Η ΔΙΓΛΩΣΣΗ ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ελληνικής queer ποίησης που εξέδωσε ο ισπανικός εκδοτικός οίκος Letraversal Poesía με έδρα τη Μάλαγα είναι η αφορμή για τη συνάντησή μας με τη María López Villalba, καθηγήτρια Μετάφρασης στο Τμήμα Νέων Ελληνικών του Πανεπιστημίου της Μάλαγα και μεταφράστρια, βραβευμένη για το έργο της στα ελληνικά. H María López Villalba επιλέγει και μεταφράζει, στην έκδοση αυτή, συνολικά έντεκα ποιήματα ποιητριών και ποιητών που γράφουν στα ελληνικά, ένα project που της ανατέθηκε, όπως εξηγεί η ίδια.
Η ελληνική ανθολογία του ισπανικού εκδοτικού είναι η δεύτερη στη σειρά, η πρώτη ήταν με τσέχικη queer ποίηση. «Η επιλογή και η μετάφραση των ποιημάτων επιδιώκουν να υλοποιήσουν ένα κομμάτι μιας queer ουτοπίας», μου λέει. «Πρόκειται για μια μορφή ακτιβισμού υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων».
Όσον αφορά την έκφραση ταυτότητας, η María López Villalba εξηγεί πως «οι αποκαλούμενες queer σεξουαλικές ταυτότητες είναι στιγματισμένες ως σεξουαλικές εκφάνσεις αιρετικές, νόθες, διεστραμμένες, αποτρόπαιες. Έχουν οδηγηθεί στο περιθώριο, στερημένες από αναγνώριση, σεβασμό και δικαιώματα. Γιατί; Πώς μπορούμε να συμβάλουμε στην αλλαγή, στον επαναπροσδιορισμό, στην αντιμετώπιση της βίας που επιβάλλουν αυτές οι κοινωνικές και πολιτικές ιεραρχίες; Τι μπορώ να κάνω εγώ;». Θέτει ερωτήματα σε εξαιρετικά ελληνικά, χωρίς ίχνος προφοράς, και έχει μάλλον εκπλαγεί που κάποιο ελληνικό μέσο ασχολήθηκε με την ανθολογία της που μόλις κυκλοφόρησε.
Όταν εκδίδεις ένα βιβλίο στην Ισπανία μπορεί να κυκλοφορήσει σε όλη τη Νότια Αμερική, στο Μεξικό, είναι τεράστιο το κοινό. Τώρα, το πόσοι από αυτούς διαβάζουν ποίηση και πόσοι queer ποίηση είναι άλλο ζήτημα. Αλλά η αγορά είναι τεράστια
«Με ενδιέφεραν τα ποιήματα στα οποία οι προσδοκίες του φύλου για τα σώματα και οι σεξουαλικές ταυτότητες που στιγματίζονται από κοινωνικά και παραδοσιακά στερεότυπα παίζουν σκόπιμα με το ανοίκειο», συνεχίζει. «Επίσης, τα ποιήματα που καταγγέλλουν τις πολλαπλές μορφές μέσω των οποίων το κυρίαρχο αξιακό σύστημα ασκεί κάθε είδους βία πάνω στα σώματα και τους επιβάλλει σιγή ή τα απορρίπτει. Εν ολίγοις, επέλεξα ποιήματα που είτε από φεμινιστική, ισότιμη και δικαιωματική οπτική συμβάλλουν στην αναπαράσταση ρευστών και παράδοξων πραγματικοτήτων, είτε, απλώς, μας βοηθούν να φανταστούμε έναν κόσμο όπου η σεξουαλική και ερωτική επιθυμία μπορούν να βιώνονται με πλήρη σεβασμό, είτε αυτή είναι ατομική είτε συλλογική».
— Mε την Ελλάδα τι σχέση έχετε;
Στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγα σπούδασα αρχαία ελληνικά και όταν τελείωσα αποφάσισα να μην μπω κατευθείαν στο λύκειο να διδάξω – ήθελα να δω λίγο τον κόσμο. Αποφάσισα να ξεκινήσω από την Ελλάδα. Μόλις έφτασα εδώ μου άρεσε τόσο πολύ που άλλαξα πορεία και αποφάσισα να ασχοληθώ με τα νέα ελληνικά. Στην Ισπανία έχουμε κρατικά φροντιστήρια ξένων γλωσσών και όταν γύρισα στη Μάλαγα είχε δημιουργηθεί τμήμα νέων ελληνικών. Επειδή είχα μόλις γυρίσει και είχα φρέσκα τα ελληνικά, πήρα τη θέση της καθηγήτριας.
— Οι Ισπανοί μαθαίνουν ελληνικά;
Βεβαίως. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν ανησυχίες, που μπορεί να έχουν ήδη γνώσεις στα αγγλικά, στα γαλλικά και αναζητούν μια διαφορετική γλώσσα. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για να μάθει κανείς ελληνικά και είναι πολλά τα νέα παιδιά που μαθαίνουν. Μετά άρχισα να διδάσκω στο πανεπιστήμιο και ακόμα βρίσκομαι εκεί, εδώ και τριάντα χρόνια. Είμαι στο Τμήμα Μετάφρασης και Διερμηνείας όπου έχουμε εφτά γλώσσες και η μία είναι η νεοελληνική. Είμαι στον νεοελληνικό τομέα όπου διδάσκουμε γλώσσα, πολιτισμό, μετάφραση και διερμηνεία. Εγώ διδάσκω μετάφραση κόμικς.
— Οπότε, είχατε μια επαφή με την ελληνική ποίηση.
Από μικρή μού άρεσε να διαβάζω ποίηση, και όταν κατέκτησα λίγες γνώσεις στα ελληνικά, το πρώτο που έκανα ήταν να διαβάσω Καβάφη. Πάντα είχα τη φιλοδοξία να μεταφράσω ποίηση. Βέβαια, έχω μεταφράσει και πεζογραφία. Μαζί με συναδέλφους μεταφράσαμε τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες» του Στρατή Τσίρκα και πήραμε το ελληνικό κρατικό βραβείο μετάφρασης. Ασχολούμαι γενικά με την ποίηση, γι’ αυτό ακριβώς ο εκδότης του Letraversal Poesía, ο Ángelo Néstore, που είναι φίλος και πρώην φοιτητής μου, μου πρότεινε να αναλάβω μια ανθολογία ελληνικής queer ποίησης.
Ο εκδοτικός που έχουν μαζί με τον designer Martín de Arriba ασχολείται αποκλειστικά με την ποίηση. Ξεκίνησε μέσα στην πανδημία το 2020 και τώρα έχουν ήδη 48 βιβλία· βγάζουν οκτώ και παραπάνω βιβλία κάθε χρόνο. Κάποια στιγμή αποφάσισαν να κάνουν μια σειρά με μεταφρασμένη queer ποίηση, με σκοπό να γίνουν ανθολογίες απ’ όλη την Ευρώπη. Ξεκίνησαν με την ποίηση της Τσεχίας και η ελληνική ανθολογία είναι το δεύτερο βιβλίο της σειράς. Παρουσιάζουν δέκα ποιητές από κάθε χώρα και από ένα ποίημά τους, στην ελληνική ανθολογία όμως βάλαμε έντεκα γιατί συμπεριλάβαμε και το «Έζησα με αναίδεια» της Μαρίας Λαϊνά. Είχα την ευκαιρία να τη συναντήσω πριν πεθάνει και να μιλήσουμε γι’ αυτό το project. Μου είχε πει, βέβαια πως «τα ποιήματά μου δεν είναι ακριβώς queer», αλλά της είπα ότι δεν ψάχνω κάτι ξεκάθαρα queer, έτσι συμφώνησε να βάλω το ποίημά της.
Τα βιβλία της σειράς έχουν όλα την ίδια αισθητική, το τσέχικο έχει έντομα στο εξώφυλλο που παραπέμπουν στην «Μεταμόρφωση» του Κάφκα· στο ελληνικό είναι το θαλασσινό στοιχείο και το γαλάζιο χρώμα. Δεν ήταν σκοπός μου να ασχοληθώ με την queer ποίηση, αλλά μου αρέσουν τα queer ποιήματα και όταν ήρθε η πρόταση είπα «ναι», χωρίς να ξέρω τι σημαίνει αυτό.
— Θα μου πείτε μερικά πράγματα για τον όρο «queer»; Είναι αρκετά παρεξηγημένος, γιατί είναι και αρκετά ασαφής.
Δεν αφορά μόνο γκέι και λεσβίες. Για να απαντήσεις τι είναι το queer θέλεις ένα εξάμηνο στο πανεπιστήμιο, να δεις απ’ όλες τις πλευρές αυτό που είναι καταρχάς περίπλοκο. Δεν υπάρχει μια σαφής ορολογία κι αυτό το ασαφές είναι μέρος της απάντησης. Θα σου μιλήσω όμως για την εμπειρία που είχα όταν ξεκίνησα να κάνω την έρευνα για το βιβλίο. Αυτό που μου αρέσει πολύ στα ελληνικά βιβλιοπωλεία, και θεωρώ σημαντικό, είναι που, όταν μπαίνεις, βλέπεις κατηγορίες: «ποίηση», «ελληνική ποίηση», «νέα ελληνική ποίηση», «αρχαία ελληνική ποίηση», «ξένη ποίηση», «ελληνική πεζογραφία», «σύγχρονη ελληνική πεζογραφία», «ξένη πεζογραφία», «κόμικς». Όταν ρωτήσεις όμως τι είναι ποίηση και τι είναι κόμικς, όλοι δυσκολευόμαστε να απαντήσουμε. Φαντάσου πόσο πιο δύσκολο γίνεται όταν δίπλα στο «ποίηση» μπαίνει το «μεταφρασμένη» και το «queer»…
Η ανάθεση της ανθολογίας έγινε το 2022, όταν είχαμε ακόμα καραντίνα, και το πρώτο πράγμα που έκανα ήταν να ψάξω αν στην Ελλάδα υπήρχε μια ανθολογία με queer ποίηση για να βρω κάτι έτοιμο, ώστε να ξεκινήσω από εκεί. Δεν υπήρχε όμως. Η πρώτη ανθολογία, που ήταν μια συνεργασία μεταξύ ενός εκδοτικού οίκου στη Λάρισα, της Θράκας, και του ιδρύματος Ρόζα Λούξεμπουργκ, βγήκε το 2023. Ψάχνοντας, αυτό που κατάλαβα ήταν ότι υπήρχαν μόνο σκόρπια ποιήματα σε περιοδικά και σε μπλογκ. Όταν ανέφερα τι ψάχνω, μου έλεγαν «ψάχνετε για γκέι ποιητές». Κι εγώ απαντούσα: «Όχι ακριβώς, δεν με ενδιαφέρει αν κάποιος ποιητής είναι γκέι και γράφει για τα Χριστούγεννα ή το Αιγαίο, δεν με ενδιαφέρει τι είναι, με ενδιαφέρει το τι γράφει και πώς το γράφει».
Στην παρουσίαση της ανθολογίας στην Ελλάδα, που έγινε στο βιβλιοπωλείο Polyglot, κάποιος με ρώτησε «πόσα ποιήματα διαβάσατε για να διαλέξετε αυτά τα δέκα;». Δεν το είχα σκεφτεί ποτέ, αλλά σίγουρα ήταν πάνω από 500. Δεν το λέω για να κάνω επίδειξη, έψαχνα όμως κάτι πολύ συγκεκριμένο, ήθελα αμφισβήτηση και κριτική στις ταυτότητες, γιατί νομίζω ότι είναι πάρα πολύ σημαντικό. Γι’ αυτό έψαχνα ποιήματα που έχουν μέσα τους το στοιχείο της κριτικής και ψάχνουν τρόπους να αμφισβητήσουν τα δεδομένα στην κοινωνία, στην οικογένεια, στις σχέσεις. Μου είπαν ακόμα ότι τα ποιήματα που επέλεξα δεν είναι ευχάριστα, αλλά σε μια ανθολογία δεν μπορείς να έχεις μόνο ευχάριστα. Νομίζω ότι όταν είσαι διαφορετικό άτομο, για να βρεις τον δρόμο σου, που δεν είναι ο συμβατικός κοινωνικά, θα υποφέρεις κιόλας στο ψάξιμο, κι όταν το εκφράσεις αυτό, θα έχει και σκληρότητα, και πόνο και θυμό. Νομίζω ότι αυτό χρειάζεται, γενικά, γιατί αν είχαμε περισσότερο θυμό μέσα μας με όλα αυτά που γίνονται, κάτι θα δημιουργούσαμε. Κάπως πρέπει να αντιδράσουμε σε ό,τι δεν μας αρέσει. Πέρα απ’ όλα αυτά, έψαχνα και μια ποικιλία στη γραφή.
— Μου είπατε ότι διαβάσατε πάνω από 500 ποιήματα για να επιλέξετε τα έντεκα. Πώς καταλήξατε σε αυτά;
Δεν είναι εύκολο πράγμα να κάνεις μια ανθολογία. Ξεκινώντας, ήμουν εντελώς στο άγνωστο, δεν είχα πού να πιαστώ. Οπότε ξεκίνησα ζητώντας από ποιητές και ποιήτριες που ήξερα να μου προτείνουν ποιήματα, κι ας μην είχαν ακριβώς σχέση με το queer. Αυτή ήταν η μία μέθοδος. Η άλλη, και πολύ σημαντική, ήταν στα βιβλιοπωλεία· ρωτούσα βιβλιοπώλες που ήξερα και μου έλεγαν «α, ναι, μόλις ήρθε ένα βιβλίο που νομίζω ότι μπορεί να σε ενδιαφέρει, για ρίξε μια ματιά». Ομολογώ ότι αγόρασα πάρα πολλά. Υπήρχαν συλλογές εξαντλημένες που ούτε οι ίδιοι οι ποιητές δεν έχουν αντίτυπά τους – είναι και δύσκολο να τις βρεις σε δημόσιες βιβλιοθήκες που δεν ενδιαφέρονται γι’ αυτά τα θέματα. Δεν μπορείς να βρεις εύκολα τις φωνές αυτές μαζί σε ένα βιβλίο. Ήθελα να δημιουργήσω έναν πρωτότυπο διάλογο ανάμεσα στα άτομα που συνυπάρχουν, να λέει κάποιος «εγώ είμαι μετά την Πάολα και πριν τη Γλυκερία, γιατί;». Αυτό είναι το ωραίο στις ανθολογίες, οι πολλοί διαφορετικοί δημιουργοί. Τα ποιήματα είναι μεταφρασμένα στα ισπανικά, αλλά η έκδοση είναι δίγλωσση, υπάρχουν και τα πρωτότυπα.
— Πόσο σημαντικό είναι να βγει προς τα έξω η queer ποίηση; Όχι μόνο η ελληνική αλλά η ποίηση κάθε χώρας.
Είναι πολύ σημαντικό στην κατάσταση που διαμορφώνεται, γιατί η queer ποίηση είναι κάτι πολιτικό, συλλογικό. Η Ευρώπη αντέχει ακόμα, δεν είναι Αμερική, αλλά οι συνθήκες που διαμορφώνονται δεν είναι πολύ αισιόδοξες, γι’ αυτό και ανέλαβα την ευθύνη να κάνω αυτήν τη συλλογή. Δεν έχει σημασία τι είμαι εγώ και ποια η ταυτότητά μου, σημασία έχει ότι η queer ποίηση χρειάζεται, και δεν υπάρχει απλώς, φωνάζει πως θέλει να υπάρξει. Πρέπει να πούμε πως τα ποιήματα της ανθολογίας είναι ούτως ή άλλως ωραία, μπορείς να τα διαβάσεις όπως θέλεις, αλλά είναι και ενδιαφέροντα. Θα μπορούσαν να είναι σε μια ανθολογία σύγχρονης ελληνικής ποίησης που να μην έχει τον τίτλο «queer».
— Η ποίηση δεν πουλάει, μπορεί να μη βγάλετε τίποτα από τον κόπο σας, γιατί το κάνατε;
Είμαι σίγουρη ότι ούτε ο Eλύτης θα μπορούσε να ζήσει σήμερα μόνο από τα βιβλία του. Ο εκδοτικός οίκος Letraversal υπάρχει σαν θαύμα επειδή και ο Ángelo και ο Martín και άλλα παιδιά που είναι εκεί μέσα δεν ζούνε από αυτό, όπως ούτε εγώ, που είμαι στο πανεπιστήμιο, διδάσκω, ερευνώ, και μεταφράζω, και έχω το προνόμιο να μπορώ να διαλέξω τι θέλω να μεταφράσω. Ακόμα και αυτό που κάνουμε τώρα, η συνέντευξη, είναι δώρο, είναι ο «μισθός» μου, είναι ο πλούτος που μου δίνει η ποίηση. Και όταν μιλάμε για την Ελλάδα μιλάμε για τον πολιτισμό, για τους ποιητές της, για την τέχνη της, δεν μιλάμε για δουλειά που δίνει πολλά λεφτά – για τέχνη μιλάμε.
Κάτι σημαντικό είναι πως όταν εκδίδεις ένα βιβλίο στην Ισπανία μπορεί να κυκλοφορήσει σε όλη τη Νότια Αμερική, στο Μεξικό, είναι τεράστιο το κοινό. Τώρα, το πόσοι από αυτούς διαβάζουν ποίηση και πόσοι queer ποίηση είναι άλλο ζήτημα. Αλλά η αγορά είναι τεράστια. Αν δεν κάνω λάθος, η ανθολογία της ελληνικής ποίησης βγήκε σε 550 αντίτυπα, νομίζω θα ήταν μεγάλο σουξέ εάν εξαντλούνταν. Ο Ángelo είναι Ιταλός και στην Ιταλία είναι πολύ δύσκολα τα πράγματα, και στο queer. Έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας, γιατί αυτό που βλέπουμε γύρω μας δεν είναι καθόλου καθησυχαστικό. Και η ποίηση δεν μπορεί απλώς να αλλάξει τον κόσμο, τον δημιουργεί, είναι μέσα στον άνθρωπο, χωρίς αυτή δεν υπάρχει ανθρωπότητα.
— Θα μου πείτε και δυο λόγια για τα ποιήματα που περιέχει η ανθολογία;
Το πρώτο ποίημα είναι της Πάολας Ρεβενιώτη και μου άρεσε γιατί μιλάει για την εμπειρία της στην Ομόνοια. Έχει βγάλει μόνο αυτήν τη συλλογή, που την ονομάζει «Σαλτάρισμα», το 1985, η οποία συνεχώς επανεκδίδεται. Είναι σημάδι εκείνης της εποχής. «Ξημέρωμα. Οι εργάτες πάνε για θάψιμο στα εργοστάσια…».
Το δεύτερο ποίημα, «Τεκμήριο V, της Αντρονίκης και της Αντριανής» από τη συλλογή «Τοπικοί Τροπικοί» του Μάριου Χατζηπροκοπίου, είναι σαν δημοτικό τραγούδι. Είναι σε 15σύλλαβο, και προσπάθησα να το κάνω στα ισπανικά όπως είναι το παραδοσιακό τραγούδι στην Ισπανία, 8σύλλαβο – έτσι γράφει ο Λόρκα. Έβαλα δηλαδή 7σύλλαβα και οκτασύλλαβα για να γίνει 15σύλλαβο στη μετάφραση. Έτσι, στον ρυθμό και στις λέξεις είναι λαϊκό, σαν ένα δημοτικό.
Μετά έρχεται η Γλυκερία Μπασδέκη που γράφει πολύ μικρά ποιήματα. Έχω επιλέξει δύο από τη συλλογή «Αν είχαμε παντρευτεί, θα γεννούσαμε τον Κωστή Παλαμά», το ένα απ’ τα οποία ονομάζεται: «Η Θεόδωρος Κολοκοτρώνης». Ήταν πολύ δύσκολο να το μεταφέρω στα ισπανικά, γιατί δεν έχουμε άρθρα στα κύρια ονόματα. Εγώ έβαλα άρθρο, κι ας ακούγεται παράξενο, αλλά παράξενο ακούγεται και στα ελληνικά. Βέβαια, γράφω και υποσημείωση, γιατί έπρεπε να εξηγήσω στην Ισπανία ποιος είναι ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης και γιατί αυτό το κορίτσι το έλεγαν Θεόδωρο Κολοκοτρώνη – γιατί είχε μουστάκι και έφτυνε.
Ο Νικόλας Κουτσοδόντης, που ήταν ο υπεύθυνος για την «Ανθολογία Ελληνικής Κουήρ Ποίησης» των εκδόσεων Θράκα, έχει γράψει ένα αυτοβιογραφικό ποίημα που μου αρέσει πολύ, γιατί είναι ποίηση σε μορφή πρόζας – κάθε ποίημα έχει διαφορετική μορφή. Το ποίημα που επέλεξα είναι το «Νησιώτικη ηθική».
Το ποίημα του Βασίλη Αμανατίδη «Το έργο αυτό: φράσεις μίας μητέρας χώρας» είναι πάρα πολύ ωραίο, και δύσκολο, γιατί είναι φράσεις της μητέρας του. Το γράφει σαν να είναι θεατρικός λόγος, αλλά είναι φράσεις που συνολικά αποτελούν το ποίημα και έχουν έντονη προφορικότητα, όπως μιλάνε οι μητέρες μας. Ήταν δύσκολο να μεταφραστεί.
Έχει ενδιαφέρον το ποίημα του George Le Nonce με τον τίτλο «Τρόμος» γιατί είναι στο πολυτονικό σύστημα, που δεν μπορεί να μεταφερθεί στα ισπανικά. Έβαλα μια υποσημείωση για να ξέρει απλά ο κόσμος ότι υπάρχει κι αυτό. Είναι ένα πολύ σκληρό ποίημα για την παράδοση των Γιώργηδων: «Γιώργηδες όχι άγιοι, Γιώργηδες της κολάσεως».
Η Ηλέκτρα Λαζάρ είναι πιο νέα, αλλά έχει έναν έντονο λυρισμό, και το «Εδώ δεν είναι πάρτι παρασόλ» είναι ένα επίσης πολύ σκληρό ποίημα.
Η Μιράντα Τερζοπούλου γράφει μικρά ποιήματα, αλλά με ενδιέφερε το πώς έκανε εδώ μια σύγκριση που την κάνω κι εγώ συνέχεια, με την ανάγνωση και τη σεξουαλικότητα. Για μένα η ποίηση είναι πολύ σέξι. Το ποίημα δεν έχει τίτλο, αλλά η συλλογή λέγεται «Ομοερωτικά σαν τα άλλα ερωτικά» και μου άρεσε πάρα πολύ.
O Ευά Παπαδάκης, που είναι non-binary, έχει γράψει εξαιρετικά ποιήματα. Στη συλλογή συμπεριέλαβα τρία σύντομα: «υστερόγραφο δύο», «καθρεφτάκι», και «trας». Δυστυχώς δεν μπορέσαμε να βάλουμε χρώματα, κόκκινα και μπλε, γιατί είναι ασπρόμαυρη η έκδοση. Γράφει συγκλονιστικά για εμπειρίες τρανς ατόμων.
Το τελευταίο ποίημα, της Κρυστάλλης Γλυνιαδάκη, είναι ένα απόσπασμα, το τρίτο μέρος από ένα πολύ μεγάλο ποίημα, όπου επιχειρεί τη σύγκριση της σεξουαλικής ταυτότητας και της εμπειρίας των μεταναστών, το πώς ψάχνουμε για προσωπικές ταυτότητες, αλλά είναι πάντα ένα ζήτημα συλλογικό.
Η ανθολογία «Poesía queer traducida: griego» (εκδ. Letraversal Poesía), σε ανθολόγηση και μετάφραση της María López Villalba, πωλείται στο βιβλιοπωλείο Polyglot (Ακαδημίας 84).
