Eνάντια στο ρεύμα- ή πώς ο Καστοριάδης αλλάζει τη ζωή ενός φιλοσόφου

Eνάντια στο ρεύμα- ή πώς ο Καστοριάδης αλλάζει τη ζωή ενός φιλοσόφου Facebook Twitter
0

Από τον Γιώργο Ν. Πολίτη*

Eνάντια στο ρεύμα- ή πώς ο Καστοριάδης αλλάζει τη ζωή ενός φιλοσόφου Facebook Twitter
Την εποχή που η εγχώρια Αριστερά εξυμνούσε τον Γιαρουζέλσκι, ο Καστοριάδης δημοσίευε στη Libération το πολύκροτο άρθρο με τίτλο "Κομμουνισμός και Ναζισμός είναι το ίδιο πράγμα"

Πρωτοδιάβασα Καστοριάδη στα Αγγλικά. Φοιτούσα στο δεύτερο έτος στο Πανεπιστήμιο, όταν στο μάθημα Modern Political Thought, μελετούσαμε Ρόμπερτ Νόζικ, Τζων Ρωλς και Κορνήλιο Καστοριάδη. Αφότου εξάντλησα τις βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία του Κάρντιφ, αναζήτησα τις μπροσούρες που υπέγραφε ως Paul Cardan και ήταν βασισμένες στα παλιά άρθρα του στο περιοδικό Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα. Αυτές τις διακινούσε ο ιστορικός εκδοτικός οίκος Freedom Press στο Λονδίνο. Πρέπει να ήταν η μόνη εταιρεία στο Νησί που δεν δεχόταν πιστωτική κάρτα. Ευνόητο, αν σκεφτείς ότι ιδρυτής του ήταν ο Πέτρος Κροπότκιν.


Έκτοτε μελέτησα τα περισσότερα έργα του Καστοριάδη. Ανεξάρτητα από το εάν συμφωνεί κανείς ή διαφωνεί με τις θέσεις του, οφείλει να ανγνωρίσει ότι ο τρόπος ανάπτυξης των επιχειρημάτων του ήταν και παραμένει αξιοθαύμαστος. Το ίδιο ισχύει για την ευκολία με την οποία μεταβαίνει από τη φιλοσοφία στη φυσική, στη βιολογία, στα μαθηματικά, στην ψυχανάλυση, για να τεκμηριώσει μία θέση. Από τους σύγχρονους στοχαστές, μόνο τον Νόαμ Τσόμσκυ έχω ακούσει να συνδυάζει με επιτυχία τόσο διαφορετικά γνωστικά πεδία.


Αντίπαλος του Καστοριάδη ήταν πάντα ένας: οι κυρίαρχες ιδεολογικές αντιλήψεις, όπως κι αν αυτές μεταμφιέζονται κάθε φορά. Και είχε μια μοναδική ικανότητα να κατατροπώνει αυτόν ακριβώς τον αντίπαλο. Πως το πετύχαινε; Mε τη δύναμη του Λόγου, την ενάργεια της σκέψης και την τόλμη της κίνησης ενάντια στο ρεύμα.


Την εποχή που η εγχώρια Αριστερά εξυμνούσε τον Γιαρουζέλσκι, ο Καστοριάδης δημοσίευε στη Libération το πολύκροτο άρθρο με τίτλο "Κομμουνισμός και Ναζισμός είναι το ίδιο πράγμα". Εύκολο το συμπέρασμα για τους μαρξιστές όλων των τάσεων: πράκτορας του ιμπεριαλισμού και ο Καστοριάδης. Στην κλασική ομιλία στο Λεωνίδιο το 1984 φώτισε τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό με μία ευρηματική διατύπωση: "Η αρχαία ελληνική δημοκρατία δεν αποτελεί μιμητικό πρότυπο. Είναι το γονιμοποιό σπέρμα του ελληνοδυτικού πολιτισμού". Κι όταν, λίγα χρόνια αργότερα στο πολιτικό μνημόσυνο του Σπύρου Στίνα, το αγριεμένο ακροατήριο της Νομικής αδημονούσε για το σάλπισμα της εξέγερσης, ο Καστοριάδης το αφόπλισε επισημαίνοντας: "Αυτόνομος δεν σημαίνει κάνω ότι μου καπνίσει. Αυτόνομος σημαίνει ότι ορίζω εγώ τους νόμους μου". Πάντα παρόν στο λόγο του ήταν και το αιχμηρό χιούμορ. Έλεγε σε μια συνέντευξη του: "τα Δεκεμβριανά ήταν, κατά κάποιο τρόπο, η Αποκάλυψις, όχι του Ιωάννου, αλλά του Ιωσήφ και του Νικολάου".

Αντίπαλος του Καστοριάδη ήταν πάντα ένας: οι κυρίαρχες ιδεολογικές αντιλήψεις, όπως κι αν αυτές μεταμφιέζονται κάθε φορά. Και είχε μια μοναδική ικανότητα να κατατροπώνει αυτόν ακριβώς τον αντίπαλο. Πως το πετύχαινε; Mε τη δύναμη του Λόγου, την ενάργεια της σκέψης και την τόλμη της κίνησης ενάντια στο ρεύμα.


Μεγάλο μέρος του έργου του Καστοριάδη εστιάζεται πρωτίστως στην αποδόμηση του οικονομικού ντετερμινισμού, της αλλαζονικής προφητείας του 19ου αιώνα που στηρίχθηκε στην αυταπάτη της κατοχής των κλειδιών του Βασιλείου της Γνώσης. Εκεί που φυλάσσονται οι ατσάλινοι ιστορικοί νόμοι οι οποίοι αποκαλύπτουν στους ειδικούς όλα τα μυστικά, όχι μόνο του παρελθόντος, αλλά ακόμη και του μέλλοντος. Στο πρώτο μέρος της Φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας, ο Καστοριάδης καταρρίπτει με συστηματική, αποδεικτική μέθοδο αυτόν τον ισχυρισμό. Συνεχίζει, με έναν τρόπο, την πορεία σκέψης που συνδέει τον Bέρνερ Χάιζενμπεργκ, τον Κουρτ Γκέντελ και τον Καρλ Πόππερ.


Για τον Έλληνα στοχαστή, "η ιστορία δεν συμβαίνει στην κοινωνία: είναι η αυτο-εκδίπλωση της κοινωνίας". Αποδεσμεύοντας την ιστορία από το κρεββάτι του Προκρούστη ο ίδιος της αποδίδει νέο περιεχόμενο: είναι η Ιστορία ως δημιουργία: "...η δημιουργία συνολικών μορφών ανθρώπινης ζωής. Οι κοινωνικές και ιστορικές μορφές δεν "καθορίζονται" από φυσικούς ή ιστορικούς "νόμους". Η κοινωνία είναι αυτο-δημιουργία. "Αυτό το οποίο" δημιουργεί την κοινωνία και την ιστορία είναι η θεσμίζουσα κοινωνία όπως αυτή αντιπαρατίθεται στη θεσμισμένη κοινωνία...".


Η σκέψη, ο αναστοχασμός και η δημιουργική φαντασία είναι αέναες διαδικασίες που αλλάζουν εμάς, τον κόσμο, αλλά και την εικόνα μας για τον κόσμο. Με τα λόγια του ίδιου:
"Σκεφτόμαστε δεν σημαίνει βγαίνουμε από το σπήλαιο, ούτε ότι αντικαθιστούμε την αβεβαιότητα των σκιών με τα ευδιάκριτα περιγράμματα των ίδιων των πραγμάτων, το τρεμουλιαστό φέγγος μιας φλόγας με το φως του αληθινού ήλιου. Σημαίνει μπαίνουμε στον Λαβύρινθο, πιο συγκεκριμένα κάνουμε να είναι και να φαίνεται ένας Λαβύρινθος, ενώ θα μπορούσαμε να είχαμε μείνει "ξαπλωμένοι ανάμεσα στα λούλουδα, ατενίζοντας τον ουρανό". Σημαίνει χανόμαστε μέσα σε στοές, που υπάρχουν μόνο επειδή τις σκάβουμε ακούραστα εμείς, περιστρεφόμαστε στο βάθος ενός αδιέξοδου του οποίου η είσοδος έχει κλείσει πίσω από τα βήματά μας – ώσπου η περιστροφή αυτή να ανοίξει ανεξήγητα βατές ρωγμές στο εσωτερικό τοίχωμα''.

*O Γιώργος Ν. Πολίτης είναι Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Πρόσφατα έργα του: Έννοιες και όροι του Κορνήλιου Καστοριάδη, εκδ. Βιβλιοπέλαγος, 2013Να σηκωθούμε όρθιοι – Η επανάσταση της κοινής λογικής, εκδ. Ψυχογιός, 2013.

0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Η Λυδία Κονιόρδου διαβάζει τον μονόλογο της Λούλας Αναγνωστάκη «Ο oυρανός κατακόκκινος»

Lifo Videos / «Ιδού εγώ»: Η Λυδία Κονιόρδου ερμηνεύει το «Ουρανός Κατακόκκινος» της Λούλας Αναγνωστάκη στο LIFO.gr

O απολογισμός ζωής μιας γυναίκας που βλέπει γύρω της τον κόσμο να διαλύεται, η προσωπική εμπλοκή στη συλλογική μνήμη, μια ποιητική εκδοχή της δυστυχίας που γεννά η σύγχρονη πραγματικότητα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Βιβλίο / Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Με ένα πλούσιο πρόγραμμα με καλεσμένους από 16 χώρες και τιμώμενο πρόσωπο τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο, το φετινό φεστιβάλ σημείωσε τη μεγαλύτερη προσέλευση στην ιστορία του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

The Review / Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

Ο Χρήστος Παρίδης και η Βένα Γεωργακοπούλου, με αφορμή τη νέα έκδοση του έργου του Ζαν Ζενέ, εξετάζουν τους λόγους που μπορεί να μας αφορά ακόμα και σήμερα το θρυλικό βιβλίο του 1945. ― ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟΛΜΗΡΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
100 βιβλία που ξεχωρίσαμε για αυτό το καλοκαίρι

Βιβλίο / 100 βιβλία να διαβάσεις κάτω από ένα αρμυρίκι ή στην πόλη με το κλιματιστικό στο φούλ

Κλασική λογοτεχνία, σύγχρονοι συγγραφείς, δοκίμια, ιστορία, αυτοβελτίωση, βιβλία για το «μικρό» να μην είναι όλη την ώρα στο iPad. Kάτι για όλους για να περάσει όμορφα, ήσυχα και ποιοτικά το καλοκαίρι.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Βιβλίο / Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Τέτοιες μέρες πριν από πενήντα χρόνια, το γκρουπ έκανε το ντεμπούτο του στην σκηνή του θρυλικού κλαμπ CBGB στη Νέα Υόρκη, κι ένα νέο βιβλίο ακολουθεί την πορεία τους από τις πρώτες τους ημέρες μέχρι το είδος εκείνο της επιτυχίας που συνήθως έρχεται με τα δικά της προβλήματα
THE LIFO TEAM
Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Βιβλίο / Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Η Γαλλίδα κριτικός λογοτεχνίας της «Monde», Φλοράνς Νουαβίλ, στο «Μίλαν Κούντερα: Γράψιμο... Τι ιδέα κι αυτή!», αποκαλύπτει καίριες στιγμές και συγγραφικές αλήθειες του καλού της φίλου, αναιρώντας όλες τις κατηγορίες που συνδέονταν με το όνομά του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πάουλο Σκoτ

Βιβλίο / Πάουλο Σκoτ: «Στη Βραζιλία ο ρατσισμός είναι παντού, στη λογοτεχνία, στους στίχους της σάμπα»

Πότε ρεαλιστικό, πότε στρατευμένο, πότε αστυνομικής υφής, πότε μια τρελή και ξεκαρδιστική σάτιρα. Οι «Φαινότυποι» του Πάουλο Σκοτ είναι ένα αξιοσημείωτο βιβλίο. Μιλήσαμε με τον Βραζιλιάνο συγγραφέα για τη λογοτεχνία, την κατάσταση στη Βραζιλία και την αξία των λογοτεχνικών βραβείων.
ΒΕΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κώστας Σπαθαράκης, εκδότης.

Κώστας Σπαθαράκης / Κώστας Σπαθαράκης: «Δεν έχουμε αφηγήσεις για τις ερωτικές μας σχέσεις, για τα νιάτα μας»

Για τον άνθρωπο πίσω από τις εκδόσεις αντίποδες, το μεγαλύτερο όφελος ήταν ότι, ενώ του άρεσε να είναι χωμένος μέσα στα βιβλία – μια μοναχική και ίσως ναρκισσιστική συνήθεια –, στην πορεία έμαθε να τη μετατρέπει σε εργαλείο κοινωνικότητας και επαφής με τους γύρω του.
M. HULOT
Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: Ζούμε το τέλος του ανθρωπισμού

Βιβλίο / Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Ζούμε το τέλος του ανθρωπισμού»

Ο πολυβραβευμένος Κολομβιανός συγγραφέας μιλά στη LiFO για τη βία που στοιχειώνει τη χώρα του, τη δύναμη της λογοτεχνίας να ανασύρει όσα κρύβει η Ιστορία, αλλά και για την αρχαιοελληνική φιλοσοφία ως σταθερή επιρροή του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
H Gen Z όχι μόνο διαβάζει αλλά συγχρόνως αλλάζει και την ίδια την έννοια της ανάγνωσης

Βιβλίο / Η Gen Z δεν διαβάζει απλώς· επαναπροσδιορίζει την ανάγνωση

Οι εκπρόσωποι αυτής της γενιάς λατρεύουν την απόδραση, παίρνουν την λεγόμενη fan fiction τόσο σοβαρά όσο και τη λίστα Booker, αναβιώνουν κλασικά βιβλία από την Τζέιν Όστεν έως τον Ντοστογιέφσκι και μοιράζονται ιστορίες στις δικές τους κοινότητες.
THE LIFO TEAM
Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Βιβλίο / Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Ο Πέρσιβαλ Έβερετ έγραψε ένα άκρως επίκαιρο, δεδομένων των τελευταίων ημερών, βιβλίο, που ταυτόχρονα φιλοδοξεί να καταστεί κλασικό, για τον ρατσισμό και τη χαμένη ανθρωπιά, και κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ και το Πούλιτζερ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη, κιθαρίστα και σκιτσογράφο Κώστα Μπέζο, που ξαναγράφει την ιστορία της Ελλάδας πριν από το 1940

Βιβλίο / «Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη Κώστα Μπέζο

Τη δεκαετία του ’30 άνθισε στην Ελλάδα ένα μουσικό είδος «διαφυγής» από τη σκληρή πραγματικότητα, οι χαβάγιες. Ο Κώστας Μπέζος, αινιγματική μορφή μέχρι πρόσφατα και σημαντικός ρεμπέτης και σκιτσογράφος, έγραψε μια ανείπωτη ιστορία, διαφορετική από αυτή που η επίσημη ιστορία έχει καταγράψει για την εποχή του Μεσοπολέμου.  
M. HULOT
Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Βιβλίο / Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Η Καταλανή συγγραφέας, που έχει εξελιχθεί σε σημείο αναφοράς της σύγχρονης queer λογοτεχνίας, μεταφράζεται παγκοσμίως και τη θαυμάζει ο Αλμοδόβαρ, μιλά στη LiFO για το τι σημαίνει να ζεις ελεύθερα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ