ΠΑΡΟΤΙ ΜΙΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ στα ελληνικά υπάρχει –τουλάχιστον από το 1974 και μετά– έχω τη γνώμη, πως, γενικώς, υπερισχύει η άγνοια για την γείτονα Τουρκία, σε σχέση με τα κοινωνικοπολιτικά κινήματα και τον ρόλο της συνακόλουθης πολιτιστικής παραγωγής της στα long sixties. Μπορεί να γράφονται λεπτομέρειες (στην Ελλάδα) για τις ανάλογες καταστάσεις σε ΗΠΑ και Δυτική Ευρώπη (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, ίσως και αλλού), αλλά από την άλλη μεριά υπάρχει σκοτάδι για τις συντριπτικά περισσότερες περιοχές του κόσμου, κοντινές ή μακρινές μας, και σε σχέση πάντα με τις δικές τους εκφράσεις του κοινωνικού και καλλιτεχνικού underground και της μαχόμενης κουλτούρας.
Σε πολλές περιπτώσεις οι αφορμές όλων εκείνων των «εκρήξεων» ήταν κοινές, παρά τις τοπικές, κάθε φορά, ιδιαιτερότητες, και το 1968 υπήρξε μια χρονιά σταθμός όχι μόνο για τα μητροπολιτικά κέντρα της Δύσης, μα και για χώρες της περιφέρειας – όπως είναι η Τουρκία. Το βιβλίο «Από το Παγκόσμιο στο Τοπικό / Η Τουρκία στη μακρά δεκαετία του ’60» [Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης / Ιστορία και Κοινωνία, 2025], που έχει επιμεληθεί ο πανεπιστημιακός Νίκος Χριστοφής, δεν είναι απλώς πρωτότυπο –καθώς ασχολείται με μια χώρα τόσο κοντινή μας και τόσο άγνωστη ταυτόχρονα, όσον αφορά τα συγκεκριμένα ζητήματα–, αλλά και ουσιαστικό.
Το μόνο που πέτυχε η στρατιωτική καταστολή του 1971 ήταν να δημιουργήσει αντιστάσεις όχι μόνο στους ακτιβιστές αλλά σε όλα τα επίπεδα της τουρκικής κοινωνίας.
Το βιβλίο αποτελείται από δέκα κεφάλαια, με τα οκτώ να είναι γραμμένα από τούρκους μελετητές-ερευνητές των κοινωνικών και καλλιτεχνικών κινημάτων της πατρίδας τους, ενώ δύο είναι γραμμένα από τον Χριστοφή – με το υλικό να δημοσιεύεται για πρώτη φορά στο περιοδικό «Turkish Historical Review», για να μεταφραστεί στην πορεία στα ελληνικά (από τα αγγλικά) από τον Χρίστο Μάη.
Το πρώτο κεφάλαιο είναι γραμμένο από τον Χριστοφή και έχει τίτλο ίδιο με τον τίτλο του βιβλίου, δηλ. «Από το παγκόσμιο στο τοπικό / Η Τουρκία στη μακρά δεκαετία του ’60» (σελ.15-41). Εδώ από τη μια μεριά επεξηγείται το γιατί, το 1968, υπήρξε ένας παγκόσμιος σταθμός, μια «παγκόσμια στιγμή», ενώ παράλληλα ορίζονται τα τουρκικά long sixties – εντός των οποίων το ’68, αποκτά τη δική του καθοριστική σημασία. Τα όρια τούτων καταδεικνύονται από την... «πολιτική και οικονομική κρίση του 1958, η οποία κλόνισε την κυβέρνηση του Αντνάν Μεντερές οδηγώντας τελικά στη στρατιωτική ανατροπή της στις 27 Μαΐου 1960» και την 12η Μαρτίου 1971 όταν... «οι παρασκηνιακές κινήσεις του στρατού επέβαλαν την απομάκρυνση της εκλεγμένης κυβέρνησης και την επιβολή στρατιωτικού νόμου». Υπάρχουν λοιπόν αυτά τα δύο έτη ορόσημα για την τουρκική περίπτωση, το 1958 και το 1971 – αν και κάποιοι μελετητές μπορεί να μεταθέτουν το δεύτερο όριο ακόμη πιο βαθιά στα σέβεντις. Στην περίοδο αυτή η Τουρκία βρίσκεται υπό σφοδρή αμερικανική εξάρτηση (και υπό άλλων δυτικών στρατιωτικών και οικονομικών οργανισμών), υπάρχει αντιαμερικανισμός στη χώρα, με το ριζοσπαστικό φοιτητικό κίνημα να διαθέτει αντιιμπεριαλιστικά, «τριτοκοσμικά» και κεμαλικά χαρακτηριστικά. Όπως διαβάζουμε σχετικώς: «Αυτός ο λόγος, ή η αντίληψη, δεν περιοριζόταν στην ριζοσπαστικοποιούμενη νεολαία αλλά ήταν ευρέως διαδεδομένος στην τουρκική Αριστερά, συμπεριλαμβανομένου του Κόμματος Εργαζομένων Τουρκίας (Türkiye İşçi Partisi, ΤİP), του εκπροσώπου της Αριστεράς μέσα στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση. Με άλλα λόγια, ο Κεμαλισμός προσλήφθηκε από τη νέα γενιά ως “συνώνυμος της ανεξαρτησίας, της ανάπτυξης και της προόδου, ‘σκοπών’, που ‘προδόθηκαν’ ή εγκαταλείφθηκαν από τη φιλοδυτική και ‘αντιδραστική’ εξουσία του Μεντερές κατά τη δεκαετία του 1950”. Η νέα πρωτοπορία έγινε γνωστή ως η συμμαχία ανάμεσα “στο στρατό και τη νεολαία”».
Το δεύτερο κεφάλαιο αποκαλείται «Τα κινήματα του ’68 στον κόσμο και την Τουρκία / Ένα ή πολλά κινήματα;» (σελ.43-73) και είναι γραμμένο από τον Ömer Turan. Βασικά εδώ προάγεται η άποψη πως υπήρχαν πολλά «1968» και όχι ένα και πάνω σ’ αυτή τη βάση εξετάζεται το τουρκικό «1968», ως μια συνέχεια της κεμαλικής «επανάστασης» (πραξικόπημα) του 1960, διαθέτοντας συγχρόνως αντιπολεμικά (λόγω του πολέμου στο Βιετνάμ), αντιαμερικανικά και αντινατοϊκά χαρακτηριστικά. Εδώ μπαίνει και η ίδρυση της Ομοσπονδίας της Επαναστατικής Νεολαίας Τουρκίας, γνωστής και ως Dev-Genç (για την οποία έγραφε και το δεύτερο τεύχος της πρώτης περιόδου του «Αντί», που δεν το άφησε η χούντα να εκδοθεί, το 1972), η οποία δεν ήταν αντίθετη «σ’ ένα αριστερό πραξικόπημα ενός συνασπισμού “προοδευτικών” φραξιών εντός του στρατού». Πάντα σ’ ένα σχήμα πινγκ-πονγκ ο Turan μεταφέρει συνεχώς τον αναγνώστη από το γενικό «1968» στο ειδικό, κάνει λόγο για τον Herbert Marcuse και τη δημοτικότητά του σε μια μεγάλη μερίδα των ακτιβιστών του ’68 (τη διετία 1968-69 θα μεταφράζονταν στην Τουρκία τα βιβλία του «Έρως και Πολιτισμός», «Ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος» και «Σοβιετικός Μαρξισμός»), γίνεται λόγος για το πολιτικό περιοδικό “Yön”, που κυκλοφορούσε μεταξύ 1961-1967, επιβάλλοντας κατά μίαν έννοια, στον δημόσιο λόγο, λέξεις σαν τις «σοσιαλισμός» και «μαρξισμός», ενώ καθίσταται σαφής η ύπαρξη του κουρδικού ζητήματος, που αντιμετωπίζεται και αυτό μέσα στο πλαίσιο της «σοσιαλιστικής επανάστασης». Ο Turan κάνει λόγο, επίσης, για διανοούμενους, λογοτέχνες και ποιητές (Sencer Divitçioğlu, Ahmed Arif, İdris Küçükömer), τα βιβλία των οποίων έπαιξαν ρόλο στην προοδευτική αφύπνιση (που διέθετε κυρίως κεμαλικά-αριστερά χαρακτηριστικά, αλλά όχι μόνο), με το κεφάλαιο να κλείνει κατά μίαν έννοια με μια διερεύνηση της δράσης, έτσι όπως εκείνη εκφραζόταν μέσα από τα ποιήματα των Ataol Behramoğlu και İsmet Özel.
Το τρίτο κεφάλαιο, που είναι γραμμένο από τον Νίκο Χριστοφή κι έχει τίτλο «“Η Τουρκία θα γίνει η δεύτερη Γαλλία, αν δεν ικανοποιηθούν τα αιτήματά μας” / Το τουρκικό φοιτητικό κίνημα κατά τη μακρά δεκαετία του 1960» (σελ.73-104), είναι αρκετά εμπεριστατωμένο σε σχέση με την πορεία της αντιιμπεριαλιστικής-«τριτοκοσμικής»-κεμαλικής φοιτητικής νεολαίας, μια πορεία που θα κατέληγε σε αδιέξοδο. Όπως διαβάζουμε: «Πάντως, και χωρίς να θέλουμε να αδικήσουμε τη ριζοσπαστικοποίηση και μαχητικότητα των φοιτητών, αληθεύει πως εντός ενός χρόνου από το τέλος του στρατιωτικού νόμου του 1973, ο φοιτητικός ριζοσπαστισμός μετασχηματίστηκε και χαρακτηριζόταν ολοένα και περισσότερο από την ένοπλη βία, την αιματοχυσία, το αντάρτικο κ.ο.κ., που δεν ίσχυε κατά τη δεκαετία του 1960. Το μόνο που πέτυχε η στρατιωτική καταστολή του 1971 ήταν να δημιουργήσει αντιστάσεις όχι μόνο στους ακτιβιστές αλλά σε όλα τα επίπεδα της τουρκικής κοινωνίας. Επιπλέον, η στρατιωτική παρέμβαση του 1971 και η δολοφονία αρκετών από τους πιο ριζοσπάστες επαναστάτες φοιτητές έθεσε ένα προσωρινό τέλος στη βία, με κόστος όμως τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σύμφωνα με σημαντικές αναφορές για τη χρήση βασανιστηρίων. Η Τουρκία οδηγήθηκε σ’ έναν χαμηλής έντασης εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στις οργανώσεις της Αριστεράς και της Δεξιάς από το 1976 και έπειτα».
Ακολουθεί το κεφάλαιο «Τα Αριστερά Κινήματα και ο Στρατός στην Τουρκία (1961-1971) / Η περίπτωση του κινήματος Yön-Devrim» (σελ.105-137), που είναι γραμμένο από τον Mustafa Şener. Το κεφάλαιο αυτό είναι πολύ διαφωτιστικό σε σχέση με την πορεία της τουρκικής Αριστεράς στη δεκαετία του ’60. Το τουρκικό κομμουνιστικό κόμμα (Türkiye Komünist Partisi, TKP), που είχε ιδρυθεί το 1920, είχε αποδεκατιστεί μέσα στα χρόνια κι έτσι δεν μπορούσε να παίξει κανέναν ουσιαστικό ρόλο στη δεκαετία, που άλλαζαν, παντού, τα πάντα. Θα το αντικαθιστούσε, κατά μίαν έννοια, το κίνημα Yön-Devrim (Κατεύθυνση-Επανάσταση), που αναδύθηκε μέσα από το περιοδικό «Yön» (αργότερα και από το περιοδικό «Devrim»), και που το αποτελούσαν διανοούμενοι της Αριστεράς (και ακόμη δημόσιοι υπάλληλοι, αξιωματικοί και νεολαία). Χωρίς αυτοτελή λαϊκά χαρακτηριστικά, το Yön-Devrim έβαζε «μπροστά», στη διαδικασία της επαναστατικής αλλαγής, τους πεφωτισμένους και το στρατό (το προοδευτικό κομμάτι του), συνδυάζοντας, ταυτοχρόνως, κεμαλικές και μαρξιστικές ιδιότητες. Ασυζητητί το κεφάλαιο αυτό βοηθάει σε κάτι πολύ σημαντικό. Στο να κατανοηθεί (από εμάς τους Έλληνες) ο ρόλος του στρατού στην Τουρκία, και η διαλεκτική σχέση του με τις επαναστατικές ιδέες, έτσι όπως δυνητικά θα τις υλοποιούσε μία αριστερόστροφη χούντα (πάντα, όμως, αντικομμουνιστική), που εκινείτο σε τελείως αντιδιαμετρική κατεύθυνση σε σχέση, ας πούμε, με την «επανάσταση», που επικαλείτο η ελληνική χούντα των ακροδεξιών-φασιστών συνταγματαρχών (την ίδια εποχή).
Το επόμενο κεφάλαιο, το πέμπτο, έχει τίτλο «Αντιιμπεριαλισμός και Κεμαλισμός στη μακρά δεκαετία του ’60 στην Τουρκία / Το πλαίσιο της θεωρίας της επανάστασης του Mahir Çayan» (σελ.139-173) και είναι γραμμένο από τον Erol Ülker. Και αυτό το κεφάλαιο έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, επειδή, μεταξύ άλλων, διερευνά τον ρόλο του στρατού στις επαναστατικές διαδικασίες. Αν μπορούσε, με άλλα λόγια, να συνδυαστεί ο ριζοσπαστισμός με τον εθνικισμό, και αν ο νεολαιίστικος αντιιμπεριαλισμός διεφθάρη, τελικά, από τον ίδιο τον κεμαλισμό. Εδώ μπαίνει η επαναστατική φυσιογνωμία του μαρξιστή-λενινιστή Mahir Çayan, ο οποίος θα σκοτωνόταν κατά τη διάρκεια μάχης με τον στρατό, κάπου στην Ανατολία, το 1972. Ο Çayan είχε προσχωρήσει στον «ένοπλο αγώνα», επηρεασμένος από τις ιδέες του Che Guevara, του Régis Debray και του Carlos Marighella, προβάλλοντας την ιδέα της «αδιάλειπτης επανάστασης».
Στο έκτο κεφάλαιο, που έχει τίτλο «Η Νέα Αριστερά κατά τη μακρά δεκαετία του 1960 στην Τουρκία / Οι Κούρδοι ’68άρηδες και το Κόμμα Εργαζομένων Τουρκίας» (σελ.175-204), ο Azat Zana Gündoğan επικεντρώνεται στους «Κούρδους ’68άρηδες, τους Τούρκους ομοϊδεάτες τους και την τουρκική Νέα Αριστερά», και βασικά στο πως οι «Κούρδοι ’68άρηδες διαπραγματεύτηκαν το κεμαλικό κατεστημένο μέσω νέων ρεπερτορίων δράσης, οργανώσεων και συμμαχιών, τα οποία για πρώτη φορά, μετά από δεκαετίες συστηματικής καταπίεσης, εκμετάλλευσης, υποχρεωτικής αφομοίωσης και κοινωνικοοικονομικής στέρησης τους έφεραν στο πολιτικό προσκήνιο».
«Η εργασία στην Τουρκία κατά τη δεκαετία του 1960: Η μακρά καυτή δεκαετία της εργατικής τάξης» (σελ.205-237) είναι ο τίτλος του εβδόμου κεφαλαίου, που είναι γραμμένο από τον Aziz Çelik. Μέσα από υποκεφάλαια του τύπου «το πολιτικό υπόβαθρο του εργατικού κινήματος», «η άνοδος του βιομηχανικού εργάτη», «η θεσμοθέτηση των εργατικών δικαιωμάτων», «εργασία και πολιτική κατά τη δεκαετία του 1960», «η DİSK (Επαναστατική Εργατική Συνδικαλιστική Ομοσπονδία): προοδευτικός και πολιτικός συνδικαλισμός», «η αμερικανική επιρροή στην εργασία στην Τουρκία», «η ταξική πάλη εντείνεται: απεργίες, καταλήψεις, πορείες, άγριες απεργίες» κ.λπ., εκείνο που αναδεικνύεται είναι η παρουσία της εργατικής τάξης ως ένα ανερχόμενο κοινωνικό υποκείμενο στα τουρκικά long sixties.
Στο κεφάλαιο «Αφήνοντας το σπίτι, διεκδικώντας τους δρόμους / Διερευνώντας τις προκλήσεις των γυναικών στο κίνημα του ’68 στην Τουρκία» (σελ.239-272), γραμμένο από τις Selda Tuncer και İnan Özdemir Taştan, το υλικό προέρχεται βασικά από προφορικές ιστορίες γυναικών, μέσα από τις οποίες αναδεικνύονται οι κατακτήσεις της (τουρκικής) γενιάς του ’68, σε σχέση με την απομάκρυνση από την οικογενειακή εστία, με τη συμμετοχή (των γυναικών) στα πολιτικά καθέκαστα, με τη χειραφέτηση μέσα από την εργασία και τις σπουδές κ.λπ. Όπως σημειώνουν οι δύο ερευνήτριες: «Οι πολιτικές δραστηριότητες των γυναικών και η φυγή τους από το (οικογενειακό) σπίτι δεν αποσκοπούσαν στην αυτοαπελευθέρωσή τους και τη σεξουαλική ελευθερία, όπως στην περίπτωση των δυτικών ομολόγων τους, ωστόσο οι γυναίκες της τουρκικής αντίστασης του 1968 αψήφησαν τα έμφυλα όρια του δημόσιου και του ιδιωτικού χώρου, διεκδίκησαν τους δρόμους και αμφισβήτησαν τον (ανδρικό) ορισμό της πολιτικής, κάτι το οποίο ήταν ριζοσπαστικό για την εποχή του, ιδίως σε σύγκριση με τις γυναίκες που προηγήθηκαν».
Σε συνέχεια αυτού, στο ένατο και προτελευταίο κεφάλαιο, που τιτλοφορείται «Οι γυναίκες του ’68 και η διαπραγμάτευσή τους με την πατριαρχία» (σελ.273-305) η Zeynep Beşpınar, υιοθετώντας, και αυτή, τη μέθοδο της προφορικής ιστορίας εξετάζει «τις εμπειρίες των γυναικών που ανέλαβαν ηγετικό ρόλο στο φοιτητικό κίνημα του ’68, στα συνδικάτα ή στα πολιτικά κινήματα μετά το ’68», συμπεραίνοντας πως ο δρόμος προς την αυτοχειραφέτηση ήταν δύσκολος, εξαντλητικός και με ποικίλων ειδών συνέπειες για τις ίδιες τις γυναίκες – και πως σε κάθε περίπτωση, επειδή υπήρξαν πρωτοπόρες, η σύγχρονη Τουρκάλα οφείλει να τις τιμά.
Το βιβλίο «Από το Παγκόσμιο στο Τοπικό / Η Τουρκία στη μακρά δεκαετία του ’60» θα ολοκληρωθεί με το κεφάλαιο «Ποίηση, ροκ εν ρολ και κινηματογράφος στην Τουρκία της δεκαετίας του ’60» (σελ.307-339), το οποίο είναι γραμμένο από τον Kenan Behzat Sharpe. Πάντα η Τέχνη ήταν προνομιακός χώρος της Αριστεράς, και αυτό, χοντρικά, συνέβη και στην Τουρκία στη μακρά δεκαετία του ’60. Κατ’ αρχάς, εδώ, γίνεται λόγος για τα προοδευτικά λογοτεχνικά και πολιτικά περιοδικά της εποχής, όπως τα “Yön” (1961-1967), “Yeni Dergi” (1964-1975), “Papirüs” (1966-1970), “Şiir Sanatı” (1966-1968), “Ant” (1967-1971) [με τον Yaşar Kemal να διευθύνει τις σελίδες για την Τέχνη και τον πολιτισμό], “Halkın Dostları” (1970-1971) κ.λπ., με το λογοτεχνικό-ποιητικό κίνημα İkinci Yeni, που κόμιζε ήδη από τα 50s μοντερνιστικές απόψεις, να έρχεται σε σύγκρουση με τους λογοτέχνες, τους ποιητές και τους κριτικούς, που σχετίζονταν με την Αριστερά και οι οποίοι ήταν περισσότερο γειωμένοι με ό,τι συνέβαινε στο δρόμο. Η διαμάχη θα καταγραφόταν σε τεύχη των περιοδικών “Ant” και “Halkın Dostları”, με τον Ataol Behramoğlu να περιγράφει στο ποίημά του “Bir gün mutlaka” (Μια μέρα σίγουρα) την καθημερινή ποίηση της νέας εποχής (1967): «Σήμερα έκανα έρωτα, μετά συμμετείχα σε μια πορεία / Είμαι κουρασμένος, ήρθε η άνοιξη, πρέπει να μάθω να πυροβολώ αυτό το καλοκαίρι / Τα βιβλία στοιβάζονται, τα μαλλιά μου μακραίνουν...». Ακολουθούν σελίδες για το Anadolu Rock, για το οποίο είχα κάνει ειδικό άρθρο, εδώ στο LiFO.gr, στις 21 Ιουλίου 2025, με τον Sharpe να τονίζει από τη μια μεριά πως ήταν προϊόν του τουρκικού εθνικισμού-κεμαλισμού, ενώ από την άλλη δεν θα μπορούσε να αφήσει αδιάφορη την Αριστερά, που θα επιχειρούσε να περάσει τα δικά της μηνύματα, μέσω του ρεπερτορίου του Fikret Kızılok, του Alpay, του Edip Akbayram, του Cem Karaca, της Selda κ.ά. Τέλος, όσον αφορά τον κινηματογράφο στα 60s δίνεται βάρος στις ταινίες «κοινωνικού ρεαλισμού», με πιο γνωστή ίσως την “Karanlıkta Uyananlar” (1964) του Ertem Göreç (μια ταινία για την εργατική τάξη και τους απεργιακούς αγώνες της με φόντο ένα εργοστάσιο χρωμάτων), αλλά ταυτοχρόνως υπήρχαν κι άλλες τάσεις, που συνδύαζαν και διανοουμενίστικα στοιχεία, και μια συμπερίληψη εκείνων (των τάσεων) θα διαφαινόταν σε ορισμένες ταινίες του γνωστού και στην Ελλάδα Yılmaz Güney (1937-1984) σαν τις “Umut” (1970), “Ağıt” (1972), “Endişe” (1974) και “Arkadaş” (1974).
Το «Από το Παγκόσμιο στο Τοπικό / Η Τουρκία στη μακρά δεκαετία του ’60» είναι ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, που εμπλουτίζει με τον καλύτερο τρόπο την ελληνική βιβλιογραφία γύρω από τα κοινωνικοπολιτικά και καλλιτεχνικά της γείτονος στην καθοριστική περίοδο των long sixties.
Και κάποια ακόμη ελληνικά βιβλία, για όσες και όσους ενδιαφέρονται για κάτι παραπάνω:
1. Kamuran Bekir Harputlu (Καμουράν Μπεκίρ Χαρπουτλού): Η Τουρκία σε αδιέξοδο [Ορόσημο, 1974]
2. Φάκελος Τουρκία / Το πείραμα της κοινοβουλευτικής δικτατορίας / Μια έκδοση της τουρκικής δημοκρατικής αντίστασης [Πλειάς, 1974]
3. Ataol Behramoğlu (Αταόλ Μπεχράμογλου): Τουρκία / Θλιμμένη μου πατρίδα πατρίδα μου ωραία [Σύγχρονη Εποχή, 1981] (ποίηση)
4. Çağlar Keyder (Τσαγλάρ Κεϊντέρ): Τουρκία: Δικτατορία και Δημοκρατία [Στοχαστής, 1983]
5. Ahmet Samim (Αχμέτ Σαμίμ): Η τραγωδία της Τουρκικής Αριστεράς [Στοχαστής, 1983]
6. Yılmaz Güney (Γιλμάζ Γκιουνέι): Σάλπα ο Βρωμιάρης [Θεωρία, 1985] (λογοτεχνία)
7. Yılmaz Güney (Γιλμάζ Γκιουνέι): Ο Κατηγορούμενος [Θεωρία, 1986] (λογοτεχνία)
8. Γεράσιμος Καραμπελιάς: Ο ρόλος των ενόπλων δυνάμεων στην πολιτική ζωή της Τουρκίας και της Ελλάδας / Συγκριτική ανάλυση των μεταπολεμικών στρατιωτικών επεμβάσεων 1945-1980 [Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 2001]
9. Η φλόγα που πάντα καίει / Το επαναστατικό κίνημα στην Τουρκία, 1965-2018 [Δαίμων του Τυπογραφείου, 2018]
10. Νίκος Χριστοφής: Από τον Κεμαλισμό στον Ριζοσπαστισμό / Το Τουρκικό Φοιτητικό Κίνημα, 1923-1980 [Τόπος, 2021]
Alpay - Fabrika Kızı 1970 (Analog Plak Kaydı)
