Ουμπέρτο Έκο: Η λιακάδα ενός υπέροχου μυαλού

Ουμπέρτο Έκο: Η λιακάδα ενός υπέροχου μυαλού Facebook Twitter
Σε τελική ανάλυση, δεν ήταν παρά ένας παιχνιδιάρης σχολαστικός που πίστευε στη θυελλώδη και γοητευτική αρμονία που εξύμνησε ο Αριστοτέλης-γιατί τι άλλο υπήρχε στη ζωή πέρα από το παιχνίδι;
0

Στις καθάριες, αγαπημένες του Ουμπέρτο Έκο, θάλασσες του Νότου έτυχε να ναυαγήσει το καλοκαίρι του 1643 το πλοίο του πρωταγωνιστή του Ρομπέρτο. Μοναδικός ναυαγός, περιηγητής και νοσταλγός-ένας άλλος Οδυσσέας του 17ου αιώνα-ο ήρωας από το «Νησί της Προηγούμενης μέρας» μένει να θαυμάζει τα παράξενα φυτά και τους ανοιχτούς ουρανούς, τα  αστέρια και τα κοράλλια στα οποία μάτια πασχίζει να αντιστοιχήσει το όνομα και τους χρωματισμούς τους. Πρόκειται για μαγικές περιγραφές του μοναχικού πρωταγωνιστή που αποκαλύπτουν πως, αν κάτι αγάπησε ο Έκο περισσότερο και από τον εαυτό του, είναι η εξαντλητική αναζήτηση της λεπτομέρειας. Θα μπορούσε για καιρό αυτός ο εραστής οποιασδήποτε λίστας να περιπλέκει, άλλοτε αμυδρά και άλλοτε έντονα, ασυνάρτητα και ασυνδύαστα σημεία και νούμερα χαρίζοντας ταυτόχρονα στην πραγματική ζωή σκιές από τα πιο ανομολόγητα όνειρα. Το μυαλό του, αυτό που θα λάτρευε σίγουρα ο Μπόρχες αφού είχε κληθεί να καταγράψει στην πράξη το άλεφ του, ήταν γεμάτο από ανεξάντλητους κώδικες κυριευμένο από τη γνώριμη σχολαστική ακρίβεια κι από συλλογισμούς για το ιδανικό κι απόλυτο έργο. Ήταν μονίμως σε κατάσταση εγρήγορσης, έτοιμος σαν ένας υπολογιστής που δεν έκλεινε ποτέ, να εξηγήσει οποιοδήποτε παράξενο συνδυασμό και αδιευκρίνιστο φιλοσοφικό ορισμό έχοντας βαθιά ωστόσο επίγνωση ότι όλα τα άλλα ήταν ένα μαγευτικό όνειρο σαν την ιριδίζουσα απόχρωση ενός κοραλλιού ή την όμορφη εικόνα μιας κοπέλας από τα φτηνά βίπερ που διάβαζε μικρός. Γι αυτό και ποτέ δεν επέτρεψε τις διακρίσεις: σχεδόν προβοκατόρικα τοποθετούσε τον Πικάσο κοντά στα λαϊκά αναγνώσματα και άφηνε ελεύθερο τον Σούπερμαν να πετάξει πάνω από τα πανέμορφα σοκάκια της Φλωρεντίας.

Ήταν μονίμως σε κατάσταση εγρήγορσης, έτοιμος σαν ένας υπολογιστής που δεν έκλεινε ποτέ, να εξηγήσει οποιοδήποτε παράξενο συνδυασμό και αδιευκρίνιστο φιλοσοφικό ορισμό έχοντας βαθιά ωστόσο επίγνωση ότι όλα τα άλλα ήταν ένα μαγευτικό όνειρο σαν την ιριδίζουσα απόχρωση ενός κοραλλιού ή την όμορφη εικόνα μιας κοπέλας από τα φτηνά βίπερ που διάβαζε μικρός.

Ίσως κι αυτό να είχε να κάνει από τη βαθιά επιρροή του από το Μεσαίωνα όπου οι πιο περίοπτες μαθηματικές προβλέψεις εντοπισμένες με σαφήνεια στα αριστοτελικά κείμενα να μην παραγνώριζαν τις λαϊκές αφηγήσεις. Αυτή η πεποίθηση ενσαρκώθηκε απόλυτα στο «Όνομα του Ρόδου», ένα βιβλίο που αγαπήθηκε από ένα ευρύ φάσμα κοινού τη δεκαετία του 80 και αναδείχτηκε το απόλυτο μπεστ στελερ ποτισμένο στις αγαπημένες στον Έκο θεωρίες συνωμοσίας και φιλοσοφικο-μαθηματικές αναζητήσεις. Όχι τυχαία ο αδελφός Γουλιέλμος της Μπάσκερβιλ, που είναι και το κεντρικό πρόσωπο στο έργο, δεν είναι άλλος από τον Γουιλιέλμο Όκαμ όπως και πολλά φανταστικά πρόσωπα περιπλέκονται με πραγματικά όπως ο ιεροξεταστής Μπερνάρντο Γκι και ο μοναχός Ουμπερτίνο της Καζάλε με τον Θωμά τον Ακινάτη, ο οποίος άλλωστε ενέπνευσε και το θέμα της διδακτορικής διατριβής του Ουμπέρτο Έκο.

Η συμπόρευση φανταστικών ηρώων με πραγματικά γεγονότα αλλά και ιστορικά πρόσωπα είναι μια μέθοδος που υιοθέτησε σχεδόν παιχνιδιάρικα αλλά και με πλήρη επίγνωση στα επόμενα μυθιστορήματά του γνωρίζοντας πως, αν κάτι διαχωρίζει τις φανταστικές ιστορίες από την πραγματικότητα, είναι η δική μας δυνατότητα ερμηνείας. Αγαπούσε τον Μεσαίωνα, τις επιστημονικές του ανακαλύψεις, τη φιλοσοφική δεινότητα των αρχών του και την άγρια ομορφιά του -ή την ασχήμια του θαυμάζοντας, σε εκείνο το λεύκωμα που είχε επιμεληθεί «Η ιστορία της Ασχήμιας»- τα διάφορα εσταντανέ από το Ταξίδι του Αγίου Μπρένταν μέχρι το Όραμα του Τιούνταλ και από τη Σατανική Βαβυλώνα του Τζακομίνο ντε λα Βερόνα μέχρι το βιβλιο των τριών γραφών του Μπονβεζίν ντε λα Ρίβα. Αυτός είναι και ο λόγος που  δεν κατάφερε ποτέ να ασπαστεί την απόδοση του βιβλίου του «Το Όνομα του Ρόδου» στον κινηματογράφο από τον Ζαν-Ζακ Ανό. Αιτία ήταν και πάλι η φιλοσοφική, σχεδόν φετιχιστική και άκρως γοητευτική εμμονή στη λεπτομέρεια: «Όταν έγραφα το Όνομα του ρόδου, που διαδραματίζεται σε ένα μεσαιωνικό αβαείο, περιέγραφα νυχτερινές σκηνές, σκηνές σε εσωτερικούς χώρους και σκηνές σε εξωτερικούς χώρους. Δεν προδιέγραφα έναν γενικό χρωματικό τόνο για ολόκληρη την ιστορία, αλλά, όταν ο σκηνοθέτης μου ζήτησε τη γνώμη μου για αυτό το θέμα, του είπα ότι ο Μεσαίωνας αναπαρίστατο, κυρίως στις μικρογραφίες του, με χρώματα έντονα και ζωηρά, ή μάλλον με ελάχιστες αποχρώσεις, όπου κυριαρχούσαν το φως και η διαύγεια. Δεν μπορώ να θυμηθώ αν γράφοντας σκεφτόμουν αυτά τα χρώματα και ομολογώ ότι ο αναγνώστης μπορούσε να χρωματίσει ορισμένες σκηνές κατά τα γούστα του- ο κάθε αναγνώστης θα ανέπλαθε με τη φαντασία του το δικό του μεσαιωνικό περιβάλλον. Όταν είδα την ταινία, η πρώτη μου αντίδραση ήταν ότι ο Μεσαίωνας εκείνος θύμιζε Caravaggio και επομένως 17ο αιώνα, με ελάχιστες ανακλάσεις θερμού φωτός πάνω σε σκούρο φόντο. Μέσα μου έκλαψα για αυτή την αισθητή παρεξήγηση της intentio operis. Μόνον αργότερα, όταν το καλοσκέφτηκα κατάλαβα ότι ο σκηνοθέτης συμπεριφέρθηκε σύμφωνα με τη φύση». (από τις Εμπειρίες μετάφρασης, μτφ. Έφη Καλλιφατίδη).  

Ουμπέρτο Έκο: Η λιακάδα ενός υπέροχου μυαλού Facebook Twitter
Φωτογραφία: Chris Buck

 

Αυτός ακριβώς ήταν ο Ουμπέρτο Έκο: ένας ακαταπόνητος εραστής της λίστας, του διαρκούς continuum της γνώσης που δεν έβρισκε στεγανά και όρια σε κανένα πεδίο συνταιριάζοντας ιδανικά τα pulp αναγνώσματα της εφηβικής του μνήμης με τις υψηλές προσδοκίες των κλασικών έργων. Σημασία πάντα είχε η προσωπική πρόσληψη του θεατή ή αναγνώστη και η απόδοση της κάθε ιστορίας είτε αυτή αφορμόταν από τα παιδικά του χρόνια, είτε από τις εμμονές που πότισαν τις δοξασίες των καιρών-κόντρα πάντα στην επιβολή των εικόνων που τροφοδοτεί η τηλεόραση. Διαπρύσιος εχθρός της έτοιμης τηλεοπτικής εικόνας ο πανεπιστημιακός και μυθιστοριογράφος Έκο προασπίστηκε τις σκόρπιες εικόνες μιας μνήμης πιο προσωπικής, όπως φάνηκε και στη «Μυστηριώδη φλόγα της Βασίλισσας Λοάνα» όπου αποκαλύπτει την στενή του σύνδεση με τα κόμικ. Λάτρευε τον Φαντομά, τα λαϊκά αναγνώσματα, τα feuilleton, ακόμα τα αποκυήματα της παραφιλολογίας.  Άλλωστε για τον ίδιο οι προραφαηλίτες, για παράδειγμα, μπορούσαν να συνυπάρχουν με διάσημες πορνοστάρ, όπως και «η τρέλα των σουρεαλιστών με την ποιητική μανία του Πλάτωνα, μαζί με τη βαθιά διαίσθηση των αρχών» όπως τόνιζε στο «Από το Δέντρο στο Λαβύρινθο» (και πάλι σε μετάφραση Έφης Καλλιφατίδη). Τον θυμάμαι, προσωπικά, να κάνει διάφορους αστεϊσμούς με αποσπάσματα από την Ιλιάδα-την οποία θυμόταν φυσικά απέξω-κατά την ιστορική αγόρευση του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τέτοιες μέρες πριν έντεκα ακριβώς χρόνια με εμάς τους φοιτητές της Φιλοσοφικής να μένουμε άλαλοι από τη συγκίνηση και εκείνον να αφήνει αχαλίνωτο το προβοκατόρικο ιταλικό του χιούμορ. Η ιλαροτραγωδία, όπως άλλωστε επέμενε «γεννιέται ακριβώς τη στιγμή που οι προσδοκίες δεν επαληθεύονται-και από εκεί αρχίζει κανείς να βλέπει πράγματα που δεν θα μπορούσε να περιμένει, μεταξύ των οποίων και έναν απατεώνα που γίνεται άγιος». Για τον Έκο η ταύτιση ήταν αυτή ήταν αιτούμενο αφού ο μπράβος γινόταν άγιος βάσει μιας σειράς από κώδικες που οφείλει κανείς να ξεδιαλύνει αν θέλεις να λέγεται αναγνώστης φιλόσοφος ή καλλιτέχνης. Τα πάντα στη ζωή πάλλονταν από αριθμούς και από ιδέες σε μια ατελείωτη λίστα-«a rose is a rose is a rose» μέσα από σαγηνευτικούς και τρομερούς λαβυρίνθους, ταυτολογικές αναλύσεις, συναρτήσεις, κώδικες και αναγραμματισμούς καθώς μονίμως ο ίδιος αναζητούσε εκείνο «το αρχετυπικό βασίλειο των Μητέρων», όπως το αποκαλούσε, από το οποίο «τρεφόταν η αντικειμενική πραγματικότητα και η ίδια η πνευματική δραστηριότητα». Σε τελική ανάλυση, δεν  ήταν παρά ένας παιχνιδιάρης σχολαστικός που πίστευε στη θυελλώδη και γοητευτική αρμονία που εξύμνησε ο Αριστοτέλης-γιατί τι άλλο υπήρχε στη ζωή περά από το παιχνίδι; Αν και εκτός από τους συλλογισμούς επέμενε πως υπάρχουν «οι ίδιες οι πηγές της δημιουργικότητας και της αγάπης που κρύβονται μες στην αρχέγονη φωτεινή νύχτα της μύχιας ζωτικότητας της ψυχής»- καθ’ υπαγόρευση του αγαπημένου του Θωμά Ακινάτη. «Οι σχολαστικοί δεν νοιάζονταν να προσεγγίσουν κάποια θεωρία γύρω από την υποσυνείδητη ζωή της ψυχής (και ας σημειώσουμε την παραδοχή αυτή) αλλά οι δοξασίες τους προϋπέθεταν την ύπαρξη της». Δεν πήρε ποτέ το βραβείο Νόμπελ. Ασπάστηκε από νωρίς ταυτόχρονα την ευζωία και την αιωνιότητα.

ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 20.2.2016

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ντιντιέ Εριμπόν: «Καιρός για ένα κίνημα των ηλικιωμένων!»

Ντιντιέ Εριμπόν / Ντιντιέ Εριμπόν: «Να πάψουμε να βλέπουμε τους ηλικιωμένους ως κοινωνικούς παρίες»

Από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς σύγχρονους Γάλλους στοχαστές, ο Ντιντιέ Εριμπόν συνδύασε στα βιβλία του τα δύσκολα βιώματα της νεότητάς του με μια εμπεριστατωμένη, αλλά και εικονοκλαστική, κοινωνικοπολιτική «ακτινογραφία» της γαλλικής κοινωνίας. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Κεχαγιάς

Βιβλίο / «Το να εκδίδεις βιβλία στην Ελλάδα είναι σαν να παίζεις στο καζίνο»

Η Γεννήτρια είναι ένας νέος εκδοτικός οίκος αφιερωμένος στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ο εκδότης της, συγγραφέας και μεταφραστής, Παναγιώτης Κεχαγιάς, μιλά για τις δυσκολίες και τις χαρές του εγχειρήματος, για το πώς σκοπεύει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας ιδιαίτερα ανταγωνιστικής αγοράς, καθώς και για τους πρώτους τίτλους που ετοιμάζεται να εκδώσει.
M. HULOT
Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Οι Αθηναίοι / Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Η εκτέλεση του Μπελογιάννη τον έκανε αριστερό. Η αυτοκτονία του Νίκου Πουλαντζά, μπροστά στα μάτια του, τον καθόρισε. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, αφηγείται το προσωπικό του ταξίδι και την πνευματική περιπέτεια μιας ολόκληρης εποχής, από τη διανόηση του Παρισιού μέχρι τους δρόμους της πολιτικής και τις αίθουσες των πανεπιστημίων.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Βιβλίο / Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Δεν υπάρχει μελέτη για τον ελληνικό εθνικισμό που να μην έχει αναφορές στο έργο της. Η επανακυκλοφορία του βιβλίου της «Το “Πρότυπο Βασίλειο” και η Μεγάλη Ιδέα» από τις εκδόσεις Νήσος συνιστά αναμφίβολα εκδοτικό γεγονός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός» ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Νίκος Μπακουνάκης / Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός»

Ο πρόεδρος του ΕΛΙΒΙΠ, στην πρώτη του συνέντευξη, μιλά στη LIFO για τους στόχους και τις δράσεις του ιδρύματος και για το προσωπικό του όραμα για το βιβλίο. Ποιος ο ρόλος των μεταφράσεων στην πολιτιστική διπλωματία και πώς θα αυξηθεί η φιλαναγνωσία; 
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζόναθαν Κόου

I was there / Τζόναθαν Κόου: «Το να είσαι κυνικός δείχνει τεμπελιά στη σκέψη»

Ο διάσημος Βρετανός συγγραφέας βρέθηκε στην Αθήνα και μίλησε για τη συγγραφή ως «πολυτέλεια για λίγους», την εκλογή Τραμπ ως «έκφραση απόγνωσης» και τη «woke» κουλτούρα ως πράξη ενσυναίσθησης.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πολ Όστερ (1947-2024): Ο Mr. Vertigo των ονειρικών μας κόσμων

Σαν σήμερα  / Πολ Όστερ: «Οι χαμένες ευκαιρίες αποτελούν μέρος της ζωής στον ίδιο βαθμό με τις κερδισμένες»

Σαν σήμερα 30 Απριλίου, το 2024 πεθαίνει ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας και μετρ της σύμπτωσης, που κατάφερε να συνδυάσει την προοπτική των άπειρων φανταστικών κόσμων με το ατελείωτο κυνήγι των ευκαιριών και τη νουάρ ατμόσφαιρα με τα πιο ανήκουστα αυτοβιογραφικά περιστατικά.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ανάκριση»

Το Πίσω Ράφι / «Γιατί δεν μου μιλάς ποτέ για τον εφιάλτη σου, μπαμπά;»

Η «Ανάκριση» του Ηλία Μαγκλίνη, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεζά των τελευταίων χρόνων, φέρνει σε αντιπαράθεση έναν πατέρα που βασανίστηκε στη Χούντα με την κόρη του που «βασανίζεται» ως περφόρμερ στα χνάρια της Μαρίνα Αμπράμοβιτς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Πέντε κλασικά έργα που πρέπει κανείς να διαβάσει

Βιβλίο / 5 κλασικά βιβλία που κυκλοφόρησαν ξανά σε νέες μεταφράσεις

Η κλασική λογοτεχνία παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη, κι αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς ανατρέχοντας στους τίτλους της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής και σε έργα των Τζόις, Κουτσί, Κάφκα, Αντρέγεφ και Τσβάιχ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τάσος Θεοφίλου: «Η φυλακή είναι το LinkedΙn των παρανόμων» ή «Το πορνό και το Κανάλι της Βουλής είναι από τα πιο δημοφιλή θεάματα στη φυλακή»

Βιβλίο / Τάσος Θεοφίλου: «Όταν μυρίζω μακαρόνια με κιμά θυμάμαι τη φυλακή»

Με αφορμή το βιβλίο-ντοκουμέντο «Η φυλακή», ο Τάσος Θεοφίλου μιλά για την εμπειρία του εγκλεισμού, για τον αθέατο μικρόκοσμο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων –μακριά απ’ τις εικόνες που αναπαράγουν σειρές και ταινίες– και για το πώς η φυλακή λειτουργεί σαν το LinkedIn των παρανόμων.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Βιβλίο / Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Chanel, Dior και πολλοί ακόμα οίκοι υψηλής ραπτικής «ντύνουν» τα shows τους με τη μουσική του. Στο «Remixed», την αυτοβιογραφία-παλίμψηστο των επιρροών και των εμμονών του, ο ενορχηστρωτής της σύγχρονης catwalk κουλτούρας μας ξεναγεί σε έναν κόσμο όπου μουσική και εικόνα γίνονται ένα.
ΣΤΕΛΛΑ ΛΙΖΑΡΔΗ
Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Βιβλίο / Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Λίγοι είναι οι ποιητικά γραμμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι που δεν φέρουν τη σφραγίδα αυτού του ξεχωριστού υμνωδού και εκφραστή της βυζαντινής ποιητικής παράδοσης που τίμησαν οι σύγχρονοί μας ποιητές, από τον Οδυσσέα Ελύτη μέχρι τον Νίκο Καρούζο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Βιβλίο / Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Η τελευταία μεγάλη μορφή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας που πίστευε πως «η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα» έφυγε την Κυριακή σε ηλικία 89 ετών. Ξεχωρίσαμε πέντε από τα πιο αξιόλογα μυθιστορήματά του.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ