Δεκαετία του ’80 - Ταξίδια
Η πρώτη μου επαφή με τον μπαρόκ Ιταλό ζωγράφο Μichelangelo Merisi da Caravaggio (Caravaggio από εδώ και στο εξής, Μιλάνο, 1571 - Πόρτο Έρκολε, 1610) έγινε μέσω δυο άλλων ζωγράφων, διαμεσολαβητών ας πούμε, στην Εθνική Πινακοθήκη τη δεκαετία του ’80 στην Αθήνα. Ήμουν νομίζω 16 χρονών και είχα μια φωτογραφική μηχανή Kodak Instamatic. Ο πρώτος ζωγράφος ήταν ο Cecco Caravaggio (Boneri ή Buoneri Francesco), ένας θαυμαστής, ακόλουθος και μιμητής του Caravaggio που δούλεψε στην Ιταλία το πρώτο μισό του 17ου αιώνα και φιλοτέχνησε τον πίνακα «Νεαρός μουσικός σ' εργαστήριο μουσικών οργάνων ή Αλληγορία των πέντε αισθήσεων». Ο δεύτερος ζωγράφος ήταν πάλι του 17ου αιώνα, ο Petrazzi Astolfo με τον πίνακά του «Έρως θριαμβευτής», ο οποίος βασίστηκε στον ομώνυμο πίνακα που φιλοτέχνησε ο Caravaggio για τον μαρκήσιο Vincenzo Giustiniani στη Ρώμη γύρω στο 1601. Ο Έρως του Καραβάτζιο, με τίτλο «Ο Έρωτας νικά τα πάντα» (Germaldegalerie, Βερολίνο), όχι μόνον εντυπωσίασε στο έπακρο τους φιλότεχνους της εποχής αλλά προκάλεσε και τεράστιο ανταγωνισμό μεταξύ των μιμητών και των πολέμιων του Λομβαρδού ζωγράφου Giovanni Baglione, που έσυρε στα δικαστήρια τον Caravaggio και μερικούς από τους φίλους του και ζωγράφισε για τον καρδινάλιο Benedetto Giustiniani, αδελφό του Vincenzo, δύο εκδοχές ηθικοπλαστικού χαρακτήρα του ίδιου θέματος («Η Θεϊκή Αγάπη νικά την Επίγεια Αγάπη») με τις μορφές του ουράνιου και του επιγείου Έρωτα (1602, Germaldegalerie, Βερολίνο και Galerie Νationale di Palazzo Barberini, Ρώμη). Σιγά να μην τον άφηνε! Έτσι λένε και οι εξηγήσεις της Πινακοθήκης. Δύο τα κρατούμενα.
Το στυλ του Caravaggio, που τόνιζε τα δραματικά κοντράστ φωτός (chiaroscuro), τις μη εξιδανικευμένες μορφές και τα έντονα ανθρώπινα συναισθήματα, διέσπασε τα καλλιτεχνικά πρότυπα της Αναγέννησης και άνοιξε τον δρόμο για το μπαρόκ. Κανείς δεν είχε ζωγραφίσει έτσι πριν από αυτόν, ήταν επαναστατικός από την αρχή. Ήταν πασιφανές.
Η δεύτερη επαφή –πάλι στα ’80s, στα πρώτα φοιτητικά ταξίδια με Interail στην Ευρώπη– ήταν στο Museo del Prado, στη Μαδρίτη, και πάλι με δυο πίνακες. Ο «Δαβίδ με το κεφάλι του Γολιάθ» του Caravaggio είναι ένα έργο –στο οποίο χρησιμοποίησε το πρόσωπό του ως μοντέλο για το νεκρό κεφάλι του Γολιάθ– που έστειλε στον καρδινάλιο Borghese, ως σημάδι μεταμέλειας μετά τη θανατική καταδίκη του (βλ. παρακάτω). Περιμένοντας την παπική συγχώρεση, έφυγε από τη Νάπολη για τη Ρώμη, όπου εικάζεται ότι πέθανε στις 18 Ιουλίου 1610 στο Πόρτο Έρκολε, στα σύνορα με τα παπικά εδάφη. Αλλά θα ξαναμιλήσουμε για αυτά. Στο Prado είδα επίσης και ένα αντίγραφο του πίνακα του Caravaggio «Αγία Αικατερίνη» , στον οποίο με είχε εντυπωσιάσει η γυναικεία μορφή και η γαλήνια όψη της Melandoni (βλ. παρακάτω), μαζί με τα θεολογικά σύμβολα που αναδείκνυαν την αντοχή της στα βασανιστήρια στον τροχό... Τέσσερα τα κρατούμενα και παραπάνω.
Έτσι έμαθα για το chiaroscuro, το οποίο τι είναι; Με απλά λόγια, από τα ιταλικά chiaro, «φως», και scuro, «σκοτάδι», είναι μια τεχνική που χρησιμοποιείται στις εικαστικές τέχνες για την αναπαράσταση του φωτός και της σκιάς, καθώς ορίζουν τρισδιάστατα αντικείμενα, όπως λέει η εγκυκλοπαίδεια Britannica.
Δεκαετία του ’80 - Κινηματογράφος - Jarman και πιο πίσω
Ο Caravaggio εμφανίστηκε και πάλι στο προσκήνιο (του προσωπικού μου μικρόκοσμου) –σαν κομήτης (πολύ) μικρής περιόδου– το 1986 με την ταινία του Derek Jarman, το ομώνυμο βιογραφικό του έργο για τον Caravaggio, που βοήθησε πολύ στην αναγνώρισή του ως σημαντικού σκηνοθέτη. Η ταινία –που κατά σύμπτωση είδα πάλι στην Αθήνα (ζούσα στην επαρχία) εντυπωσιασμένος από τη διαφημιστική της αφίσα που πρότεινε μια φωτογραφική ερμηνεία του πίνακα «Βάκχος» (Uffizi, Φλωρεντία) του Caravaggio– ήταν γοητευτική και περίεργη, με όμορφο φωτισμό, ζωντανά χρώματα, προσεκτική σκηνοθεσία και ευαισθησία (σε σχέση με τα άλλα, πιο «βάρβαρα» έργα του Jarman – αν θέλω να είμαι απλός). Η ταινία ήταν σίγουρα καλλιτεχνική, σουρεαλιστική και αντι-αναφορική σε μια πολιτικοποιημένη εποχή του post-punk (απεργία των ανθρακωρύχων, καταστολή του New Age κ.ο.κ.), που είχε αρχίσει να ξεθωριάζει για τα καλά. Η ταινία του Jarman ήταν ολοκληρωτικά αντίθετη με τη νέα εποχή: οι διεφθαρμένοι, πλούσιοι καρδινάλιοι της ταινίας (ο ένας μάλιστα χρησιμοποιεί ηλεκτρονικό κομπιουτεράκι της δεκαετίας του ’80) υποδήλωναν τη δική του αντίσταση. Όμως, ο κόσμος γενικά ήταν πλέον έτοιμος να δεχτεί τον Jarman σαν έναν διανοούμενο, πολυδιάστατο, λογοτεχνικό και εικαστικό καλλιτέχνη του κινηματογράφου. Αν ήθελες να είσαι ή να φαίνεσαι καλλιεργημένος την εποχή αυτή, πήγαινες να δεις τις ταινίες του Peter Greenaway ή του Jarman, και άκουγες τα soundtracks του Michael Nyman και του Simon Fisher Turner, αντίστοιχα. Caravaggio και Jarman το λοιπόν. Πρόσθεση.
Ο Jarman είπε το 1985, έναν χρόνο πριν από την κυκλοφορία της ταινίας: «Οι άνθρωποι τείνουν να πιστεύουν ότι η ιστορία είναι αμετάβλητη, ότι υπάρχει κάτι που λέγεται πραγματικότητα. Η πραγματικότητα είναι αυτό που με ενδιαφέρει – αυτή η εικόνα της πραγματικότητας στον Caravaggio. Γιατί μια ταινία του Ken Loach είναι πιο αληθινή από μια ταινία του Ken Russell; Και γιατί ο ιταλικός νεορεαλισμός είναι πιο αληθινός από τον Michael Powell; Για μένα η απάντηση είναι ότι δεν είναι! Εγώ βλέπω τις ειδήσεις στην τηλεόραση ως μυθοπλασία. Οι άνθρωποι λένε “πραγματικότητα”, αλλά ξεχνούν ότι οι δρόμοι που περπατούν προέρχονται από τη φαντασία άλλων ανθρώπων, άρα δεν είναι πραγματικοί με αυτή την έννοια».
Η ταινία δεν ήταν μόνο για τον κόσμο του Caravaggio, αλλά και για τον κόσμο όπως αποτυπώνεται στους πίνακές του· έτσι και κατασκευάστηκε, ώστε να μοιάζει με αυτούς. Ο Jarman φαινόταν να ταυτίζεται με τον φημολογούμενα ομοφυλόφιλο ζωγράφο της Αναγέννησης, που διατηρούσε αμφιλεγόμενες σχέσεις με τους προστάτες του και προτιμούσε να συναναστρέφεται, να ζωγραφίζει και να απαθανατίζει τελικά τους ανθρώπους του δρόμου (βλ. παρακάτω). Η ταινία μου άρεσε πολύ, όπως και η μουσική της.
Το τρέιλερ της ταινίας «Caravaggio»
Μετά, αργότερα, άρχισα να σκέφτομαι και άλλες ταινίες κάτω από τη σκιά του Caravaggio και την –επιτρέψετε μου την έκφραση– καλλιτεχνική κληρονομιά του στον κινηματογράφο. Το chiaroscuro, η θεατρικότητα (το στήσιμο) με τον φωτισμό, η έμφαση στο ανθρώπινο συναίσθημα και το πνεύμα αντίστασης στα πεντακάθαρα πρόσωπα των πρωταγωνιστών του, τα θρησκευτικά σύμβολα, ο ρεαλισμός των κατώτερων τάξεων, είχαν γίνει θεμελιώδης επιρροή στις οπτικές αναπαραστάσεις και αφηγήσεις, σε άλλους (ζωγράφους και) κινηματογραφιστές, φωτογράφους και ζωγράφους.
Ξεκινώντας από τον γερμανικό εξπρεσιονισμό, μέχρι το πνευματικό και ψυχοσυναισθηματικό άγχος των film noir, η επιρροή του Caravaggio είναι προφανής. Ας αναφέρω ενδεικτικά τις ταινίες «Η μοίρα» (1921, Fritz Lang), «Φάουστ» (1926, F.W. Murnau), «Πολίτης Κέιν» (1941, Orson Welles), «Μέρες Οργής» (1943, Carl Theodor Dreyer), «Περπατούσε τη Νύχτα» (1948, Alfred L. Werker και Anthony Mann), «Η Μεγάλη Συμμορία*» (1955, Joseph H. Lewis), «Η Νύχτα του Κυνηγού» (1955, Charles Laughton), «Ονειρικά Ποτάμια» (1989, Martina Attille και Issac Julien) και φυσικά «Ο Τελευταίος πειρασμός» (1988, Martin Scorcese) μέχρι και τα σημερινά θεατρικά έπη του Jan Fabre/Troubleyn, «Όρος Όλυμπος» και «Κορυφή Μύτικας» και η σειρά «Ρίπλει» στο Netflix (βασισμένη στο βιβλίο της Patricia Highsmith) και δεν λέω τίποτε για άλλους καλλιτέχνες, όπως οι Greg Heisler και Annie Leibovitz.
Πολλά τα κρατούμενα και οι αναφορές. Πρόκειται για πολλαπλασιασμό.
«Το να κάνεις ταινίες με ανθρώπους του δρόμου ήταν το πραγματικό νόημα, όπως ο Caravaggio ζωγράφιζε με αυτούς. Δεν ήταν τα συνηθισμένα μοντέλα της Αναγέννησης· ήταν άνθρωποι που ζούσαν πραγματικά τη ζωή. Έτσι, όταν κάναμε την ταινία “Ο τελευταίος πειρασμός”, η ιδέα ήταν να παρουσιάσουμε τον Ιησού Χριστό στη γωνία της Όγδοης Λεωφόρου και της 49ης Οδού στη Νέα Υόρκη. Εκεί θα πήγαινε ο Ιησούς. Δεν θα τριγυρνούσε στην Park Avenue. Θα ήταν στον δρόμο, μαζί με τους εξαρτημένους από τα ναρκωτικά και τις ιερόδουλες. Η ιδέα ήταν να δείξουμε τον Ιησού όπως τον φανταζόταν ο Caravaggio» (Martin Scorcese).
Μικρό βιογραφικό του Michelangelo Merisi da Caravaggio (1571–1610)
Ο Μichelangelo Merisi, γνωστός ως Caravaggio από την πόλη που σχετιζόταν με την οικογένειά του στη Λομβαρδία της βόρειας Ιταλίας, γεννήθηκε στο Μιλάνο στις 29 Σεπτεμβρίου 1571. Βίωσε σκληρές δοκιμασίες από νεαρή ηλικία, χάνοντας τον πατέρα του από την πανούκλα σε ηλικία έξι ετών. Τα ταραγμένα νεανικά χρόνια του στη Λομβαρδία, που μαστιζόταν από πανούκλα και λιμό, διαμόρφωσαν βαθιά την καλλιτεχνική του ευαισθησία, η οποία χαρακτηρίστηκε από έντονο ρεαλισμό και συναισθηματικό βάθος, καθώς και κριτική «γευσιγνωσία» της θρησκευτικής έκφρασης. Ας σημειώσουμε ότι στο Μιλάνο τα ίδια χρόνια αρχιεπίσκοπος ήταν ο Carlo Borromeo, που πίστευε ακράδαντα ότι ο άνθρωπος πρέπει να «ζήσει» τα πάθη του Κυρίου και τριγυρνούσε το Πάσχα ξυπόλυτος κουβαλώντας έναν σταυρό με έντονο πάθος, πίστη και μαζοχισμό, που ίσως επηρέασαν τον νεαρό Caravaggio. Ποιος να ξέρει!
Μαθητευόμενος από 13 ετών στον ζωγράφο Simone Peterzano, ο Caravaggio για τέσσερα χρόνια έλαβε περιορισμένη τυπική εκπαίδευση που μάλλον τον βάρυνε. Αναζητώντας μεγαλύτερες ευκαιρίες, μετακόμισε το 1592, σε ηλικία 21 ετών, στη Ρώμη, το καλλιτεχνικό κέντρο της Ιταλίας και ακαταμάχητο μαγνήτη για νέους καλλιτέχνες που ήθελαν να μελετήσουν την κλασική αρχιτεκτονική και τα περίφημα και πασίγνωστα έργα τέχνης της πόλης. Τα πρώτα χρόνια ήταν δύσκολα· ειδικευόταν σε νεκρές φύσεις, τις οποίες πουλούσε στον δρόμο. Τότε φιλοτέχνησε έργα όπως τα «Αυτοπροσωπογραφία ως Βάκχος» και «Αγόρι με καλάθι φρούτων» (Galeria Borghese, Ρώμη), «Αγόρι τσιμπημένο από σαύρα» (μια βερσιόν στο National Gallery, Λονδίνο και μία στo Fondazione Longhi, Φλωρεντία), και «Αγόρι που καθαρίζει φρούτα» (τρεις βερσιόν σε Λονδίνο, Τόκιο και Ρώμη) που ιστορικά είναι ο πρώτος καταγεγραμμένος πίνακάς του. Η αναγνώριση ήρθε μέσω της υποστήριξης του καρδινάλιου Francesco Maria del Monte, στον οποίο τον σύστησε ο έμπορος ζωγραφικής Constantino Spata που διατηρούσε ένα ατελιέ δίπλα στον ναό San Luigi dei Francesci. O del Monte, που διέκρινε την εξαιρετική ικανότητά του Caravaggio να αποτυπώνει τη ζωή με εντυπωσιακό ρεαλισμό, τον προστάτεψε και μερίμνησε γι' αυτόν.
Τα έργα «Η μάντισσα» (Museo Capitolini Pinacoteca, Ρώμη), «Το κοντσέρτο (ή Οι μουσικοί)» (Metropolitan Museum of Art, Νέα Υόρκη ), «Καλάθι με φρούτα» (Pinacoteca Ambrosiana, Μιλάνο), «Οι χαρτοκλέφτες» (Kimbell Art Museum, Φόρτ-Γουόρθ Τέξας και μία βερσιόν στο Λονδίνο, Museum of the Order of St John), και «Ο λαουτίστας» (τρεις βερσιόν) εντυπωσίασαν τη Ρώμη με τον ζωντανό ρεαλισμό και τη ριζοσπαστική χρήση φωτός και σκιάς. Μέσω των κύκλων του del Monte, ο Caravaggio έλαβε τις πρώτες δημόσιες παραγγελίες του, έργα τόσο εντυπωσιακά και καινοτόμα που τον κατέστησαν διάσημο σχεδόν μέσα σε μια νύχτα.
Στο Palazzo Madama, που του πρόσφερε για κατοικία ο del Monte, ο Caravaggio ζωγράφισε το έργο «Το κοντσέρτο (ή Οι μουσικοί)», βάζοντας τον εαυτό του να παίζει κορνέτο. Αυτά στην αρχή. Μετά ήρθαν παραγγελίες για τον Vincenzo Giustiniani και τον καρδινάλιο Federico Borromeo, ξάδελφο του Carlo που αναφέραμε πριν (με τη μοναδική του νεκρή φύση του καλαθιού με τα φρούτα που ανθίζουν και πεθαίνουν μπροστά στα μάτια μας), «Η Μετανοούσα Μαγδαληνή» και «Αγία Αικατερίνη της Αλεξάνδρειας» (Museo Thysen-Bornemisza, Μαδρίτη), «Δείπνον εις Εμμαούς» (National Gallery, Λονδίνο), «Η σύλληψη του Χριστού» (National Gallery of Ireland, Δουβλίνο), «Η Παναγία του Λορέτο» (Sant’Agostino, Capella Cavalletti, Ρώμη), «Η Παναγία, το Βρέφος και η Αγία Άννα» (Galleria Borghese, Ρώμη), «Ο θάνατος της Παρθένου» (Musee de Louvre, Παρίσι), καθώς και πολλά έργα-παραγγελίες που προορίζονταν για ιδιωτική λατρεία.
Έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε εδώ ότι στο έργο «Βάκχος» του 1605 o Caravaggio χρησιμοποιεί τον εαυτό του ως μοντέλο λόγω οικονομικής αδυναμίας να πληρώσει για μοντέλα, με τη χρήση ενός καθρέπτη, που αργότερα κατάσχεται λόγω οικονομικών χρεών – η πρώτη σωζόμενη αυτοπροσωπογραφία του.
Η μεγάλη του δημόσια επιτυχία συνεχίστηκε με τις αναθέσεις για το παρεκκλήσι Contarelli στην εκκλησία San Luigi dei Francesi στη Ρώμη, με τα έργα «Η κλήση του Αγίου Ματθαίου», «Το Μαρτύριο του Αγίου Ματθαίου» (San Luigi dei Francesci) και «Ο Άγιος Ματθαίος και ο Άγγελος» (μια βερσιόν στη Ρώμη και μία στην Gemaldegalerie, Βερολίνο).
Το στυλ του, που τόνιζε τα δραματικά κοντράστ φωτός (chiaroscuro), τις μη εξιδανικευμένες μορφές και τα έντονα ανθρώπινα συναισθήματα, διέσπασε τα καλλιτεχνικά πρότυπα της Αναγέννησης και άνοιξε τον δρόμο για το μπαρόκ. Κανείς δεν είχε ζωγραφίσει έτσι πριν από αυτόν, ήταν επαναστατικός από την αρχή. Ήταν πασιφανές.
Παρά τις καλλιτεχνικές του επιτυχίες, η ζωή του Caravaggio ήταν σημαδεμένη από βία και νομικο-οικονομικά προβλήματα. Η εκρηκτική, αλαζονική, επίμονη, σκανδαλοθηρική και επαναστατική του ιδιοσυγκρασία –δραματική όπως και η ζωγραφική του– τον οδήγησε σε συχνές συλλήψεις, με αποκορύφωμα τη δολοφονία του Ranuccio Tomassoni το 1606. Ένας καυγάς με έναν «πολύ ευγενικό νεαρό», πιθανότατα για μια γυναίκα (τη Fillide Melandroni που πολιορκούσαν και οι δύο νεαροί) ή για έναν αγώνα τένις (παιχνίδι pallacorda), ξέφυγε από τον έλεγχο και κατέληξε σε μονομαχία με σπαθιά. Ο Caravaggio τραυμάτισε θανάσιμα τον αντίπαλό του – αν και πιθανόν δεν είχε πρόθεση να τον σκοτώσει. Αντί να αντιμετωπίσει τη Δικαιοσύνη, επέλεξε να φύγει από τη Ρώμη, σίγουρος ότι σύντομα θα εξασφάλιζε συγχώρεση. Οποία αυτοπεποίθηση! Καταδικάστηκε σε θάνατο (bando capitale).
Η εξορία του τον οδήγησε στη Νάπολη, τη Μάλτα και τη Σικελία, όπου συνέχισε να δημιουργεί αριστουργήματα, όπως τα «Τα Επτά Έργα της Ευσπλαχνίας» (Chiesa del Pio della Misericordia, Νάπολη) και «Ο αποκεφαλισμός του Αγίου Ιωάννη Βαπτιστή» (Oratorio di San Giovanni Battista dei Cavalieri, Βαλέτα). Στη Μάλτα προσπάθησε να ανακτήσει την τιμή του εντασσόμενος στο Τάγμα του Αγίου Ιωάννη, αλλά τελικά φυλακίστηκε και εκδιώχθηκε μετά από άλλη μία βίαιη σύγκρουση με έναν συνάδελφο ιππότη του Τάγματος. Δύο τα εγκλήματα.
Οι τελευταίοι μήνες της ζωής του χαρακτηρίστηκαν από απελπισία και επιδείνωση της υγείας του. Ο Caravaggio ταξίδεψε στη Σικελία και κατόπιν επέστρεψε στη Νάπολη, όπου ενεπλάκη σε ακόμη έναν καβγά σε ταβέρνα, με αποτέλεσμα να τραυματιστεί σοβαρά στο πρόσωπο. Τρία τα εγκλήματα. Παρ' όλα αυτά, σημαντικοί υποστηρικτές του στη Ρώμη κατάφεραν να πείσουν τον Πάπα να του χορηγήσει χάρη.
Στη Νάπολη ζωγράφισε το «Το Μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας» (Palazzo Zevallos Stigliano, Banca Intesa Sanpaolo, Νάπολη) –το τελευταίο του τεκμηριωμένο έργο, που μέχρι το 1974 δεν θεωρούνταν καν δικό του–, εμποτισμένο με προσωπικό πόνο, και τελευταία αυτοπροσωπογραφία του. Στον πίνακα η Ursula κοιτάζει το βέλος που μόλις έχει τρυπήσει το στήθος της, ο δολοφόνος έχει ακόμα το χέρι του στον αέρα και ο Caravaggio (μάρτυρας και παρατηρητής) κοιτάζει μακριά, χωρίς τραυματισμό στο πρόσωπό του, χωρίς προσπάθεια να κάνει κάτι, και όλοι συμμετέχουν σε μια δομή και σύνθεση με φιγούρες σε φυσικό μέγεθος, που διαδραματίζεται μπροστά στα μάτια μας σαν αστυνομικό ρεπορτάζ ή ταινία τρόμου. Σαν να είμαστε εκεί!
Το 1610 προσπάθησε να επιστρέψει στη Ρώμη για να λάβει συγχώρεση από τον καρδινάλιο Scipione Borghese. Ωστόσο, μετά από μια εσφαλμένη σύλληψη και την απώλεια των προσωπικών του αντικειμένων (που δυστυχώς συμπεριλάμβαναν και τρία έργα δώρο για τον Borghese), πέθανε κοντά στο Πόρτο Έρκολε σε ηλικία μόλις 38 ετών. Πυρετός, δολοφονία, ελονοσία, δηλητηρίαση με μόλυβδο… δεν θα το μάθουμε ποτέ. Όπως δεν θα μάθουμε ποτέ και τι έγινε το νεκρό του σώμα και σε ποιον ανώνυμο τάφο θάφτηκε.
Ο Caravaggio χρησιμοποίησε την άμεση φυσική παρατήρηση σε συνδυασμό με τη δραματική χρήση του chiaroscuro, μια τεχνική που έγινε γνωστή ως tenebrism. Καθιέρωσε αυτή την τεχνική ως κυρίαρχο στυλιστικό στοιχείο, σκοτεινιάζοντας τις σκιές και καθηλώνοντας τα θέματα σε έντονες δέσμες φωτός. Ένας αληθινός σκηνοθέτης δηλαδή.
Αν και σε μεγάλο βαθμό λησμονημένος κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, ο Caravaggio προκάλεσε με το έργο του μια εικαστική επανάσταση σε όλη την Ευρώπη, επηρεάζοντας βαθιά την εξέλιξη της τέχνης. Η επίδρασή του υπήρξε καθοριστική για την ανάδυση του νέου ύφους του μπαρόκ μέσα από τον μανιερισμό, με εμφανή ή έμμεση παρουσία στο έργο καλλιτεχνών όπως οι Peter Paul Rubens, Diego Velázquez, Gian Lorenzo Bernini και Rembrandt. Οι καλλιτέχνες της επόμενης γενιάς που υιοθέτησαν στοιχεία του ύφους του ονομάστηκαν «Caravaggisti» ή «Caravagesques», καθώς και «tenebrists» ή «tenebrosi» (ίσως μεταφράζεται ως «σκιεροί» στα ελληνικά). Μεταξύ τους οι Hendrick ter Brugghen, Gerrit van Honthorst και Dirck van Baburen στην Ολλανδία, και οι Jusepe de Ribera και Francisco de Zurbarán (γνωστός ως «Spanish Caravaggio») στην Ισπανία.
Με την εξέλιξη των καλλιτεχνικών τάσεων, ο Caravaggio πέρασε σταδιακά από τη δυσμένεια στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το έργο του τον 20ό και 21ο αιώνα και την επανεκτίμηση της εξαιρετικής και πάρα πολύ μεγάλης σημασίας του για την εξέλιξη της δυτικής τέχνης. Όπως δήλωσε χαρακτηριστικά ο ιστορικός τέχνης André Berne-Joffroy: «Αυτό που ξεκινά στο έργο του Καραβάτζιο είναι, πολύ απλά, η σύγχρονη ζωγραφική». Ή, να αναφέρουμε τον Robert Hughes, κριτικό τέχνης στο περιοδικό «Time», που είπε: «Η τέχνη πριν από αυτόν και η τέχνη μετά από αυτόν δεν ήταν η ίδια».
Σήμερα, ο έντονος ρεαλισμός, το ψυχολογικό βάθος και η ριζοσπαστική καινοτομία του τον αναδεικνύουν σε κορυφαία μορφή της ιστορίας της δυτικής τέχνης. Οι άρτια σκηνοθετημένοι πίνακές του, που προκάλεσαν αντιδράσεις και έγιναν εξαιρετικά δημοφιλείς, άσκησαν τεράστια επιρροή στις επόμενες γενιές ζωγράφων σε όλη την Ευρώπη. Και ας παρέλειψε το μπαρόκ τον ψυχολογικό ρεαλισμό που χαρακτήριζε το έργο του, υιοθετώντας συγχρόνως το δραματικό chiaroscuro του.
«Η τέχνη του Caravaggio είναι φτιαγμένη από σκοτάδι και φως. Οι εικόνες του αποτυπώνουν στιγμές υπό το φως του προβολέα, στιγμές έντονης και συχνά βασανισμένης ανθρώπινης εμπειρίας. Ένας άντρας αποκεφαλίζεται στο υπνοδωμάτιό του, με το αίμα να εκτινάσσεται από μια βαθιά πληγή στον λαιμό του. Ένας άντρας δολοφονείται πάνω στην Αγία Τράπεζα μιας εκκλησίας. Μια γυναίκα χτυπιέται στην κοιλιά με τόξο και βέλος από ελάχιστη απόσταση. Οι εικόνες του Καραβάτζιο παγώνουν τον χρόνο αλλά ταυτόχρονα μοιάζουν να αιωρούνται στο χείλος της ίδιας τους της εξαφάνισης. Τα πρόσωπα φωτίζονται έντονα. Λεπτομέρειες αναδύονται μέσα από το σκοτάδι με μια τόσο απόκοσμη καθαρότητα που μοιάζουν με παραισθήσεις. Κι όμως, πάντα οι σκιές πλησιάζουν, οι λίμνες μαυρίλας που απειλούν να τα αφανίσουν όλα. Το να κοιτάζει κανείς τα έργα του είναι σαν να κοιτάζει τον κόσμο μέσα από αστραπές». (Andrew Graham-Dixon, ιστορικός τέχνης και μελετητής του Καραβάτζιο)
Ο Caravaggio αποτύπωνε ζωντανά κρίσιμες στιγμές και σκηνές, συχνά παρουσιάζοντας βίαιες συγκρούσεις, βασανιστήρια και θάνατο. Δούλευε γρήγορα, με ζωντανά μοντέλα, προτιμώντας να παραλείπει τα προσχέδια και να εργάζεται απευθείας πάνω στον καμβά. Έτσι, με δύναμη, πάθος, ενθουσιασμό, επιμονή και χιούμορ εργάστηκε «απευθείας» στην τέχνη και στην ιστορία, χωρίς προσχέδια, με πολλή ευφυΐα, πρόθεση και ανθρωπισμό.
Απρίλιος 2025 στη Ρώμη
Αρχές Απριλίου επισκέφτηκα τη Ρώμη για την έκθεση «Caravaggio 2025» στο Palazzo Barberini, την πιο ολοκληρωμένη και εμπεριστατωμένη έκθεση που έχει παρουσιαστεί για πολλές δεκαετίες για τον επαναστατικό ζωγράφο Michelangelo Merisi da Caravaggio. Με 24 αριστουργήματα (και μια εξαιρετική τοιχογραφία), η έκθεση συμπίπτει με το Ιωβηλαίο Έτος και εκτυλίσσεται στην καρδιά της Ρώμης – της πόλης όπου ωρίμασε και θριάμβευσε η ιδιοφυΐα του Caravaggio.
Η Ρώμη, ως ζωντανή πινακοθήκη, προσφέρει στους επισκέπτες της μια καλλιτεχνική διαδρομή, ένα μονοπάτι Caravaggio, προτείνοντας έργα όπως «Η κλήση του Αγίου Ματθαίου» στην εκλησία San Luigi Dei Francesi, «Η Παναγία του Λορέτο» («Pilgrim’s Madonna») στη Basilica di Sant’Agostino, «Η ταφή του Χριστού» στο Βατικανό, «Η μεταστροφή στον δρόμο για τη Δαμασκό» στη Santa Maria del Popolo, και τη μοναδική τοιχογραφία του καλλιτέχνη, «Δίας, Ποσειδώνας και Πλούτωνας» στη Villa Aurora, που είναι προσβάσιμη στο κοινό για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της έκθεσης. Όποιος πρόλαβε, πρόλαβε!
Η έκθεση στο Palazzo Barberini περιλαμβάνει διακεκριμένα δάνεια και ανακαλύψεις: «Το κοντσέρτο (ή Οι μουσικοί)» από το Metropolitan Museum, Νέα Υόρκη, «Αγόρι που καθαρίζει φρούτα» από τη Royal Collection, Λονδίνο, «Αγία Αικατερίνη της Αλεξάνδρειας» από το Thyssen-Bornemisza Museum, Μαδρίτη, «Οι χαρτοκλέφτες» από το Kimbell Art Museum, Fort Worth, «Η μαστίγωση» από το Capodimonte, Νάπολη, «Η σύλληψη του Χριστού», National Gallery of Ireland, Δουβλίνο, «Προσωπογραφία του Μαφέο Μπαρμπερίνι» (ιδιωτική συλλογή, Φλωρεντία), ένα από τα λίγα και σπάνια πορτρέτα του Caravaggio, που εκτίθεται για πρώτη φορά στο κοινό και αναδεικνύει τον δυναμισμό και τον ρεαλισμό του Caravaggio, ο οποίος ήταν 27 χρονών όταν ο Barnerini –μετέπειτα Πάπας Urban VIII– ήταν 30 χρονών, και τέλος το «Ίδε ο άνθρωπος» (Museo del Prado, Μαδρίτη), που αποδόθηκε πρόσφατα στον Caravaggio και εκτίθεται για πρώτη φορά μετά την ανακάλυψή του στη Μαδρίτη το 2021.
Η έκθεση καταγράφει όλη την καριέρα του Caravaggio, από τα πρώιμα έργα του για τον Cardinal del Monte (βλ. πριν), έως τις τελευταίες του συνθέσεις, γεμάτες ψυχολογικό βάθος, θεατρικότητα και πνευματικότητα. Ακολουθεί την καλλιτεχνική πορεία του Caravaggio σε τέσσερις βασικές ενότητες.
«Tα Πρώτα Χρόνια στη Ρώμη» (πρώτη ενότητα), με πίνακες που ανέφερα πριν αλλά και άλλους σημαντικούς, όπως το «Νάρκισσος» (Palazzo Barberini, Ρώμη), «Η μεταστροφή του Σαούλ» (Santa Maria del Popolo, Ρώμη), «Ο Άγιος Φραγκίσκος σε έκσταση» (Wadsworth Atheneum, The Ella Gallup Sumner and Mary Catlin Sunmer Collection, Χάρτφορντ, Κονέκτικατ).
Ειδική αναφορά γίνεται στην παρουσία της Fillide Melandroni από τη Σιένα ως μοντέλου σε πολλαπλά έργα, μιας πανέμορφης γυναίκας με ένα ιδεαλιστικό και αποφασιστικό πρόσωπο που δηλώνει επιμονή, δικαιοσύνη, απόσταση και αθωότητα στους πίνακες «Μάρθα και Μαρία Μαγδαληνή» (The Detroit Institute of Art, Ντητρόιτ), «Αγία Αικατερίνη της Αλεξάνδρειας» (βλ. παραπάνω) και το συνταρακτικό «Ιουδήθ και Ολοφέρνης» (Palazzo Barberini, Ρώμη), με τον Βαβυλώνιο στρατηγό του Ναβουχοδονόσορ να σφαδάζει από τον πόνο του αποκεφαλισμού και την Ιουδήθ να κοιτάζει με έναν έντονο μυϊκό σπασμό στο μέτωπο. Ας σημειώσουμε με μαύρο χιούμορ ότι το τελευταίο αυτό έργο βρέθηκε σε σοφίτα μετά από ληστεία, αφού είχε απορριφθεί από το Λούβρο. Και επίσης, μια και μαζεύoυμε κρατούμενα, να θυμηθούμε τα δύο έργα με αντίστοιχο θέμα της Artemisia Gentileschi, ένα στο Capodimonte της Νάπολης και ένα στο Uffizi στη Φλωρεντία.
Η δεύτερη ενότητα, «Καινοτομία του chiaroscuro» («Ingagliardire gli oscuri»), εξετάζει το chiaroscuro και η τρίτη, με τίτλο «Θρησκευτικές Αφηγήσεις», αναδεικνύει τη μετάβαση του καλλιτέχνη στη δραματική θρησκευτική θεματολογία. Έργα όπως το «Ιουδήθ και Ολοφέρνης» και οι εκδοχές του «Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής» (Κάνσας, Mancini Collection, Μόναχο, Ρώμη…) δείχνουν τη θεματική και τεχνική εξέλιξη του Caravaggio.
Η τελευταία ενότητα, «Τελευταία Χρόνια: Εξορία και Επιστροφή» («Finale di Gamma»), επικεντρώνεται στα τελευταία δραματικά έργα του καλλιτέχνη, συμπεριλαμβανομένου του «Το μαρτύριο της Αγίας Ούρσουλας», του τελευταίου έργου του Caravaggio, που εκτέθηκε με θεαματική προσέλευση στη National Gallery του Λονδίνου το 2024, το οποίο κλείνει την έκθεση (βλ. παραπάνω).
Ας αναφέρω επίσης για ιστορικούς λόγους την έκθεση «The Age of Caravaggio» (Metropolitan Museum, Νέα Υόρκη) το 1980 που διαμόρφωσε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον Caravaggio σήμερα – ως δάσκαλο της τεχνικής, του ρεαλισμού και της σύνθεσης. Τονίζοντας τη συμβολή του στη σύγχρονη ζωγραφική, συνέδεσε την παραδοσιακή και τη μοντέρνα τέχνη.
Ο κατάλογος της έκθεσης στο Palazzo Barberini από τη Marsilio Arte είναι εξαιρετικός και περιλαμβάνει δοκίμια από κορυφαίους μελετητές, όπως οι Keith Christiansen, Francesca Curti και Gianni Papi. Επιμελητές της έκθεσης στο Palazzo Barberini: Francesca Cappelletti, Maria Cristina Terzaghi, Thomas Clement Salomon.
Με πάνω από 60.000 προπωλημένα εισιτήρια και αναμενόμενο κοινό 400.000 επισκεπτών, η «Caravaggio 2025» είναι μια σπάνια ευκαιρία για τους λάτρεις της τέχνης να δουν από κοντά τον ρεαλισμό και τη συναισθηματική δύναμη του μπαρόκ καλλιτέχνη.
Η «Caravaggio 2025» δεν είναι απλώς μια έκθεση – είναι ένα καθηλωτικό, μοναδικό και συγκινητικό αφιέρωμα σε έναν δημιουργό που επαναπροσδιόρισε την τέχνη της αφήγησης μέσω της ζωγραφικής.
Η έκθεση «Caravaggio 2025» στο Palazzo Barberini στην Εθνική Πινακοθήκη Αρχαίας Τέχνης στη Ρώμη θα διαρκέσει έως τις 6 Ιουλίου 2025.
barberinicorsini.org
O Νικόλαος Αντωνίου ζει και εργάζεται στις Βρυξέλλες ως σύμβουλος επικοινωνίας εδώ και 26 χρόνια. Παράλληλα είναι καλλιτέχνης και συλλέκτης τέχνης.
