Η σημασία του έργου του Κορνήλιου Καστοριάδη

Η σημασία του έργου του Κορνήλιου Καστοριάδη Facebook Twitter
0

Από τον Γιώργο Οικονόμου

 

Τα αυτόνομα άτομα είναι αδιανόητα χωρίς αυτόνομη κοινωνία, και αντιστρόφως η αυτόνομη κοινωνία είναι αδύνατη χωρίς αυτόνομα άτομα. Αυτόνομο γενικώς είναι το άτομο που θέτει το ίδιο τους κανόνες της ζωής του.

Αν θα ήθελε κάποιος να συμπυκνώσει με λίγες λέξεις την προσφορά του φιλοσόφου Κορνήλιου Καστοριάδη (1922-1997) στον χώρο της σκέψης θα επέμενε κυρίως σε δύο από τις πιο σημαντικές στιγμές του: πρώτον, τη φιλοσοφική επινόηση του «ριζικού φαντασιακού» και δεύτερον την έννοια της «αυτονομίας». Και οι δύο έννοιες, που εμφανίζονται από νωρίς στο έργο του, αναπτύσσονται στο σπουδαίο φιλοσοφικό του έργο Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας (1975) και συνεχίζουν να τον απασχολούν και στα μετέπειτα κείμενά του.


Το ριζικό φαντασιακό έχει δύο μορφές την ατομική («ριζική φαντασία») και τη συλλογική («κοινωνικό φαντασιακό») και είναι η απερίσταλτη δυνατότητα της ψυχής να φαντάζεται και να δημιουργεί νέα είδη, νέα οντολογικά είδη, νέους θεσμούς, αξίες, σημασίες κλπ. Το φαντασιακό δεν είναι το αποκαλούμενο φανταστικό με την τρέχουσα έννοια ούτε είναι αποτέλεσμα του «πραγματικού» ή του «ορθολογικού». Αντιθέτως, το «πραγματικό» και το «ορθολογικό» είναι δημιουργήματα του φαντασιακού. Αυτό σημαίνει ότι η ανθρώπινη δημιουργία δεν προσδιορίζεται από ορθολογικές διαδικασίες, δεν προ-καθορίζεται από τον λόγο και από το ήδη υπάρχον. αν και στηρίζεται σε αυτούς τους καθορισμούς εν τούτοις τους υπερβαίνει και αποτελεί ένα νέο είδος, μία νέα μορφή.


Ετσι η ιστορία δεν είναι αποτέλεσμα αντικειμενικών ορθολογικών νόμων, αλλά δημιουργία εκ του μηδενός (ex nihilo). Η έκφραση αυτή δεν σημαίνει ότι δεν στηρίζεται σε κάποιο υπάρχον υλικό και πνευματικό υπόστρωμα, αλλά ότι είναι δημιουργία εντελώς νέου είδους μακράν πάσης μιμήσεως, μακράν οιουδήποτε αρχετύπου ή μοντέλου. Κατά συνέπεια η κοινωνία είναι δημιουργία του ανώνυμου συλλογικού φαντασιακού, του κοινωνικού φαντασιακού, αυτοθεσμίζεται δηλαδή φαντασιακώς – εξ'ου και ο τίτλος του βασικού βιβλίου του Κορνήλιου Καστοριάδη. Η αντίληψη αυτή περί κοινωνίας και ιστορίας συγκαλύφθηκε από την κληρονομημένη σκέψη, στην οποία ο Καστοριάδης ασκεί κριτική.


Η άλλη σημαντική προσφορά του είναι η ανάδειξη της έννοιας της αυτονομίας, η οποία έχει και αυτή δύο μορφές, την ατομική και τη συλλογική, οι οποίες είναι αλληλένδετες. Τα αυτόνομα άτομα είναι αδιανόητα χωρίς αυτόνομη κοινωνία, και αντιστρόφως η αυτόνομη κοινωνία είναι αδύνατη χωρίς αυτόνομα άτομα. Αυτόνομο γενικώς είναι το άτομο που θέτει το ίδιο τους κανόνες της ζωής του. Μια διάσταση της αυτονομίας του ατόμου εν σχέσει προς την κοινωνία είναι η δυνατότητα συμμετοχής του στη διαμόρφωση του νόμου και στη λήψη των αποφάσεων. Όσον αφορά τη συλλογική αυτονομία ο Κ. Καστοριάδης παρατηρεί ότι οι περισσότερες κοινωνίες είναι ετερόνομες, διότι αποδίδουν την δημιουργία των θεσμών και των σημασιών τους σε μια εξωκοινωνική πηγή (θεό, φύση, λόγο) ενώ η αυτόνομη αποδέχεται ρητώς την αυτοθέσμισή της. Η διαφορά αυτή έχει ως συνέπεια ότι η μεν ετερόνομη κοινωνία υποδουλώνεται στους θεσμούς της, τους θεωρεί ιερούς και απαραβίαστους ενώ η αυτόνομη κοινωνία, έχοντας γνώση της αυτοθέσμισής της δύναται να τους αμφισβητεί και να τους αλλάζει. Στην αυτόνομη κοινωνία όλα τα βασικά ερωτήματα είναι ανοικτά και συζητούνται ελεύθερα από όλους τους πολίτες εντός του δημοσίου χώρου.


Η ρήξη με την θεσμισμένη ετερονομία έχει γίνει δύο φορές στην ανθρώπινη ιστορία, σύμφωνα με τον Καστοριάδη. Η πρώτη στις αρχαίες ελληνικές πόλεις με την αμφισβήτηση των κατεστημένων θεσμών και των παραδεδομένων αντιλήψεων, που είχε ως αποτέλεσμα τη δημιουργία από τη μια, της πολιτικής και της δημοκρατίας και από την άλλη, της φιλοσοφίας. Η ισότητα, η ελευθερία, η δικαιοσύνη, η συμμετοχή, η κριτική, η συλλογική άσκηση της εξουσίας τίθενται ως έννοιες και αιτήματα για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία, ως συλλογικά αιτήματα αλλά και έμπρακτες ενσαρκώσεις σε θεσμούς και νόμους. Για πρώτη φορά τα κατώτερα στρώματα είναι κυρίαρχα και ισότιμα μαζί με τους παραδοσιακούς κατόχους της εξουσίας, ευγενείς, πλουσίους, δυνατούς, ιερατείο. Η αυτονομία είναι δηλαδή αλληλένδετη με ένα καθεστώς άμεσης δημοκρατίας.


Η δεύτερη φορά που συντελείται η ρήξη με την παραδοσιακή θέσμιση είναι στη Δυτική Ευρώπη, με το τέλος του Μεσαίωνα. Με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό και τις επαναστάσεις του 18ου αιώνα, αναδύεται πάλι ένα συλλογικό κίνημα αμφισβήτησης και κριτικής των κληρονομημένων θεσμών και αντιλήψεων, που έχει ως αποτέλεσμα την επανεμφάνιση της φιλοσοφίας και του προτάγματος της αυτονομίας: τα αιτήματα της ελευθερίας, της ισότητας, της δικαιοσύνης δημιουργούν μια άλλη δυναμική και μιαν άλλη θέσμιση. Αμεση απόληξη είναι η κατάρρευση του φεουδαρχικού απολυταρχισμού και της θρησκευτικής εκκλησιαστικής κυριαρχίας, η βαθμιαία απόκτηση δικαιωμάτων ανήκουστων και αδιανόητων μέχρι τότε, η κατάργηση της δουλείας, η διαφορετική αντιμετώπιση της γυναίκας και η μετέπειτα διεκδίκηση της απελευθέρωσής της και της ισοτιμίας της, ο χωρισμός εκκλησίας και κράτους, η δημιουργία τέλος των κοινοβουλευτικών καθεστώτων στηριγμένων στην αντιπροσώπευση και την καθολική ψηφοφορία.


Οι δύο αυτές εμφανίσεις του προτάγματος της αυτονομίας σημαίνουν ότι τίποτε δεν αποκλείει την επανεμφάνισή του μια τρίτη φορά και στις δικές μας ετερόνομες ολιγαρχικές κοινωνίες. Αυτό είναι εφικτό από τη στιγμή που η ιστορία, όπως ειπώθηκε πριν, δεν είναι καθορισμένη άπαξ δια παντός, αλλά ανοικτή δημιουργία. Όλα εξαρτώνται από τη θέληση, τη δράση και το φαντασιακό των ανθρώπων.

* O Γιώργος Ν. Οικονόμου σπούδασε Μαθηματικά, Μουσική και Φιλοσοφία. Συμμετείχε ενεργώς στο αντιδικτατορικό κίνημα. Παρακολούθησε στο Παρίσι τα μεταπτυχιακά σεμινάρια του Κορνήλιου Καστοριάδη με τον οποίο άρχισε τη διδακτορική του διατριβή. Έχει Master φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Σορβόννης και είναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κρήτης. Σχετικοί τίτλοι του για τον Καστοριάδη: "Αφιέρωμα στον Κορνήλιο Καστοριάδη, στοχαστή της αυτονομίας" (2010) και "Μελέτες για τον Κορνήλιο Καστοριάδη. Η Γένεση της δημοκρατίας και η σημερινή κρίση" (Ευρασία, 2011).

0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Θανάσης Βαλτινός: Η νουβέλα «Η Κάθοδος των Εννιά» του διακεκριμένου συγγραφέα

Οθόνες / «Η Κάθοδος των Εννιά»: Η διάσημη νουβέλα του Θανάση Βαλτινού

Πεθαίνει σαν σήμερα ο διακεκριμένος Έλληνας συγγραφέας. Αυτή είναι η ιστορία ενός από τα εμβληματικότερα βιβλία του και η βραβευμένη μεταφορά της στον κινηματογράφο, το 1984, από τον Χρίστο Σιοπαχά.
ΦΩΝΤΑΣ ΤΡΟΥΣΑΣ
Καρολίνα Μέρμηγκα: «Οι συγγραφείς προχωράμε με αναμμένη δάδα στη σκοτεινή σπηλιά της λογοτεχνίας»

Βιβλίο / Καρολίνα Μέρμηγκα: «Όταν γράφουμε για αληθινούς ανθρώπους, πρέπει να σεβόμαστε τη μνήμη τους»

Η καταξιωμένη συγγραφέας ιστορικών μυθιστορημάτων Καρολίνα Μέρμηγκα μάς μιλάει για τη δύναμη της τέχνης, για το λογοτεχνικό της εργαστήρι αλλά και για τη χαρά της να μεταφράζει Χίλαρι Μαντέλ, τα βιβλία της οποίας επανακυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πόσο διαβάζεται σήμερα ο Νίκος Καζαντζάκης;

Βιβλία και Συγγραφείς / Πόσο διαβάζεται σήμερα ο Νίκος Καζαντζάκης;

Πεθαίνει σαν σήμερα ο συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης. Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητάει με την Έρη Σταυροπούλου, ομότιμη καθηγήτρια Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, για τον συγγραφέα του «Αλέξη Ζορμπά» και την αντοχή του έργου του.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Στέφαν Τσβάιχ

Το πίσω ράφι / Σε πείσμα όσων περιφρόνησαν τα έργα του Τσβάιχ, η απήχησή τους ακόμα να κοπάσει

Οι ήρωες του Αυστριακού συγγραφέα ταλανίζονται συνήθως από μια αβάσταχτη εσωτερική πίεση, αντικατοπτρίζοντας τη δική του πεισιθάνατη διάθεση. Αυτήν ακριβώς την αίσθηση αποπνέει η συλλογή διηγημάτων του «Αμόκ».
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Marwan Kaabur: «Αγωνιζόμαστε και στον αραβικό κόσμο για δικαιώματα κι ελευθερίες, αλλά προκρίνουμε τον δικό μας τρόπο, στο πλαίσιο της δικής μας κουλτούρας»

Lgbtqi+ / Κι όμως υπάρχουν και «αραβικά καλιαρντά»!

Λίγο πριν από την αθηναϊκή παρουσίαση της αγγλόφωνης έκδοσης του «Queer Arab Glossary» μιλήσαμε με τον συγγραφέα του Marwan Kaabur, για τα «αραβικά καλιαρντά», την ομοφυλοφιλία και την queer συνθήκη στον αραβικό κόσμο, το «pink washing», αλλά και τη συχνά παρεξηγημένη πρόσληψή τους από τη Δύση.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Tα συγκλονιστικά Ημερολόγια Καρκίνου της Όντρι Λορντ και άλλα 4 βιβλία που διαβάζουμε τώρα

Βιβλίο / Tα συγκλονιστικά Ημερολόγια Καρκίνου της Όντρι Λορντ και άλλα 4 βιβλία που διαβάζουμε τώρα

Πέντε αποκαλυπτικά βιβλία για τις γυναίκες με καρκίνο, για τον κόσμο, τα σκουπίδια ακόμα και για τη μακρινή Ιαπωνία ξεχωρίζουν ανάμεσα στις εκδόσεις της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής καλύπτοντας ένα μεγάλο εύρος θεμάτων και ενδιαφερόντων.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Δύο άγνωστες φωτογραφίες του Ρεμπό από τη γαλλική Κομμούνα

Βιβλίο / Δύο άγνωστες φωτογραφίες του Ρεμπό από τη γαλλική Κομμούνα

Σαν σήμερα γεννήθηκε το 1854 ο Αρθούρος Ρεμπό. Ο ποιητής, μουσικός και μπλόγκερ Aidan Andrew Dun έπεσε τυχαία σε δύο εντελώς άγνωστες φωτογραφίες, βγαλμένες στην Place Vendôme, και βρέθηκε μπροστά σε μια μεγάλη έκπληξη: ο έφηβος Αρτίρ Ρεμπό, όπως δεν τον έχουμε ξαναδεί.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Θανάσης Τριαρίδης: Οι μετανάστες θα σώσουν τον κόσμο. Χωρίς αυτούς είμαστε χαμένοι

Βιβλίο / Θανάσης Τριαρίδης: «Οι μετανάστες θα σώσουν τον κόσμο. Χωρίς αυτούς είμαστε χαμένοι»

Έγινε αντιρρησίας συνείδησης, γιατί πιστεύει ότι ο στρατός είναι μια δοξολογία εκμηδένισης του άλλου. Άφησε τη Θεσσαλονίκη επειδή τον έπνιγε ο εθνοφασισμός της. Στην Αντίς Αμπέμπα υιοθέτησε την κόρη του, Αργκάνε. Ο συγγραφέας της «Τριλογίας της Αφρικής», Θανάσης Τριαρίδης, αφηγείται τη ζωή του στη LiFO.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μια «φόνισσα» εξομολογείται

Το πίσω ράφι / Η Hannah Kent έγραψε τη δική της «Φόνισσα», την Άγκνες που ζούσε στην Ισλανδία τον 19ο αιώνα

Η Αυστραλή συγγραφέας δεν πίστευε ποτέ ότι, χάρη στα «Έθιμα ταφής», οι κριτικοί θα την τοποθετούσαν δίπλα σε λογοτέχνες όπως η Μάργκαρετ Άτγουντ και ο Πίτερ Κάρεϊ.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Χριστίνα Ντουνιά: «Ο Καρυωτάκης μάς δίνει ελπίδα και μας παρηγορεί»

Βιβλίο / «Ο Καρυωτάκης άφησε "το αδέσποτο Τραγούδι" του να μας συντροφεύει»

Στο βιβλίο της «Το όνειρο και το πάθος», η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και συγγραφέας αποκαλύπτει αθέατες όψεις του ποιητή και νέα στοιχεία για τη σχέση του με τον Καβάφη μέσα από μια άγνωστη, ως τώρα, επιστολή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύ της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Βιβλίο / «Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύς της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Ο Ούγγρος κάτοχος του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας γράφει με μαγικό τρόπο για τις αποπνικτικές επιπτώσεις της πολιτικής καταπίεσης, περιφρονώντας την προθυμία των ανθρώπων να τις αποδεχτούν.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Βιβλίο / Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Οι καθηγητές Peter Jeffreys και Gregory Jusdanis συνεργάστηκαν και έγραψαν από κοινού τη βιογραφία του μεγάλου ποιητή που φέρει τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής». Ο Gregory Jusdanis μίλησε στη LifO για το βιβλίο και για τον ποιητή που ήταν «παραδοσιακός και ταυτόχρονα μεταμοντέρνος, ο πρώτος “viral” ποιητής διεθνώς»
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

LiFO politics / Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

Ο Αλέξης Πατέλης, επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του πρωθυπουργού την περίοδο 2019-2024, μιλά στη Βασιλική Σιούτη για την οικονομική πορεία της χώρας αυτά τα χρόνια, τις δύσκολες αποφάσεις αλλά και τις στιγμές δικαίωσης μέσα από την οπτική ενός τεχνοκράτη που βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της πολιτικής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λάσλο Κρασναχορκάι: ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης βραβεύεται με Νόμπελ

Βιβλίο / Ο Λάσλο Κρασναχορκάι, ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης, κέρδισε το Νόμπελ

Φέτος, το βραβείο δόθηκε στον Ούγγρο συγγραφέα που κατά τη Σουηδική Ακαδημία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο βήμα προς τον χαμένο ανθρωπισμό, την υψηλή λογοτεχνία και τη στοχαστική ακρίβεια.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Βιβλίο / Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του που έχει τίτλο “House of Cards”, ο Σουηδός πρώην διεθνής Γιόνας Έρικσον περιγράφει τις ταπεινωτικές μετρήσεις βάρους στα σεμινάρια διαιτητών της UEFA
THE LIFO TEAM