Η Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας

Η Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας Facebook Twitter
2

Από τον Γιώργο Οικονόμου

 

Οι άνθρωποι με τη συλλογική τους δράση δύνανται να θέσουν το αληθές κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα της αυτονομίας. Το πρόταγμα αυτό είναι αδιανόητο χωρίς την απελευθέρωση από κλειστές ιδεολογίες και εσχατολογικές θεωρίες, όπως ο μαρξισμός και οι θρησκευτικές σωτηριολογίες. Η θρησκεία είναι για τον Κ. Καστοριάδη ο κατ'εξοχήν αντιπρόσωπος της ετερονομίας, διότι συγκαλύπτει την πραγματικότητα και την ανθρώπινη θνητότητα, κηρύσσοντας την αυταπάτη της επουράνιας ανταμοιβής μετά θάνατον

Μια καλή εισαγωγή στο έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη θα ήταν η παράθεση ορισμένων στοιχείων από το βασικό βιβλίο του, που άνοιξε νέους ορίζοντες στη φιλοσοφική και πολιτική σκέψη. Πράγματι Η φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας¹ (εφεξής ΦΘΚ) που καθιέρωσε τον Καστοριάδη ως έναν μεγάλο στοχαστή είναι απο τα σημαντικώτερα έργα του εικοστού αιώνα. Στις σελίδες της - πάνω απο πεντακόσιες πυκνογραμμένες - οικοδομείται μια καινούργια αντίληψη για τη θέσμιση, την ιστορία και την κοινωνία, μια καινούργια οντολογία. Για να οικοδομηθεί όμως αυτή πρέπει να ανατρέψει τις βασικές κατηγορίες της κληρονομημένης ελληνοδυτικής σκέψεως, απο τις απαρχές της στην αρχαία Ελλάδα και, δια μέσου του Καντ, Χέγκελ και Μάρξ να φθάσει έως τον Χάιντεγκερ και τις θεωρίες των στρουκτουραλιστών του 20ου αι. Οπως φαίνεται, το έργο είναι βαρύ και δύσκολο και μάλλον υπόθεση πολλών συγγραφέων, αλλά ο Καστοριάδης αποδεικνύεται χαλκέντερος, αφού καταφέρνει να διεξέλθει όχι μόνο τις σημαντικώτερες απόψεις από την ιστορία της φιλοσοφίας αλλά και ποικίλους επιστημονικούς τομείς και κλάδους: Μαθηματικά, Γλωσσολογία, Ψυχανάλυση, Οικονομία, Κοινωνιολογία, Εθνολογία.


Στο πρώτο μέρος της ΦΘΚ ασκεί κριτική στην θεωρία του Μαρξ και ανασκευάζει τις εσφαλμένες αντιλήψεις που επεκράτησαν επί δεκαετίες, αντιλήψεις που αφορούν την κοινωνία, την ιστορία, το ανθρώπινο πράττειν και την πολιτική. Αποδεικνύει ότι ο ιστορικός υλισμός είναι ανίκανος να κατανοήσει την κοινωνία και την ιστορία, αφού συνδέει μηχανικώς τις τεχνικο-οικονομικές συνθήκες με την δημιουργία της κοινωνίας και των θεσμών. Μετατρέπει δηλαδή η μαρξική θεωρία την ανάπτυξη της τεχνικής και της οικονομίας σε κινητήρα της ιστορίας. Ενα άλλο αρνητικό σημείο της μαρξικής θεωρίας είναι η απολυτοποίηση των λογικών κατηγοριών που εισήγαγε για να αναλύσει την κοινωνία του 19ου αι. Επιβάλλει τις κατηγορίες αυτές και κυρίως τον οικονομικό παράγοντα σε όλες τις προηγούμενες ιστορικές περιόδους. Ο οικονομία και η παραγωγή καθορίζει, κατά τον Μάρξ, τη διαμόρφωση και την εξέλιξη των παραγωγικών και κοινωνικών σχέσεων. Αμεση συνέπεια είναι η απολυτοποίηση της θεωρίας, η αναγωγή της σε επιστήμη και ο εγκλωβισμός της πραγματικότητας σε αυτήν – δηλαδή ο εκφυλισμός της σε ιδεολογία.


Εν συνεχεία ο Καστοριάδης προσπαθεί να απελευθερώσει την θεωρία και την πράξιν απο τα ολέθρια δεσμά του μαρξισμού και να της ξαναδώσει την ζωντάνια και την δύναμη, προσπαθεί να ξανασκεφθεί σε άλλες βάσεις την κοινωνία, την ιστορία, τη θέσμιση και την πολιτική. Ειδικώς διασαφηνίζονται οι όροι που απετέλεσαν το ιερό πιστεύω των μαρξιστών και των κομμουνιστών, όπως 'επανάσταση' ή 'σοσιαλισμος', οι οποίοι έχουν ένα ειδικο νόημα στον Καστοριάδη και δεν πρέπει να συγχέονται ούτε με το νόημα που είχαν την εποχή εκείνη (δεκαετία '50 και '60), ούτε με το αγοραίο νόημα που έχουν σήμερα, στην ιδεολογία των κομμουνιστικών, σοσιαλιστικών, ή αριστερίστικων σχηματισμών. Αλλωστε στο μεταγενέστερο δεύτερο μέρος του βιβλίου, οι επίμαχοι όροι έχουν απαλειφθεί ή αντικατασταθεί από άλλους. Ηδη απο την δεκαετία του '50 ο Καστοριάδης έχει συλλάβει και επεξεργασθεί την έννοια της αυτοοργάνωσης, της αυτοδιαχείρησης και της άμεσης δημοκρατίας, που συνιστούν τη βάση της αυτονομίας. Την ιδέα αυτή αντιπαραθέτει στη γραφειοκρατία Ανατολής και Δύσεως και στο κυρίαρχο δυτικό κοινοβουλευτικό πολίτευμα.


Ο Καστοριάδης στη ΦΘΚ εισάγει μια καινούργια οντολογία με κύριο άξονα την φαντασία, το ριζικό φαντασιακό όπως το αποκαλεί, το οποιο είναι στην βάση κάθε ανθρώπινης δημιουργίας. Η κοινωνία είναι αυτοθέσμιση και δη φαντασιακή, με την έννοια ότι η ίδια δημιουργεί το είναι της όχι ορθολογικως ή αντιγράφοντας την πραγματικότητα, αλλά επινοώντας και δημιουργώντας καινούριες μορφές και θεσμούς που δεν έχουν προϋπάρξει πουθενά αλλού. Ομοίως η ιστορία είναι ποίησις, γένεση οντολογική νέων ειδών, νέων μορφών, δημιουργία εκ του μηδενός – χωρίς αυτό να σημαίνει δημιουργία εντός του μηδενός και με το μηδέν.


Με τον τρόπο αυτό ο Καστοριάδης προβαίνει στην ανάδειξη ενός νέου οντολογικού τρόπου του είναι, του κοινωνικου-ιστορικού, που συγκροτείται απο τις κοινωνικές φαντασιακές σημασίες. Αυτές δημιουργούν τους θεσμούς, την οργάνωση και την συνοχή της κοινωνίας. Αποτελούν οντολογικές δημιουργίες οι οποίες δεν δύνανται να εξηγηθούν με βάση τις κατηγορίες της κληρονομημένης σκέψεως (λ.χ. τις κατηγορίες της καθοριστικότητας, της αιτιότητας, της λογικής συναγωγής, κ.α). Για αυτό και η σκέψη αυτή στάθηκε ανίκανη να συλλάβει τον ιδιαίτερο τρόπο του είναι του κοινωνικού-ιστορικού. Πράγματι τα μόνα σχήματα και εργαλεία που έχει η σκέψη αυτή για να το συλλάβει είναι το υποκείμενο (συνείδηση), το αντικείμενο (πράγμα) και η έννοια (ιδέα). αλλά το κοινωνικό-ιστορικό δεν είναι ούτε υποκείμενο, ούτε πράγμα ούτε έννοια, αλλά ούτε και σύνολο υποκειμένων, πραγμάτων ή εννοιών. Το κοινωνικο-ιστορικό είναι μάγμα κοινωνικών φαντασιακών σημασιών. Αυτήν την φαντασιακή διάσταση υπέταξε και ακρωτηρίασε η ελληνοδυτική σκέψη από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη έως τον Καντ, τον Μάρξ και τον Χάιντεγκερ.


Η φαντασιακή αυτή διάσταση, ως δυνατότητα ταυτοχρόνως και του ατόμου και του κοινωνικο-ιστορικού ανοίγει τον ορίζοντα στην δημιουργία – είτε προς το καλύτερο είτε προς το χειρότερο. Το σημαντικό είναι ότι η ανάδυση μιας άλλης κοινωνίας, μιας αυτόνομης κοινωνίας είναι δυνατή και εξαρτάται απο την θέληση, την δράση και την φαντασία των ανθρώπων. Οι άνθρωποι με τη συλλογική τους δράση δύνανται να θέσουν το αληθές κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα της αυτονομίας. Το πρόταγμα αυτό είναι αδιανόητο χωρίς την απελευθέρωση από κλειστές ιδεολογίες και εσχατολογικές θεωρίες, όπως ο μαρξισμός και οι θρησκευτικές σωτηριολογίες. Η θρησκεία είναι για τον Κ. Καστοριάδη ο κατ'εξοχήν αντιπρόσωπος της ετερονομίας, διότι συγκαλύπτει την πραγματικότητα και την ανθρώπινη θνητότητα, κηρύσσοντας την αυταπάτη της επουράνιας ανταμοιβής μετά θάνατον. Και εδώ βρίσκεται μιά σημαντική πλευρά του προτάγματος της αυτονομίας: η αληθής δημοκρατία, καθώς και η φιλοσοφία, αποκλείει το ιερό και το θέσφατο, απαιτεί να αναγνωρίσουν και να αποδεχθούν οι άνθρωποι ότι είναι θνητοί, ότι δεν υπάρχει αθανασία, «μετά θάνατον ζωή». Πράγμα ίσως δύσκολο, αλλά είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για να μπορέσουν να εξέλθουν από την εσωτερικευμένη και θεσμισμένη ετερονομία, έτσι ώστε να ζήσουν ως αυτόνομοι, να αντιμετωπίσουν τους άλλους ως αυτόνομους και να επιτρέψουν έτσι την δημιουργία μιας αυτόνομης κοινωνίας.
Αυτή η κοινωνία είναι εφικτή για τον Καστοριάδη και όχι παραλήρημα, φαντασίωση ή ουτοπία, διότι στηρίζεται στην ιστορική μερική πραγμάτωσή της στις πόλεις της Αρχαίας Ελλάδας, στις οποίες έχουμε για πρώτη φορά την ανάδυση του προτάγματος της αυτονομίας με τη δημιουργία ταυτοχρόνως της φιλοσοφίας και της δημοκρατίας. Το πρόταγμα αυτό κάνει την επανεμφάνισή του μετά από αιώνες στην Δυτικη Ευρώπη με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό και τις επαναστάσεις του 17ου και 18ου αιώνα, που δημιούργησαν ένα άλλο τοπίο και νέες προοπτικές.


Το πρόταγμα αυτό υφίσταται βεβαίως σήμερα έκκλειψη στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, της ασημαντότητας και του γενικευμένου κομφορμισμού. Η επανεμφάνισή του είναι πάντα δυνατή, εξαρτάται από την θέληση, την επιθυμία και την δράση των ανθρώπων. Για να επιτευχθεί όμως αυτό θα πρέπει οι άνθρωποι να χειραφετηθούν από τις ιδεολογικές θεωρίες, τις θρησκευτικές ψευδαισθήσεις, τις κομματικές αγκυλώσεις και τις αυταπάτες της αντιπροσώπευσης για να αρχίσουν να σκέπτονται και να πράττουν διαφορετικά. Είναι ο μόνος δρόμος.

1: L' Ιstitution imaginaire de la societe, Παρίσι, 1975 (Ελλ. μτφρ. Σ. Χαλικιάς-Γ. Σπαντιδάκη-Κ. Σπαντιδάκης, εκδ. Ράππα, Αθήνα 1981). Το πρώτο μέρος (κεφ. Ι-ΙΙΙ) είχε δημοσιευθεί στα τελευταία τεύχη του περιοδικού Socialisme ou Barbarie, το 1964-65.

Το κείμενο δημοσιεύθηκε στην Νέα Κοινωνιολογία, αρ. 44, Άνοιξη 2008 και αναδημοσιεύεται στη Lifo ύστερα από άδεια του συγγραφέα

2

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Βιβλίο / Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Ο Πέρσιβαλ Έβερετ έγραψε ένα άκρως επίκαιρο, δεδομένων των τελευταίων ημερών, βιβλίο, που ταυτόχρονα φιλοδοξεί να καταστεί κλασικό, για τον ρατσισμό και τη χαμένη ανθρωπιά, και κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ και το Πούλιτζερ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη, κιθαρίστα και σκιτσογράφο Κώστα Μπέζο, που ξαναγράφει την ιστορία της Ελλάδας πριν από το 1940

Βιβλίο / «Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη Κώστα Μπέζο

Τη δεκαετία του ’30 άνθισε στην Ελλάδα ένα μουσικό είδος «διαφυγής» από τη σκληρή πραγματικότητα, οι χαβάγιες. Ο Κώστας Μπέζος, αινιγματική μορφή μέχρι πρόσφατα και σημαντικός ρεμπέτης και σκιτσογράφος, έγραψε μια ανείπωτη ιστορία, διαφορετική από αυτή που η επίσημη ιστορία έχει καταγράψει για την εποχή του Μεσοπολέμου.  
M. HULOT
Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Βιβλίο / Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Η Καταλανή συγγραφέας, που έχει εξελιχθεί σε σημείο αναφοράς της σύγχρονης queer λογοτεχνίας, μεταφράζεται παγκοσμίως και τη θαυμάζει ο Αλμοδόβαρ, μιλά στη LiFO για το τι σημαίνει να ζεις ελεύθερα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΕΞ Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Βιβλίο / Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Το πρώτο βιβλίο του Φάνη Παπαδημητρίου είναι μια συγκινητική εξομολόγηση για το ατύχημα στα 19 του που τον καθήλωσε σε αμαξίδιο, την πάλη του με τον τζόγο και τον αγώνα που έδωσε να ξαναφτιάξει τη ζωή του «μετά το τσουνάμι που ήρθε και τα σάρωσε όλα».
M. HULOT
«Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Το πίσω ράφι  / «Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Πιστή στην κλασική μορφή του μυθιστορήματος, αλλά ταυτόχρονα ανατρεπτική και μεταμοντέρνα, η καυστική σάτιρα του Τζόναθαν Κόου για τη βρετανική άρχουσα τάξη των αρχών της δεκαετίας του ’90 διαβάζεται μονορούφι.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
ΕΠΕΞ Γυναικείες φωνές από διαφορετικά μέρη του κόσμου

Βιβλίο / Από τη Μαλαισία μέχρι το Μεξικό: 5 νέα βιλία που αξίζει να διαβάσετε

5 συγγραφείς από διαφορετικά σημεία του πλανήτη χαράζουν νέους δρόμους στη λογοτεχνία. Ανάμεσά τους, η Τζόχα Αλχάρθι που κέρδισε το Booker και η βραβευμένη με Πούλιτζερ Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Αρχαιολογία / Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Η διακεκριμένη ιστορικός Mary Beard στο βιβλίο της «Οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες. Οι ηγεμόνες του αρχαίου ρωμαϊκού κόσμου», παρουσιάζει τη ζωή και το έργο των αυτοκρατόρων μέσα από ανεκδοτολογικές αφηγήσεις και συναρπαστικές λεπτομέρειες, που θυμίζουν απολαυστικό μυθιστόρημα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια εστιάζει στον ρόλο των δούλων, τόσο στην καθημερινή ζωή όσο και στη σεξουαλική ζωή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
M. HULOT
Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Βιβλίο / Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Από την Αμοργό ως την Αλεξανδρούπολη και από την Ξάνθη ως τη Μυτιλήνη, τα μικρά βιβλιοπωλεία αποκτούν για πρώτη φορά συλλογική φωνή. Βιβλιοπώλες και βιβλιοπώλισσες αφηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες, αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Lifo Videos / «Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Η Αγλαΐα Παππά διαβάζει ένα απόσπασμα από τις βέβηλες και αμφιλεγόμενες «120 Μέρες των Σοδόμων» του Μαρκησίου ντε Σαντ, ένα βιβλίο αναγνωρισμένο πλέον ως αξεπέραστο λογοτεχνικό αριστούργημα και χαρακτηρισμένο ως «εθνικός θησαυρός» της Γαλλίας.
THE LIFO TEAM
Το «προπατορικό αμάρτημα» του Τζο Μπάιντεν

Βιβλίο / Ποιο ήταν το θανάσιμο σφάλμα του Τζο Μπάιντεν;

Ένα νέο βιβλίο για τον πρώην Πρόεδρο αποτελεί καταπέλτη τόσο για τον ίδιο όσο και για τη δουλοπρεπή κλίκα πιστών και μελών της οικογένειάς του, που έκαναν το παν για να συγκαλύψουν τον ραγδαίο εκφυλισμό της γνωστικής του ικανότητας.
THE LIFO TEAM
ΕΠΕΞ Συγγραφείς/ Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου

Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου / 8 Έλληνες συγγραφείς ξαναγράφουν τους μύθους και τις παραδόσεις

Η Λυσιστράτη ερμηνεύει τις ερωτικές σχέσεις του σήμερα, η Ιφιγένεια διαλογίζεται στην παραλία και μια Τρωαδίτισσα δούλα γίνεται πρωταγωνίστρια: 8 σύγχρονοι δημιουργοί, που συμμετέχουν με τα έργα τους στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, συνομιλούν με τα αρχαία κείμενα και συνδέουν το παρελθόν με επίκαιρα ζητήματα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζούντιθ Μπάτλερ: «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Τζούντιθ Μπάτλερ / «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Μια κορυφαία προσωπικότητα της σύγχρονης παγκόσμιας διανόησης μιλά στη LiFO για τo «φάντασμα» της λεγόμενης ιδεολογίας του φύλου, για το όραμα μιας «ανοιχτόκαρδης κοινωνίας» και για τις εμπειρίες ζωής που της έμαθαν να είναι «ένας άνθρωπος ταπεινός και ταυτόχρονα θαρραλέος».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ

σχόλια

2 σχόλια
«Από εκεί και πέρα, για τον Μαρξ παραγωγή δε σημαίνει μόνο παραγωγή πραγμάτων, αλλά και παραγωγή ιδεών, παραγωγή μορφών επικοινωνίας, παραγωγή κοινωνικών σχέσεων. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο το αποτέλεσμα των ιστορικών συνθηκών, αλλά ταυτόχρονα ο πρωταγωνιστής, αυτός που τις μεταβάλει με τη δράση του για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του μέσα στις κάθε φορά συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες: «Η υλιστική διδασκαλία για τη μεταβλητότητα των καταστάσεων και της εκπαίδευσης ξεχνά πως οι άνθρωποι μεταβάλλουν τις καταστάσεις, πως ο ίδιος ο εκπαιδευτής πρέπει πρώτα να εκπαιδευθεί, και ως εκ τούτου χωρίζει την κοινωνία σε δύο μέρη, εκ των οποίων το ένα υψώνεται πάνω από την ίδια. Η σύμπτωση της μεταβολής των καταστάσεων με τη δραστηριότητα του ανθρώπου ή την αυτομεταβολή του, μπορεί να συλληφθεί και να κατανοηθεί λογικά, μόνο σαν επαναστατική πράξη». Επίσης, στηΓερμανική Ιδεολογία υπάρχει μια σημείωση που γράφει: «Η λεγόμενη αντικειμενική ιστοριογραφία είναι αυτή ακριβώς που εξετάζει τις ιστορικές συνθήκες ανεξάρτητα από τη δραστηριότητα. Αντιδραστικός χαρακτήρας». Αν λοιπόν, διατηρώντας αυτό το πλαίσιο σκέψης που στις παραπάνω γραμμές εκτίθεται σε αφηρημένο επίπεδο, μετακινηθούμε στη συγκεκριμένη μορφή ταξικής εκμετάλλευσης που είναι η καπιταλιστική παραγωγική σχέση, μπορούμε να κατανοήσουμε ότι κάθε στιγμή της καπιταλιστικής παραγωγής είναι στιγμή της ταξικής πάλης. Οι «εσωτερικές και αντικειμενικές αντιφάσεις» του καπιταλιστικού συστήματος εντοπίζονται ακριβώς στη συγκεκριμένη μορφή με την οποία αντλείται υπερεργασία από τους άμεσους παραγωγούς και τη σύγκρουση που αυτή γεννά. Η πρόταση «οι υλικές παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας έρχονται σε σύγκρουση με τις υπάρχουσες σχέσεις παραγωγής» (την οποία ο παραδοσιακός μαρξισμός θεώρησε ως την κλασική έκθεση της μαρξικής θεωρίας της κρίσης και της καταστροφής του καπιταλισμού, ενώ ο Καστοριάδης ως την πιο ξεκάθαρη έκφραση του τεχνολογικού ντετερμινισμού του Μαρξ) λαμβάνει ένα ολότελα διαφορετικό νόημα αν σκεφτούμε ότι για τον Μαρξ η θεμελιώδης παραγωγική δύναμη είναι η ίδια η ζωντανή εργασία. Aν μάλιστα σκεφτούμε την παραγωγή ως παραγωγή κοινωνικών σχέσεων και ανθρώπινης επικοινωνίας, τότε γίνεται ξεκάθαρο ότι η μεγαλύτερη παραγωγική δύναμη είναι το επαναστατημένο προλεταριάτο. Τέλος, αυτό που καλείται «οι νόμοι κίνησης της οικονομίας» ή «η αντικειμενική ιστορική κίνηση της ανάπτυξης του κεφαλαίου», δεν είναι παρά η αποκρυστάλλωση της πορείας της σύγκρουσης ανάμεσα στις τάξεις.»Από το δεύτερο τέυχος του περιοδικού Blaumachen (πρώην καστοριαδικοί).Όλο το τεύχος, όπου, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνεται και μία εκτενής κριτική στο σύνολο του καστοριαδικού έργου, εδώ:http://www.blaumachen.gr/blaumachen/pdfs/pdfs/Blaumachen_Issue_2.pdfΕίναι προφανές ότι ο Καστοριάδης, όπως τόσοι και τόσοι όψιμοι επικριτές του μαρξισμού (και κυρίως του ίδιου του Μαρξ), φτιάχνουν μία καρικατούρα μαρξισμού (ορμώμενοι βέβαια και από την υπαρκτή στον 20ό αιώνα τάση απολίθωσης της μαρξικής θεωρίας σε δόγμα, σε ένα σετ εκ των προτέρων καθορισμένων συνταγών δια πάσα χρήση), ώστε να μπορούν ύστερα με βολικές και εύκολες ταμπελίτσες ("οικονομισμός", "ντετερμινισμός", "οι επιστημονικοί νόμοι κίνησης της ιστορίας και της κοινωνίας") να ξεμπερδεύουν γρήγορα μαζί του. Είναι απίστευτη η ζημιά που έχει κάνει ο Καστοριάδης και οι υπόλοιποι (Αξελός, Παπαϊωάννου) στην πρόσληψη του μαρξικού έργου σήμερα, ιδίως από τη νεολαία η οποία, όπως παρατηρώ και στα βιβλιοπωλεία, αγοράζει τα βιβλία του Καστοριάδη λες και είναι φρέσκα κουλούρια. Προσεγγίζουν έτσι το μαρξικό έργο όχι απροκατάληπτα, αλλά έχοντας ήδη στο μυαλό τους την - αναπόδεικτη - σύνδεση: μαρξισμός-> λενινισμός-> σταλινισμός (άρα, στρατόπεδα συγκέντρωσης, εσωτερικές εκκαθαρίσεις κ.λπ.). Έτσι, το ποιοτικά νέο που κομίζει η σκέψη του Μαρξ, η ιστορική της πρωτοτυπία και ιδιοτυπία, μένουν στην αφάνεια. Δεν θα πρέπει, επίσης, να ξεχνάμε ότι αυτά που λέει ο Καστοριάδης τα έχουν αναπτύξει διάφοροι προγενέστεροι συντηρητικοί στοχαστές πολύ πριν από τον ίδιο, και με μεγαλύτερη θεωρητική ευστοχία. Το να αναγορεύεται, π.χ., το θρησκευτικό φαινόμενο σε θέμα ταμπού για τις σύγχρονες κοινωνίες, όταν έχει προηγηθεί ο γαλλικός Διαφωτισμός ή οξυδερκής κριτική του Feuerbach στον χριστιανισμό τον 19ο αιώνα, είναι εντελώς γελοίο. Τη σύνδεση του Πλάτωνα με τον Μαρξ και την αποκήρυξη τους ως "εχθρούς του δημοκρατικού πολιτεύματος" την έχει επιχειρήσει ήδη ο Popper από το 1945 κιόλας (βέβαια ο τρόπος που μεταχειρίζεται ο Popper τον Πλάτωνα και τον Hegel είναι για τα γέλια, αλλά αυτό είναι άλλο ζήτημα). Είναι πραγματικά απορίας άξιον πώς φτάσαμε στο σημείο να θεωρείται ο Καστοριάδης ένας από του μεγαλύτερους στοχαστές του 20ού αιώνα· θα μπορούσε «Η άνοδος της ασημαντότητας» να αναφέρεται στον ίδιο και το έργο του, αν είχε ίχνος αυτογνωσίας!
Ο Καστοριάδης, όπως άλλωστε και ο Μάρξ, είναι δυνατός στην κριτική του αλλά αδύναμος όταν επιχειρεί να προτείνει. Η ανάγκη χειραφέτησης από ιδεολογικές θεωρίες ή θρησκευτικές ψευδαισθήσεις είναι κι αυτή μια ιδεολογικοποιημένη προσέγγιση του προβλήματος. Προϋποθέτει μια αλήθεια ανεξάρτητη από όλα αυτά. Βλέπει τις ιδεολογίες ως τροχοπέδη στη σκέψη ενώ πρόκειται για καταρχήν θετικούς μηχανισμούς που δημιουργούν κρίσιμες μάζες.