«Πολλά χρόνια αργότερα, μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, ο συνταγματάρχης Αουρελιάνο Μπουενδία θα θυμόταν εκείνο το μακρινό απόγευμα που ο πατέρας του τον είχε πάει να γνωρίσει τον πάγο».

Αυτή είναι η εναρκτήρια περίοδος από το Εκατό χρόνια μοναξιά του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες. Είκοσι οχτώ λέξεις, τρία ρήματα, η εκτίναξη της πρώτης λάβας από τις εικόνες που μέλλεται να ακολουθήσουν. Παρόν, παρελθόν και μέλλον σαρκώνονται εν ριπή οφθαλμού σ’ έναν αφηγηματικό ωκεανό, όπου οι θάλασσες μιας χρονικής χώρας μπαίνουν ήρεμα και σαγηνευτικά στα νερά κάποιας άλλης.

Το ξάφνιασμα ωστόσο έχει και συνέχεια: «Το Μακόντο ήταν τότε ένα χωριό με είκοσι σπίτια από πηλό και καλάμια, χτισμένα στην όχθη ενός ποταμού […] σε μια κοίτη με λείες πέτρες, άσπρες και τεράστιες σαν προϊστορικά αβγά. Ο κόσμος ήταν τόσο νεόπλαστος ώστε πολλά πράγματα δεν είχαν όνομα και για να τα αναφέρεις έπρεπε να δείξεις με το δάχτυλο».

Η ιστορία γίνεται θρύψαλα, η γεωγραφία εξαερώνεται. Με άλλα λόγια: ο άνθρωπος έκανε τις λέξεις ή οι λέξεις τον άνθρωπο;

Είναι καλό για έναν δημιουργό να ομολογεί πως υπάρχουν βιβλία που τα «ζηλεύει», αν και δεν θα τα φτάσει ποτέ, όσο μελάνι κι αν ξοδέψει στα δικά του γραπτά. Όμως, έτσι κατορθώνει να πατήσει στο Πρώτο σκαλί του Καβάφη και να κατακτήσει τη βασική αρετή της συγγραφής: την ταπεινότητα.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Δεν είναι όλα τα βιβλία φτιαγμένα για να τα φυλάς στο ράφι σαν κειμήλια. Κάποια σε βρίσκουν ξανά και ξανά, σε άλλες ηλικίες, με άλλους τρόπους. Το Ζιγκ ζαγκ στις νεραντζιές της Έρσης Σωτηροπούλου, γραμμένο στις αρχές των ’90s, είναι ακριβώς τέτοιο βιβλίο: αντέχει γιατί ξέρει να κινείται με τον δικό του ρυθμό, αλλόκοτο και ειλικρινή.

Μιλά για τέσσερις νέους και ένα παιδί που δοκιμάζουν να σταθούν όρθιοι μέσα σε έναν κόσμο ασθένειας, μοναξιάς και επιθυμίας. Οι ιστορίες τους δεν δένονται σε ευθεία γραμμή, αλλά σε τεθλασμένη: ζιγκ ζαγκ που αλλάζει οπτικές, αφήνει θραύσματα διαλόγων, ανοίγει κενά. Και μέσα σε αυτά τα κενά, χτυπάει ένας συναισθηματικός παλμός. Tο Ζιγκ ζαγκ δεν είναι νοσταλγία των ’90s, είναι manual για το πώς επιβιώνεις όταν φοβάσαι να νιώσεις.

Η γραφή είναι κοφτή, ειρωνική, με χιούμορ που ισορροπεί το σκοτάδι. Η ποιητική λεπτομέρεια σώζει τους ήρωες από τη σιωπή. Αν τότε θεωρήθηκε προκλητικό, σήμερα μοιάζει προφητικό. Γιατί, όπως λέει η Σωτηροπούλου, «το μεγάλο ταμπού δεν είναι το σεξ αλλά το συναίσθημα».

Το Ζιγκ ζαγκ παραμένει ζωντανό όχι επειδή μιλά για μια εποχή, αλλά γιατί καταγράφει το μόνιμο ρίσκο: το να αφήνεσαι στο αβέβαιο των άλλων και του εαυτού σου χωρίς εγγυήσεις.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Το μυθιστόρημα που θα ήθελα να είχα γράψει είναι Το χρυσό σημειωματάριο της Ντόρις Λέσινγκ. Ας πω με τα λόγια της «Guardian» (που το 2015 το κατέταξε στη θέση 82 των 100 σημαντικότερων μυθιστορημάτων που γράφτηκαν ποτέ) περί τίνος πρόκειται: «Ένα από τα θεμελιώδη κείμενα του γυναικείου κινήματος που ξεπήδησε τη δεκαετία του ’60, αυτή η σπουδή μιας διαζευγμένης μητέρας που αναζητά προσωπική και πολιτική ταυτότητα παραμένει ένα προκλητικό και αμετανόητο φιλόδοξο επίτευγμα». Προσωπικά, θυμάμαι ότι όταν το διάβασα, γύρω στο 2010, σκέφτηκα ότι δεν θα είχα καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος του –είναι ένα δαιδαλώδες έργο– αν δεν ήμουν μητέρα, αν δεν ήμουν σε θέση να αναφωνώ «ναι, έτσι είναι, έτσι νιώθω». Από την άλλη, το ότι μπορούσα να καταλάβω ακριβώς τι ένιωθε μια γυναίκα με παιδί στη δεκαετία του ’50, μού προκαλούσε κατάπληξη και ήταν από μόνο του ένα μάθημα. Μήπως δεν είχε αλλάξει τίποτα ενώ προσπαθούσαν να μας πείσουν ότι είχαν αλλάξει τα πάντα στη ζωή των γυναικών; Το Χρυσό Σημειωματάριο είναι, με μια (φεμινιστική) έννοια, ένα μυθιστόρημα τρόμου. Η αποικιοκρατία, η σεξουαλική επιθυμία, η έννοια «κόρη», η ανθρώπινη διάνοια... η καταγραφή όπου το ονειρώδες συμπληρώνει το ιστορικά καταγεγραμμένο. Το μυθιστόρημα ανοίγει μια επικίνδυνη πόρτα κατάβασης στην εσωτερικότητα που χτίζουν οι αντικειμενικές συνθήκες, και το 2025 δεν μπορώ να σκεφτώ κάποιο ισχυρότερο διανοητικό αντίδοτο απέναντι στην πεζότητα, ομοιομορφία και «αμερικανικότητα» του μεταφεμινισμού των influencers. Η Λέσινγκ, που τιμήθηκε με το Νόμπελ κυρίως για το συγκεκριμένο «επικό» της έργο, κατάφερε να ζωντανέψει μια γυναικεία μαρτυρία μεταξύ σπαραγμού, θάρρους, αυτοκριτικής. Ίσως το βιβλίο είναι η σύσταση μιας αφύπνισης, ίσως αυτή είναι η αίσθηση που συγκλονίζει, καθώς προέρχεται από μια εποχή που οι επαναστατημένοι άνθρωποι ήθελαν να φτιάξουν και όχι να χάσουν τον εαυτό τους. Δεν θα ήθελα να ζω σε έναν κόσμο ως γυναίκα χωρίς αυτό το βιβλίο. Ευτυχώς, δεν χρειάζεται.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Στα διηγήματα του Χρήστου Χρηστοβασίλη ευωδιάζουν πλαγιές, βροχές και χιόνια, σύννεφα και βελάσματα, ψαλμωδίες και σάλαγοι, βοσκόπουλα και κλεφταρματωλοί. Η ενθεότης, η μυστηριακή ανθρωποφύση, οι κοινότητες, οι στάνες και οι δροσεροί γλωσσικοί ανθοί του Χρηστοβασίλη έπλεξαν ζείδωρο, γλωσσικό κουκούλι. Κουκούλι που προσφέρει στον αναγνώστη θαλπωρή, τόσο στα Διηγήματα της στάνης, όσο και στα διηγήματα της ξενιτιάς, του μικρού σκολειού, στα διηγήματα από τα χρόνια της σκλαβιάς.

Στα άκρως παραστατικά –σχεδόν ζωγραφιές– αυτά διηγήματα, η αναγνωστική ευφορία είναι παρούσα σε κάθε φράση. Δεν είναι μόνον η χαρίεσσα γλωσσική ρο'ι' τους –ρο'ι' που συνταιριάζει αρμονικά τα πράγματα με τις λέξεις– αλλά και οι χαμένοι τρόποι μιας άλλης, σχετικά νωπής, συλλογικής βιωτής. Βιωτής με γηγενείς, βαθύριζους τρόπους και στραφταλιστά φυλλώματα από βροχούλες και ηλιόθαμπος. Λίγο να αναμερίσει κανείς την κρούστα των σύγχρονων δυτικών τρόπων μας, αχολογά'ι' ένας λαός αγροτοκτηνοτροφικός.

Λαός με αδιάλειπτη μέρα την μέρα, ώρα την ώρα χειρότευκτη δημιουργία όπου η χρηστικότης συνταίριαζε απολύτως με την αισθητική. Με τα χέρια τους έπλαθαν την ποικίλη σκευή τους, τις λαμπρές φορεσιές τους, τα σκεπάσματά τους. Με τα χέρια αποσπούσαν με κάματο απ’ την φύση την τροφή τους. Μοιραίως, με τα χέρια έπλαθαν αυτήν την σπαρακτικής ομορφιάς γλώσσα. Σήμερα που τα χέρια μας ατρόφησαν, έγιναν παθητικά, σταμάτησε και η δημιουργία παροιμιών, ποιητικού εν γένει λόγου. Λάμπει αυτή η δημιουργία στα διηγήματα του Χρηστοβασίλη. Μπορεί να ήταν φτωχός ο εξωτερικός βίος αλλά ήτανε πάμπλουτη η εσωτερική στολή του. Εξάλλου το κριτήριο της φτώχειας είναι σχετικότατο, μάλλον το φτωχό μάτι βλέπει φτώχεια και μάλλον η ευκολία αφαιρεί νοστιμιά.

Αυτήν την γλωσσική και οικοτεχνική δημιουργία την γκρέμισε ο γραικιλισμός που ενέσκηψε στην χώρα μετά την εθνική απελευθέρωση. Κατά έναν μυστήριο τρόπο το Έθνος ήταν πνευματικά αυτόφωτο και ψυχικά ανθηρό υπό την τουρκική σκλαβιά. Έναντι ουδενός αλλοεθνούς δεν ένιωθε ο αμόρφωτος εντός εισαγωγικών πολίτης ανωτερότητα ή κατωτερότητα. Ήταν απολύτως ισότιμος, ήταν πολίτης του κόσμου. Σήμερα, μετά από δύο αιώνες σχολικής ψευτομορφώσεως, μαστιζόμαστε από ποικίλα συμπλέγματα. Πετσοκόψαμε τις ρίζες μας χλευάζοντάς τες κιόλας ως βλάχικα. Θέλησε η κουρούνα, λέει η παροιμία, να περπατάει σαν την πέρδικα κι έχασε και τον δικό της βηματισμό. Και το αστείο είναι πως ούτε εμείς ήμασταν κουρούνες –κάθε άλλο– ούτε και οι Ευρωπαίοι βέβαια πέρδικες. Τα φυλλώματα πλέον του σαθρόριζου εθνικού κορμού είναι φαιδρά, παρδαλά, μα'ι'μουδίστικα. Δυστυχώς δεν έμειναν αλώβητα τα γράμματα όπου κυριαρχεί ο λογοτεχνικός γραικιλισμός. Μα τον Χρηστοβασίλη; Τον νατουραλιστή, τον βουκόλο, τον ηθογράφο και ό,τι άλλο κατεβάζει η γκλάβα των γραικύλων; Ναι, τον Χρηστοβασίλη. Όχι μόνο γιατί προσφέρει μέγιστη εθνική και προσωπική αυτογνωσία, αλλά και γιατί ο λόγος του είναι ηδύς και δροσερός. Λαγαρή, κελαρυστή πηγή κρυφής πλαγιάς.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Το μυθιστόρημα που έχω θαυμάσει και κυριολεκτικά ζηλέψει είναι τα Βιβλία του Ιακώβ της Όλγκα Τοκάρτσουκ στην εξαιρετική μετάφραση της Αλεξάνδρας Ιωαννίδου. Κατά τη γνώμη μου, πρόκειται για ένα ανοικονόμητο αριστούργημα.

Υπάρχει μια σύνδεση ανάμεσα σε αυτό και στις Σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο (Πατάκης 2014), που υπογράφεται από εμένα. Στο δικό μου μυθιστόρημα εμπεριέχεται η περίπτωση του Σαμπατάι Σεβί, ο οποίος έδρασε στην Ανατολική Μεσόγειο του 17ου αιώνα και χαρακτηρίστηκε ψευδομεσσίας. Η Θεσσαλονίκη κατείχε σημαντική θέση στη δράση του και οι οπαδοί του, οι Ντονμέ (ένα σύμμεικτο δόγμα μεταξύ μουσουλμανισμού και ιουδαϊσμού), διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη ζωή της πόλης τους επόμενους αιώνες.

Στο μυθιστόρημα της Τοκάρτσουκ κεντρική φιγούρα είναι ο Ιακώβ Φρανκ, ιδιόρρυθμος προφήτης και μύστης, στην πραγματικότητα ένας επίγονος του Σαμπατάι. Το πρόσωπό του ανιχνεύεται ιστορικά στον 18ο αιώνα και απογειώνεται αφηγηματικά από την Τοκάρτσουκ. Ο Ιακώβ διέσχισε σύνορα και πεδιάδες της Ανατολικής Ευρώπης ακολουθούμενος από πλήθη πιστών, αλλάζοντας γλώσσες, ταυτότητες και πρακτικές.

Στις Σκηνές από τον βίο του Ματίας Αλμοσίνο, ο επινοημένος πρωταγωνιστής περνά ως παιδί από τη Θεσσαλονίκη και γίνεται μάρτυρας στην αυτοανακήρυξη του Σαμπατάι σε Μεσσία. Είχα κατά νου να ξεκινήσω κάποτε τη συγγραφή ενός μυθιστορήματος, που θα περιστρεφόταν γύρω από τη ζωή και τη δράση κάποιων οπαδών του τους επόμενους αιώνες. Στα Βιβλία του Ιακώβ έχουμε ακριβώς αυτό, τις περιπέτειες ενός επιγόνου του σαμπαταϊσμού, το όνειρο και το ερώτημα μιας ενότητας διαποτισμένης από τον συγκρητισμό των θρησκειών. Η Τοκάρτσουκ υλοποίησε με τον καλύτερο τρόπο τις αφηγηματικές ορίζουσες σ’ έναν ασταθή κόσμο και μας πρόσφερε ένα βιβλίο γραμμένο με μαεστρία και κόπο.

Ύστερα από αυτό το επίτευγμα, πιθανόν να μην έχει τόση σημασία να γραφτεί ένα ακόμη βιβλίο για τους επιγόνους του Σαμπατάι. Παρότι η εποχή μας τυραννιέται ακόμη από μεσσίες, διαδικτυακούς πια, με ανοιχτό το πεδίο της πλάνης και της χειραγώγησης.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΑ!

Μ’ εντυπωσίασε πώς ο συγγραφέας κατάφερε να χτίσει έναν κεντρικό ήρωα με ζωηρό ενδιαφέρον, τον μονόχνοτο και αποτυχημένο καθ’ όλα Γκιλέν, κι αναρωτιόμουν κάθε τόσο πώς θα εξελίξει τη μυθοπλασία, μέχρι να έρθει άλλη μια αναπάντεχη ανατροπή. Συνάμα με εντυπωσίασαν τα ευρήματα που χρησιμοποιεί, από την ανάγνωση μέσα στο τρένο των σελίδων που διασώζει ο Γκιλέν απ’ τη φοβερή μηχανή πολτοποίησης μέχρι τα γραφόμενα της Ζιλί τα οποία βρίσκει τυχαίως σε USB.

Βρήκα άκρως ενδιαφέρουσες τις αντιθέσεις που υπάρχουν στο κείμενο. Ο πρωταγωνιστής αγαπά τα βιβλία και συγχρόνως εργάζεται σε εργοστάσιο πολτοποίησης των αδιάθετων αντιτύπων, σε μια δουλειά την οποία μισεί. Είναι επίσης ενδιαφέρον το ότι αυτός, ο εσωστρεφής, φτάνει να διαβάζει στους τρόφιμους γηροκομείου· ότι ο έρωτας έχει θέση στο πιο άθλιο μέρος, στις τουαλέτες ενός εμπορικού κέντρου. Ο Τζουζέπε, του οποίου κατέφαγε τα πόδια η μηχανή πολτοποίησης, αντί να βλέπει αποκρουστικά ό,τι θα του θύμιζε το γεγονός αναζητά τα αντίτυπα του βιβλίου το οποίο τυπώθηκε από το εμποτισμένο με το αίμα και το κρέας του ανακυκλωμένο χαρτί. Αλλά και ο Γκιλέν, κόντρα στον συνήθη χαρακτήρα του, επιδίδεται σε οδύσσεια ανεύρεσης των εν λόγω αντιτύπων, ενώ φροντίζει με περισσή ευαισθησία να τα παρουσιάζει ένα ένα στον φίλο του παρατείνοντας τη χαρά του και μεταγγίζοντάς του ενδιαφέρον για να ζει.

Με γοήτευσε το ότι μέσα από τη σκοτεινιά, από ένα κείμενο όπου κυριαρχεί η ασχήμια, η μοναξιά και η θλίψη, ο συγγραφέας αντλεί διαυγές και αρωματικό απόσταγμα, λυτρώνοντας τους μυθοπλαστικούς πρωταγωνιστές και τους αναγνώστες. Το ότι προσφέρει, με όπλο τη μυθοπλασία, χαρακτήρες χωρίς κανένα ηρωικό στοιχείο· με το χιούμορ, τον αυτοσαρκασμό, την τρυφερότητα, την αναμέτρηση του πνεύματος με το παμφάγο της τεχνολογίας και την ύλη γενικότερα, αισιοδοξία, ελπίδα και ομορφιά.

Κι όλα αυτά σε πολύ μικρή έκταση, μόνο στις 208 σελίδες της ελληνικής έκδοσης.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Το μυθιστόρημα που ζηλεύω, και θα ήθελα πολύ να το είχα γράψει, είναι το μυθιστόρημα του Αντρέα Καμιλέρι, Η εξαφάνιση του Πατό. Έχω διαβάσει όλα τα μυθιστορήματα του Καμιλέρι, με τον οποίο μας συνέδεε μια στενή φιλία. Εκείνα που αγαπώ περισσότερο είναι το Άρωμα της νύχτας και η Εξαφάνιση του Πατό. Το δεύτερο, όμως, δεν το αγαπώ απλώς, αλλά και το ζηλεύω. Θα ήθελα πολύ να το είχα γράψει.

Η Εξαφάνιση του Πατό είναι ένα αστυνομικό μυθιστόρημα, με κεντρικό πρόσωπο τον Αντόνιο Πατό, έναν διευθυντή τράπεζας, που εξαφανίζεται το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, στη διάρκεια της παραδοσιακής τελετής για την ταφή του Χριστού. Κανείς δεν ξέρει αν ζει ή αν πέθανε.

Ωστόσο, ενώ το μυθιστόρημα ξεκινάει ως ένα τυπικό αστυνομικό μυθιστόρημα, η εξέλιξή του διαφέρει τελείως, γιατί η έρευνα δεν γίνεται από έναν αστυνομικό, ή ντετέκτιβ, αλλά αναπτύσσεται μέσα από ειδήσεις στα ΜΜΕ, δηλώσεις πολιτικών, αλληλογραφία και συγκεντρώσεις.

Το άλλο εκπληκτικό στοιχείο είναι το χιούμορ. Όλα τα μυθιστορήματα του Καμιλέρι έχουν χιούμορ, αλλά στην Εξαφάνιση του Πατό το χιούμορ μετατρέπεται σε καυστική σάτιρα των ΜΜΕ, των πολιτικών δηλώσεων και των αντιδράσεων του κοινού. Διαβάζεις το μυθιστόρημα και κάθε τόσο ξεσπάς σε γέλια. Η ειρωνεία και η σάτιρα καταλήγουν σε μια οξεία κριτική του πολιτικού συστήματος, αλλά και των μέσων πληροφόρησης.

Ένα αξιοζήλευτο μυθιστόρημα σπάνιας πρωτοτυπίας.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Ζήλεψα το ποίημα Ο Μέγας Ιεροεξεταστής, που απαγγέλλει ο Ιβάν Καραμάζοφ στον αδελφό του Αλεξέι, στο έργο Αδελφοί Καραμάζοφ του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι. Ένα εκρηκτικό και οδυνηρά αποκαλυπτικό έργο-μέσα-στο-έργο, που νιώθω πως είναι πιο επίκαιρο από ποτέ. Περιγράφει τον Ιησού να επιστρέφει στη γη, όπως ακριβώς υποσχέθηκε, και να εμφανίζεται στη Σεβίλλη του 17ου αιώνα όπου η Ιερά Εξέταση καίει αιρετικούς. Οι πιστοί τον αναγνωρίζουν και τον προσκυνούν, αλλά ο Μέγας Ιεροεξεταστής δίνει εντολή να τον συλλάβουν. Τη νύχτα, ο Ιεροεξεταστής επισκέπτεται τον φυλακισμένο και τον ρωτά έξαλλος «γιατί ήρθες να μας ενοχλήσεις;». Αδυσώπητος, αλλά και τραγικός μέσα στην απουσία πίστης του, ο Ιεροεξεταστής εξηγεί ότι η σκληρότητα είναι χειρονομία ευεργεσίας απέναντι στους ανθρώπους, ενώ η αγάπη του Ιησού απάνθρωπη τιμωρία. Ότι η ελευθερία βούλησης, που ο Ιησούς χάρισε στους ανθρώπους, είναι δυσβάσταχτο μαρτύριο, το οποίο οι πιστοί ξεφορτώνονται ευχαρίστως με αντάλλαγμα λίγη ασφάλεια, υλικά αγαθά και πνευματική χειραγώγηση. Η χειραγώγηση τούς απαλλάσσει από ευθύνες και διλήμματα, την επιθυμούν, επιδιώκουν τη γαλήνη της υποταγής. Παραδίδουν πρόθυμα το ψωμί τους, που με τόσο κόπο έχουν κερδίσει, στην εξουσία του Μεγάλου Ιεροεξεταστή. Μόνο και μόνο για να το ξαναπάρουν από το χέρι του, ως ελεημοσύνη. Σε όποια εποχή της ζωής μου κι αν διαβάσω αυτό το κείμενο –σε όποια εποχή της ανθρώπινης ιστορίας– θα πονέσω, θα θυμώσω και θα ντραπώ. Νεότερη ονειρευόμουν να είχα γράψει η ίδια ένα τόσο σπαρακτικό αριστούργημα, τώρα ονειρεύομαι να γράψω κάποιο που θα το διαψεύδει.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤA!

Θα ανέφερα την εξαίσια νουβέλα του Τόμας Μαν, Τόνιο Κρέγκερ, θαυμαστή σε όποια μετάφραση κι αν τη διάβασα, αλλά τελικά προσγειώθηκα στη μαγευτική ουτοπία της Οδύσσειας του Ομήρου. Και ποιος δεν τη ζήλεψε! Ζήλια που αυτομάτως μεταλλασσόταν σε θαυμασμό με όλες τις παρενέργειες. Ποιος δεν θα ήθελε να ήταν ο επινοητής του πολυμήχανου Οδυσσέα που κυνήγησε με απελπισμένο αισθησιασμό –όμως πάντα ηρωικά– τη νοσταλγία της επιστροφής του στην Ιθάκη; Τέρατα θαλάσσια, θυμοί θεών, οφθαλμολογικές περιπέτειες με τον Κύκλωπα, απώλειες συντρόφων, υπερβατική αφθονία τεστοστερόνης με κυρίες φιλάνθρωπες κι ακόρεστες, φουρτούνες καπριτσιόζες ένεκα νευρασθενικών θεοτήτων, μια ατέλειωτη συγκυρία περιπετειών και συγκινήσεων. Ένα τέτοιο «έπος» –ακόμη κι ο αναγραμματισμός του έχει ευμέγεθες ενδιαφέρον στην περίπτωση του Οδυσσέα– φυσικό είναι να αποτελεί ένα από τα πιο ζηλευτά δημιουργήματα, έστω κι αν δεν βρήκε ποτέ κανένας σχετικό χειρόγραφο. Και μόνο να σκέφτεσαι την προφορική του διάδοση, ανατριχιάζεις. Με πόσους λυγμούς, άραγε, κάποιος αφηγητής θα εξιστορεί την αφοσίωση του Άργου, του πιστού σκυλιού, που περίμενε το αφεντικό για να ξεψυχήσει; Απωθημένο μου παιδιόθεν, αφορμή πάντα η Οδύσσεια για ονειροπολήσεις –κι ας μην έτυχε να πάω ποτέ στην Ιθάκη. Δεν πειράζει. Στη δεκαετία του ’50 αποζημιώθηκα με την κινηματογραφική Οδύσσεια κι από τότε έχω κατά νου τη φάτσα του Κερκ Ντάγκλας στον επίμαχο ρόλο, την υπέροχη Σιλβάνα Μάνγκανο, και σαν Κίρκη μάγισσα αλλά και σαν Πηνελόπη που δάμαζε την υπομονή της υφαίνοντας και ξηλώνοντας, και τη Ροσάνα Ποντεστά ως Ναυσικά Κερκυραία που περιέθαλψε τον ήρωά μας αλλά της έμεινε ο έρωτας ξεκρέμαστος. Κάπως έτσι με την Οδύσσεια του λατρεμένου Ομήρου.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΑ!

Δεκαετίες προτού γίνει μόδα το λογοτεχνικό reclaim –δηλαδή η ανάκτηση και εκ νέου αφήγηση ιστοριών που έφεραν το στίγμα του πατριαρχικού λόγου, από μεριάς των γυναικών αυτή τη φορά– η Τζιν Ρις πέτυχε το ακατόρθωτο. Να μας διηγηθεί πειστικά και με ανατριχιαστικό ρεαλισμό μια άλλη οπτική της ιστορίας της Τζέιν Έιρ, της πασίγνωστης ηρωίδας της Σάρλοτ Μπροντέ. Η Ρις έβαλε στο προσκήνιο την απούσα, τρελή γυναίκα του Ρότσεστερ, εξηγώντας μας πώς η γυναίκα αυτή, μια Κρεολή περιθωριοποιημένη από λευκούς και μαύρους, γλίστρησε στην απελπισία, στην τρέλα και στον θάνατο. Το μυθιστόρημα της Μπροντέ χαρακτηρίζεται πρωτο-φεμινιστικό, και σ’ αυτό τον αφηγηματικό καμβά, η μεταμοντέρνα οπτική της Τζιν Ρις εξετάζει τη θέση της ηρωίδας της, «της τρελής στη σοφίτα», από ταξική και φυλετική σκοπιά, καυτηριάζοντας την αποικιοκρατία και την πατριαρχία, αλλά και το αυστηρά ταξικό αγγλικό κοινωνικό σύστημα.

Αυτό το βιβλίο που έγραφε και ξανάγραφε επί είκοσι χρόνια η Τζιν Ρις θα ήθελα να έχω γράψει –ευσεβείς πόθοι, όπως λέμε. Θαυμάζω απεριόριστα τη μαεστρία με την οποία χρησιμοποίησε την γκοθ αγγλική ατμόσφαιρα, και συγχρόνως την αντιπαρέβαλε με την πολύχρωμη φύση και τον αισθησιασμό της ζωής στις Δυτικές Ινδίες. Ο αυθεντικά γυναικείος λόγος τής Ρις προανήγγειλε το δεύτερο κύμα του φεμινισμού, χωρίς κάτι τέτοιο να είναι στις προθέσεις της. Ίσως γι’ αυτό «η τρελή στη σοφίτα» κερδίζει τη συμπάθειά μας, χωρίς να αναγκαστεί η συγγραφέας να χρησιμοποιήσει θεωρητικές κατασκευές και διδακτισμούς. Η Τζιν Ρις, άλλωστε, είχε γεννηθεί από πατέρα Άγγλο και Κρεολή μητέρα στις Δυτικές Ινδίες. «Έτσι, εγώ που βρίσκομαι ανάμεσα σε σας και σ’ αυτούς, συχνά αναρωτιέμαι ποια είμαι και πού είναι η χώρα μου και πού ανήκω και γιατί γεννήθηκα», λέει η γυναίκα που αποκτάει επιτέλους όνομα και ιστορία. Είναι η Αντουανέτ Κόσγουεϊ, ή Αντουανέτ Μέισον.

ΕΞΑΝΤΛΗΜΕΝΟ

Όταν διάβασα για πρώτη φορά το Χειρόγραφο που βρέθηκε στη Θαραγόθα, έμεινα άναυδη. Τυχαία το είχα τραβήξει από τη βιβλιοθήκη. Χρειάστηκε να ανατρέξω δυο-τρεις φορές στη δεύτερη σελίδα για να βεβαιωθώ ότι είχα διαβάσει σωστά τις ημερομηνίες. Ένα πρωτοποριακό μυθιστόρημα γραμμένο αιώνες πριν. Ο Ποτότσκι έγραψε τρεις διαφορετικές εκδοχές: μία που ολοκληρώθηκε το 1794, μια άλλη το 1804 η οποία αργότερα εγκαταλείφθηκε, και μια τελευταία λίγο πριν αυτοκτονήσει το 1815. Ήταν Πολωνός αριστοκράτης κι έγραφε γαλλικά.

Οι ιστορίες γλιστρούν σαν κινέζικα κουτιά η μία μέσα από την άλλη και ο Γιαν Ποτότσκι στήνει μια αναγνωστική περιπέτεια υψηλού επιπέδου με ερωτισμό, χιούμορ, τολμηρότητα. Αβυσσαλέο μυθιστόρημα ή μυθιστορηματική άβυσσος; Δύσκολο να καταλήξει κανείς, αλλά δεν έχει σημασία. Πρόκειται για αριστούργημα.

Ο μαγικός ρεαλισμός συνυφασμένος με μεταμοντέρνες συντήξεις και μεταστοιχειώσεις. Δεν ζηλεύω. Υποκλίνομαι στον Ποτότσκι.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!

Διάβασα πάλι, από την άνοιξη έως το φθινόπωρο, καμιά εικοσαριά βιβλία. Τα περισσότερα μυθιστορήματα. Τα περισσότερα –αμαρτία εξομολογουμένη– γραμμένα παλιά ή πολύ παλιά. Υπόσχομαι τη νέα σεζόν να εγκύψω στην πιο πρόσφατη παραγωγή, να αναζητώ σταφύλι από το αμπέλι, όχι κρασί στο κελάρι.

Από τα δυο ή τρία πρόσφατα που απήλαυσα, υποκλίνομαι στην Δεσμοφύλακα του Νίκου Δαβέττας. Λιτότητα και ακρίβεια θαυμαστή, εικόνες που σε ταράζουν. Από τα αριστουργήματα του παρελθόντος, την πρωτοκαθεδρία έχει προφανώς η βίβλος του φανταστικού ρεαλισμού, τα Εκατό χρόνια μοναξιά του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές. Το είχα καταβροχθίσει έφηβος, όταν πρωτοκυκλοφόρησε στα ελληνικά, το ξανάπιασα τώρα με άλλο μάτι, όπως με άλλο μάτι είχα ξαναδιαβάσει στα 45 μου το Έγκλημα και Τιμωρία του Ντοστογιέφσκι.

Εκείνο όμως που αληθινά ζήλεψα ήταν Η θεία Χούλια και ο Γραφιάς. Ίσως να μη θεωρείται το κορυφαίο του Μάριο Βάργκας Γιόσα, να στέκει πίσω από τη Γιορτή του τράγου κι από τον Πόλεμο της συντέλειας του κόσμου. Είναι ωστόσο απαράμιλλα γλαφυρό, χαριτωμένο, αστείο. Τραγανό και ζουμερό. Τη θεία Χούλια την ποθείς, τη φαντασιώνεσαι όσο και ο Βαργκίτας προτού την κατακτήσει. Στην αγοροπαρέα του αφηγητή θα γούσταρες τρελά να ανήκεις. Ο Πέδρο Καμάτσο, ο συγγραφέας των ραδιοφωνικών σαπουνόπερων, θυμίζει τον δικό μας Νίκο Φώσκολο στο απείρως πιο σατανικό.

Η Λίμα και η ύπαιθρος του Περού περιγράφονται τόσο ζωντανά, τόσο μέσα στη φτώχεια τους ελκυστικά, που το βάζεις στο πρόγραμμα να ταξιδέψεις κάποτε κι εσύ στην πατρίδα του σεβίτσε και των προβατοκαμήλων.

Ερωτευόμαστε τους ανθρώπους και τα βιβλία που μας μοιάζουν. Που είναι η καλύτερη εκδοχή η δική μας ή του έργου μας. Θα λαχταρούσα να έχω γράψει τη Θεία Χούλια και τον γραφιά. Εικάζω βέβαια πως οι παρ’ ημίν σοφολογιότατοι, οι αποξηραμένοι λόγιοι θα σήκωναν το φρύδι. «Το μυθιστόρημα δεν έχει βάθος!», θα αποφαίνονταν. «Οι χαρακτήρες είναι καρικατούρες. Άσε που υποβόσκει πατριαρχία, σεξισμός…». Πράγματι, την καυλιάρα Χούλια, που αποπλανεί τον ανήλικο ανιψιό της, σήμερα θα την είχαν βάλει μέσα. Θες οι πολιτικώς ορθοί, θες οι τραμπικοί…

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ!