντας ανεκμετάλλευτες πτυχές του Αρχείου Καβάφη. Ειδικά οι σελίδες που αφαιρέθηκαν από το ημερολόγιο, δηλαδή οι σκόπιμες σιωπές που ανιχνεύονται σε αυτό, είναι αυτές που κινητοποίησαν την ίδια ως δημιουργό ώστε να εντοπίσει τις αθέατες μορφές αυτολογοκρισίας/παρέμβασης εκ μέρους του ίδιου του ποιητή.

Το έργο είχαμε την τύχη να δούμε τόσο στη Νέα Υόρκη όσο και στην Αθήνα, δηλαδή σε διαφορετικά χωροχρονικά περιβάλλοντα, ανακαλύπτοντας τους πολλαπλούς διαύλους άμεσης επικοινωνίας με τον θεατή/αναγνώστη. Η πρεμιέρα του έγινε στο πλαίσιο του φεστιβάλ «Archive of Desire» που διοργανώθηκε από το Ίδρυμα Ωνάση στη Νέα Υόρκη. Εκεί συσπειρώθηκαν διαφορετικές καλλιτεχνικές δυνάμεις και διακειμενικές εκφράσεις κάτω από την ταμπέλα «Καβάφης», σκορπώντας τη δύναμη των στίχων του κυριολεκτικά σε κάθε γωνιά της πόλης και αγγίζοντας ζητήματα πολλαπλότητας, εγκλεισμού, διαφορετικότητας, αποκλεισμού, ελευθερίας. 

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του διακειμενικού διαλόγου/συνάντησης με τον Καβάφη που άνοιξε, στο πλαίσιο του ίδιου φεστιβάλ, η βραβευμένη Αφροαμερικανίδα ποιήτρια Ρόμπιν Κοστ Λιούις, η οποία δημιούργησε ένα νέο έργο απευθυνόμενη στον ποιητή, ενσωματώνοντας τις εκφράσεις της καβαφικής τροπικότητας και της ανοιχτής επίδρασής της στο έργο άλλων ποιητών.

Πρόκειται για μια καταφατική και άκρως εμπεριστατωμένη στάση απέναντι στο έργο του ποιητή, που τον επαναφέρει στο προσκήνιο, ξαναζωντανεύοντας τους στίχους και αφήνοντάς τους ελεύθερους στο δημόσιο ασυνείδητο και στο συλλογικό τραύμα, μακριά από φιλολογικούς περιορισμούς και περιχαρακώσεις, φέρνοντάς τον στο σήμερα και στο τώρα.

Απόδειξη του πόσο εμπεριστατωμένα ταυτοτική ήταν αυτή η κίνηση –με τους όρους της φουκοϊκής διάχυσης της ταυτότητας μέσα από την ετερότητα–, στηριγμένη στην ανάδειξη του Καβάφη σε μέσο ριζοσπαστικής πολιτικής διεκδίκησης, είναι η εισήγηση της Λιούις στο πλαίσιο του συμποσίου που διοργάνωσε για τον Καβάφη ο καθηγητής του τμήματος Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Columbia, Στάθης Γουργουρής, σε συνεργασία με την καθηγήτρια του Princeton Κάριν Έμεριχ.

Εκεί η Αφροαμερικανίδα ποιήτρια εντόπισε την τεράστια συμβολή του Καβάφη στο ελευθεριακό κίνημα των μαύρων queer ατόμων του Σαν Φρανσίσκο και της Νέας Υόρκης τη δεκαετία του ’80, αφηγούμενη πως τα ποιήματα του Καβάφη, «τα οποία συνήθως κοσμούσαν τα πάνω ράφια από κλειστά ερμάρια», τους έδιναν ελπίδα και τους έκαναν να μπορούν να ελπίζουν και να συνεχίζουν.

Είναι, επομένως, προφανές ότι, εκτός από φιλολογική επίδραση και κοσμογονική επιρροή που φτάνει κυριολεκτικά μέχρι το Διάστημα, ο Καβάφης ανάγεται σε ζωντανό παράδειγμα τρισδιάστατων τρόπων έκφρασης και επικοινωνίας όχι μόνο μέσα από κείμενα, ποιήματα και λογοτεχνικά έργα αλλά και μέσα από τη ζωή και την ιστορία των ανθρώπων, σε μια ανοιχτή περιπλοκή ιχνών και ένα σύνολο διαρκών αναζωπυρώσεων στο πέρας των αιώνων και των συνόρων. 

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

To νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.