ΤΟ ΑΓΟΡΙ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΝΑ ΟΥΡΛΙΑΖΕΙ, ενώ το ισχυρό χέρι του πατέρα του, κρατώντας το απ' τον λαιμό του, πιέζει το κεφάλι του προς τα κάτω. Αυτή είναι η «Θυσία του Ισαάκ» του Καραβάτζο και το βέβαιο είναι ότι το αγόρι που ποζάρει ως Ισαάκ σε αυτό το εκπληκτικό έργο ήταν ένας ταλαντούχος ηθοποιός. Στα σκοτεινά μάτια του δεν υπάρχει μόνο τρόμος, σοκ και ικεσία αλλά και θλίψη που ο κηδεμόνας του τον πρόδωσε τόσο βάναυσα. Αυτό είναι ένα πραγματικό πρόσωπο, η ακριβής καταγραφή ενός νεαρού μοντέλου, γιατί το ίδιο αγόρι –αναγνωρίσιμο από τα ανακατεμένα μαλλιά και τα σχεδόν μαύρα μάτια του– εμφανίζεται σε δύο άλλα έργα του Καραβάτζιο. Σε καθένα από αυτά, το πλούσιο σε εκφραστικότητα πρόσωπό του κλέβει την παράσταση. Στον «Ιωάννη τον Βαπτιστή» κοιτάζει πονηρά μέσα από τις σκιές, ενώ αγκαλιάζει ένα κριάρι. Στον «Έρωτα Θριαμβευτή», που εκτίθεται αυτή την εβδομάδα στη Συλλογή Wallace στο Λονδίνο, χαμογελά με μια σκληρότητα που έμαθε στους δρόμους της Ρώμης, ενώ τα μαύρα φτερά του μοιάζουν δαιμονικά· ένα γυμνό παιδί που τρέχει ατίθασα σε ένα πλούσιο σπίτι.
Για ορισμένους ειδικούς της μπαρόκ τέχνης, η ιδέα ότι ο Καραβάτζο περιφερόταν στην καθολική Ρώμη επιδεικνύοντας την αμαρτωλή ζωή του είναι απίστευτη – όμως τα έργα του δείχνουν ακριβώς αυτό.
Ο θεός του έρωτα, τα βέλη του οποίου μπολιάζουν τους ανθρώπους με συχνά οδυνηρή επιθυμία, απεικονίζεται ως ένα πολύ πραγματικό και φωτεινό γυμνό καβάλα σε αναποδογυρισμένα αντικείμενα: έγχορδα όργανα, ένα μουσικό χειρόγραφο, πανοπλία και ένα αρχιτεκτονικό «T». Αυτό το πρόσωπο –ειρωνικό και με κόκκινα μάγουλα, που κοιτάζει με θρασύτητα και αυτοπεποίθηση– είναι το ίδιο που ουρλιάζει από τρόμο στη «Θυσία του Ισαάκ».
Όταν ο Μικελάντζελο Μερίζι ντα Καραβάτζο ζωγράφισε τις τρεις εικόνες του ίδιου παιδιού στη Ρώμη στις αρχές του 17ου αιώνα, ήταν ο πιο φημισμένος καλλιτέχνης σε μια πόλη που φλεγόταν από την αναβίωση του καθολικισμού. Η «Θυσία του Ισαάκ» δείχνει γιατί ήταν περιζήτητος για τη διακόσμηση εκκλησιών: μπορούσε να πάρει μια βιβλική ιστορία που είχε απεικονιστεί πολλές φορές στο παρελθόν και να την κάνει να δείχνει τόσο φρέσκια, τόσο ωμή και ενστικτώδη, που ο τρόμος να ζωντανεύει μπροστά στα μάτια σου.
Τι μπορεί να έκανε τον Καραβάτζο να ζωγραφίσει τον «Έρωτα Θριαμβευτή» για τον συλλέκτη έργων τέχνης Βιτσέντζο Τζουστινιάνι, ενώ είχε αρχίσει να γίνεται σχεδόν αξιοσέβαστος χάρη στις παραγγελίες που δεχόταν από την Εκκλησία; Αυτός ο ανίερος ειδωλολατρικός θεός αναβιώνει τις σεξουαλικές προκλήσεις των πρώιμων έργων του, αλλά με έναν πιο έντονο και αγωνιώδη τρόπο. Μισό αιώνα αργότερα, το μυστικό του ήταν προφανές: ήταν ένα πορτρέτο του νεαρού εραστή του. Ο Βρετανός περιηγητής Ρίτσαρντ Σίμοντς αντίκρισε τον «Έρωτα» γύρω στα 1649 και του είπαν ότι το αγόρι στον πίνακα έχει «το σώμα και το πρόσωπο του αγοριού ή υπηρέτη [του Καραβάτζο] που κοιμόταν μαζί του». Το όνομα αυτού του αγοριού ήταν Τσέκο.
Ο Τσέκο ήταν το μόνιμο μοντέλο του ζωγράφου στις αρχές του 17ου αιώνα, γεγονός που συνάδει με τη μόνιμη παρουσία του στο σπίτι του καλλιτέχνη ως μαθητής και υπηρέτης. Και στους τρεις πίνακες έχει απίστευτη παρουσία και προσωπικότητα – θα μπορούσε κανείς να πει ότι ποζάρει για την κάμερα, αλλά στην πραγματικότητα ποζάρει για τον δάσκαλό του. Και σε δύο από τους πίνακες είναι εντελώς γυμνός. Στον «Ιωάννη τον Βαπτιστή», καθώς ο Ιωάννης αγκαλιάζει ένα κριάρι με σγουρά κέρατα, κάθεται σε μια κόκκινη κουβέρτα με λευκά μαξιλάρια και γούνα, το σώμα του φωτίζεται από το φως που πέφτει στα πόδια και στους ώμους του, ενώ το πέος του βρίσκεται στη σκιά, αν και εξακολουθεί να είναι ορατό. Υποτίθεται ότι το φόντο είναι μια ερημιά, αλλά μοιάζει περισσότερο με υπνοδωμάτιο, όπου κάθεται χαλαρός, χωρίς να ντρέπεται καθόλου. Εν τω μεταξύ, το κριάρι τον κοιτάζει με λατρεία. Μήπως αυτό το ερωτευμένο πρόσωπο είναι ο ίδιος ο Καραβάτζο που απεικονίζει τον εαυτό του ως το διαβολικό θηρίο με τα κέρατα;
Όποια κι αν ήταν η σχέση του Καραβάτζο με τον Τσέκο –προφανώς δεν θα μάθουμε ποτέ–, το βέβαιο είναι ότι τον εκπαίδευσε ως ζωγράφο. Ο Σίμοντς αναφέρεται στο μοντέλο για τον Έρωτα ως καλλιτέχνη με δική του αξία: «Ο Τσέκο ντελ Καραβάτζο είναι γνωστός μεταξύ των ζωγράφων». Για ορισμένους ειδικούς της μπαρόκ τέχνης, η ιδέα ότι ο Καραβάτζο περιφερόταν στην καθολική Ρώμη επιδεικνύοντας την αμαρτωλή ζωή του είναι απίστευτη – όμως τα έργα του δείχνουν ακριβώς αυτό. Βέβαια, δεν μπορούμε να τον αποκαλέσουμε γκέι ή κουίρ με τη σύγχρονη, χαλαρή έννοια του όρου. Το παρελθόν είναι μια άλλη χώρα και εκεί οι επιθυμίες ήταν διαφορετικές.
Οι τελευταίες σοβαρές ιστορικές μελέτες για τις σεξουαλικές σχέσεις μεταξύ ανδρών στην πρώιμη Ιταλία δείχνουν ότι, παρά τις απαγορεύσεις της Εκκλησίας και του νόμου, υπήρχαν πολλές τέτοιες. Ο ιστορικός Μάικλ Ροκ ανακάλυψε ότι, κατά τη διάρκεια μιας περιόδου 70 ετών κατά τον 15ο αιώνα, 13.000 άνδρες στη Φλωρεντία –μια πόλη με πληθυσμό 40.000 κατοίκους– είχαν κατηγορηθεί για σοδομισμό. Και όσοι καταδικάζονταν, συνήθως τη γλίτωναν με ένα πρόστιμο. Ωστόσο, το να επιθυμούν νεότερους άνδρες οι ώριμοι ήταν μια συνήθης πρακτική: ο Λεονάρντο ντα Βίντσι τον Σαλάι, ο Καραβάτζο τον Τσέκο. Όπως φέρεται να είπε ο Άγγλος μεγάλος δραματουργός και σύγχρονος του Καραβάτζο, Κρίστοφερ Μάρλοου: «Όσοι δεν αγαπούν το ταμπάκο και τα αγόρια είναι ανόητοι».
Με στοιχεία από την «Guardian»
