Eνάντια στο ρεύμα- ή πώς ο Καστοριάδης αλλάζει τη ζωή ενός φιλοσόφου

Eνάντια στο ρεύμα- ή πώς ο Καστοριάδης αλλάζει τη ζωή ενός φιλοσόφου Facebook Twitter
0

Από τον Γιώργο Ν. Πολίτη*

Eνάντια στο ρεύμα- ή πώς ο Καστοριάδης αλλάζει τη ζωή ενός φιλοσόφου Facebook Twitter
Την εποχή που η εγχώρια Αριστερά εξυμνούσε τον Γιαρουζέλσκι, ο Καστοριάδης δημοσίευε στη Libération το πολύκροτο άρθρο με τίτλο "Κομμουνισμός και Ναζισμός είναι το ίδιο πράγμα"

Πρωτοδιάβασα Καστοριάδη στα Αγγλικά. Φοιτούσα στο δεύτερο έτος στο Πανεπιστήμιο, όταν στο μάθημα Modern Political Thought, μελετούσαμε Ρόμπερτ Νόζικ, Τζων Ρωλς και Κορνήλιο Καστοριάδη. Αφότου εξάντλησα τις βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία του Κάρντιφ, αναζήτησα τις μπροσούρες που υπέγραφε ως Paul Cardan και ήταν βασισμένες στα παλιά άρθρα του στο περιοδικό Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα. Αυτές τις διακινούσε ο ιστορικός εκδοτικός οίκος Freedom Press στο Λονδίνο. Πρέπει να ήταν η μόνη εταιρεία στο Νησί που δεν δεχόταν πιστωτική κάρτα. Ευνόητο, αν σκεφτείς ότι ιδρυτής του ήταν ο Πέτρος Κροπότκιν.


Έκτοτε μελέτησα τα περισσότερα έργα του Καστοριάδη. Ανεξάρτητα από το εάν συμφωνεί κανείς ή διαφωνεί με τις θέσεις του, οφείλει να ανγνωρίσει ότι ο τρόπος ανάπτυξης των επιχειρημάτων του ήταν και παραμένει αξιοθαύμαστος. Το ίδιο ισχύει για την ευκολία με την οποία μεταβαίνει από τη φιλοσοφία στη φυσική, στη βιολογία, στα μαθηματικά, στην ψυχανάλυση, για να τεκμηριώσει μία θέση. Από τους σύγχρονους στοχαστές, μόνο τον Νόαμ Τσόμσκυ έχω ακούσει να συνδυάζει με επιτυχία τόσο διαφορετικά γνωστικά πεδία.


Αντίπαλος του Καστοριάδη ήταν πάντα ένας: οι κυρίαρχες ιδεολογικές αντιλήψεις, όπως κι αν αυτές μεταμφιέζονται κάθε φορά. Και είχε μια μοναδική ικανότητα να κατατροπώνει αυτόν ακριβώς τον αντίπαλο. Πως το πετύχαινε; Mε τη δύναμη του Λόγου, την ενάργεια της σκέψης και την τόλμη της κίνησης ενάντια στο ρεύμα.


Την εποχή που η εγχώρια Αριστερά εξυμνούσε τον Γιαρουζέλσκι, ο Καστοριάδης δημοσίευε στη Libération το πολύκροτο άρθρο με τίτλο "Κομμουνισμός και Ναζισμός είναι το ίδιο πράγμα". Εύκολο το συμπέρασμα για τους μαρξιστές όλων των τάσεων: πράκτορας του ιμπεριαλισμού και ο Καστοριάδης. Στην κλασική ομιλία στο Λεωνίδιο το 1984 φώτισε τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό με μία ευρηματική διατύπωση: "Η αρχαία ελληνική δημοκρατία δεν αποτελεί μιμητικό πρότυπο. Είναι το γονιμοποιό σπέρμα του ελληνοδυτικού πολιτισμού". Κι όταν, λίγα χρόνια αργότερα στο πολιτικό μνημόσυνο του Σπύρου Στίνα, το αγριεμένο ακροατήριο της Νομικής αδημονούσε για το σάλπισμα της εξέγερσης, ο Καστοριάδης το αφόπλισε επισημαίνοντας: "Αυτόνομος δεν σημαίνει κάνω ότι μου καπνίσει. Αυτόνομος σημαίνει ότι ορίζω εγώ τους νόμους μου". Πάντα παρόν στο λόγο του ήταν και το αιχμηρό χιούμορ. Έλεγε σε μια συνέντευξη του: "τα Δεκεμβριανά ήταν, κατά κάποιο τρόπο, η Αποκάλυψις, όχι του Ιωάννου, αλλά του Ιωσήφ και του Νικολάου".

Αντίπαλος του Καστοριάδη ήταν πάντα ένας: οι κυρίαρχες ιδεολογικές αντιλήψεις, όπως κι αν αυτές μεταμφιέζονται κάθε φορά. Και είχε μια μοναδική ικανότητα να κατατροπώνει αυτόν ακριβώς τον αντίπαλο. Πως το πετύχαινε; Mε τη δύναμη του Λόγου, την ενάργεια της σκέψης και την τόλμη της κίνησης ενάντια στο ρεύμα.


Μεγάλο μέρος του έργου του Καστοριάδη εστιάζεται πρωτίστως στην αποδόμηση του οικονομικού ντετερμινισμού, της αλλαζονικής προφητείας του 19ου αιώνα που στηρίχθηκε στην αυταπάτη της κατοχής των κλειδιών του Βασιλείου της Γνώσης. Εκεί που φυλάσσονται οι ατσάλινοι ιστορικοί νόμοι οι οποίοι αποκαλύπτουν στους ειδικούς όλα τα μυστικά, όχι μόνο του παρελθόντος, αλλά ακόμη και του μέλλοντος. Στο πρώτο μέρος της Φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας, ο Καστοριάδης καταρρίπτει με συστηματική, αποδεικτική μέθοδο αυτόν τον ισχυρισμό. Συνεχίζει, με έναν τρόπο, την πορεία σκέψης που συνδέει τον Bέρνερ Χάιζενμπεργκ, τον Κουρτ Γκέντελ και τον Καρλ Πόππερ.


Για τον Έλληνα στοχαστή, "η ιστορία δεν συμβαίνει στην κοινωνία: είναι η αυτο-εκδίπλωση της κοινωνίας". Αποδεσμεύοντας την ιστορία από το κρεββάτι του Προκρούστη ο ίδιος της αποδίδει νέο περιεχόμενο: είναι η Ιστορία ως δημιουργία: "...η δημιουργία συνολικών μορφών ανθρώπινης ζωής. Οι κοινωνικές και ιστορικές μορφές δεν "καθορίζονται" από φυσικούς ή ιστορικούς "νόμους". Η κοινωνία είναι αυτο-δημιουργία. "Αυτό το οποίο" δημιουργεί την κοινωνία και την ιστορία είναι η θεσμίζουσα κοινωνία όπως αυτή αντιπαρατίθεται στη θεσμισμένη κοινωνία...".


Η σκέψη, ο αναστοχασμός και η δημιουργική φαντασία είναι αέναες διαδικασίες που αλλάζουν εμάς, τον κόσμο, αλλά και την εικόνα μας για τον κόσμο. Με τα λόγια του ίδιου:
"Σκεφτόμαστε δεν σημαίνει βγαίνουμε από το σπήλαιο, ούτε ότι αντικαθιστούμε την αβεβαιότητα των σκιών με τα ευδιάκριτα περιγράμματα των ίδιων των πραγμάτων, το τρεμουλιαστό φέγγος μιας φλόγας με το φως του αληθινού ήλιου. Σημαίνει μπαίνουμε στον Λαβύρινθο, πιο συγκεκριμένα κάνουμε να είναι και να φαίνεται ένας Λαβύρινθος, ενώ θα μπορούσαμε να είχαμε μείνει "ξαπλωμένοι ανάμεσα στα λούλουδα, ατενίζοντας τον ουρανό". Σημαίνει χανόμαστε μέσα σε στοές, που υπάρχουν μόνο επειδή τις σκάβουμε ακούραστα εμείς, περιστρεφόμαστε στο βάθος ενός αδιέξοδου του οποίου η είσοδος έχει κλείσει πίσω από τα βήματά μας – ώσπου η περιστροφή αυτή να ανοίξει ανεξήγητα βατές ρωγμές στο εσωτερικό τοίχωμα''.

*O Γιώργος Ν. Πολίτης είναι Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Πρόσφατα έργα του: Έννοιες και όροι του Κορνήλιου Καστοριάδη, εκδ. Βιβλιοπέλαγος, 2013Να σηκωθούμε όρθιοι – Η επανάσταση της κοινής λογικής, εκδ. Ψυχογιός, 2013.

0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Δυο γυναίκες συγγραφείς αποκαλύπτουν τα κρυφά μυστικά της γραφής

Βιβλίο / Όλες οι γυναίκες του κόσμου στο νέο βιβλίο της Αμάντας Μιχαλοπούλου

Στο «Μακρύ ταξίδι της μιας μέσα στην άλλη», η μητρότητα γίνεται ο συνδετικός κρίκος που ενώνει όλες τις μητέρες και όλες τις κόρες με τις γυναίκες της Ιστορίας που θαυμάσαμε, αλλά και τις ανώνυμες «Παναγίες» που κράτησαν στους ώμους τους τα βάρη της ανθρωπότητας.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Ένας μύθος λέει πως αν χάσεις κάτι στην Αθήνα, θα το βρεις στον Ελαιώνα»

Βιβλίο / «Ένας μύθος λέει πως αν χάσεις κάτι στην Αθήνα, θα το βρεις στον Ελαιώνα»

Στο νέο του βιβλίο, «Lost Things Found», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Hyper Hypo, ο εικαστικός φωτογράφος Αντώνης Θεοδωρίδης εξερευνά τον μαγικό κόσμο της υπαίθριας αγοράς του Ελαιώνα.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Ντιντιέ Εριμπόν: «Καιρός για ένα κίνημα των ηλικιωμένων!»

Ντιντιέ Εριμπόν / Ντιντιέ Εριμπόν: «Να πάψουμε να βλέπουμε τους ηλικιωμένους ως κοινωνικούς παρίες»

Από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς σύγχρονους Γάλλους στοχαστές, ο Ντιντιέ Εριμπόν συνδύασε στα βιβλία του τα δύσκολα βιώματα της νεότητάς του με μια εμπεριστατωμένη, αλλά και εικονοκλαστική, κοινωνικοπολιτική «ακτινογραφία» της γαλλικής κοινωνίας. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Κεχαγιάς

Βιβλίο / «Το να εκδίδεις βιβλία στην Ελλάδα είναι σαν να παίζεις στο καζίνο»

Η Γεννήτρια είναι ένας νέος εκδοτικός οίκος αφιερωμένος στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ο εκδότης της, συγγραφέας και μεταφραστής, Παναγιώτης Κεχαγιάς, μιλά για τις δυσκολίες και τις χαρές του εγχειρήματος, για το πώς σκοπεύει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας ιδιαίτερα ανταγωνιστικής αγοράς, καθώς και για τους πρώτους τίτλους που ετοιμάζεται να εκδώσει.
M. HULOT
Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Οι Αθηναίοι / Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Η εκτέλεση του Μπελογιάννη τον έκανε αριστερό. Η αυτοκτονία του Νίκου Πουλαντζά, μπροστά στα μάτια του, τον καθόρισε. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, αφηγείται το προσωπικό του ταξίδι και την πνευματική περιπέτεια μιας ολόκληρης εποχής, από τη διανόηση του Παρισιού μέχρι τους δρόμους της πολιτικής και τις αίθουσες των πανεπιστημίων.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Βιβλίο / Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Δεν υπάρχει μελέτη για τον ελληνικό εθνικισμό που να μην έχει αναφορές στο έργο της. Η επανακυκλοφορία του βιβλίου της «Το “Πρότυπο Βασίλειο” και η Μεγάλη Ιδέα» από τις εκδόσεις Νήσος συνιστά αναμφίβολα εκδοτικό γεγονός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός» ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Νίκος Μπακουνάκης / Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός»

Ο πρόεδρος του ΕΛΙΒΙΠ, στην πρώτη του συνέντευξη, μιλά στη LIFO για τους στόχους και τις δράσεις του ιδρύματος και για το προσωπικό του όραμα για το βιβλίο. Ποιος ο ρόλος των μεταφράσεων στην πολιτιστική διπλωματία και πώς θα αυξηθεί η φιλαναγνωσία; 
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζόναθαν Κόου

I was there / Τζόναθαν Κόου: «Το να είσαι κυνικός δείχνει τεμπελιά στη σκέψη»

Ο διάσημος Βρετανός συγγραφέας βρέθηκε στην Αθήνα και μίλησε για τη συγγραφή ως «πολυτέλεια για λίγους», την εκλογή Τραμπ ως «έκφραση απόγνωσης» και τη «woke» κουλτούρα ως πράξη ενσυναίσθησης.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πολ Όστερ (1947-2024): Ο Mr. Vertigo των ονειρικών μας κόσμων

Σαν σήμερα  / Πολ Όστερ: «Οι χαμένες ευκαιρίες αποτελούν μέρος της ζωής στον ίδιο βαθμό με τις κερδισμένες»

Σαν σήμερα 30 Απριλίου, το 2024 πεθαίνει ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας και μετρ της σύμπτωσης, που κατάφερε να συνδυάσει την προοπτική των άπειρων φανταστικών κόσμων με το ατελείωτο κυνήγι των ευκαιριών και τη νουάρ ατμόσφαιρα με τα πιο ανήκουστα αυτοβιογραφικά περιστατικά.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ανάκριση»

Το Πίσω Ράφι / «Γιατί δεν μου μιλάς ποτέ για τον εφιάλτη σου, μπαμπά;»

Η «Ανάκριση» του Ηλία Μαγκλίνη, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεζά των τελευταίων χρόνων, φέρνει σε αντιπαράθεση έναν πατέρα που βασανίστηκε στη Χούντα με την κόρη του που «βασανίζεται» ως περφόρμερ στα χνάρια της Μαρίνα Αμπράμοβιτς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Πέντε κλασικά έργα που πρέπει κανείς να διαβάσει

Βιβλίο / 5 κλασικά βιβλία που κυκλοφόρησαν ξανά σε νέες μεταφράσεις

Η κλασική λογοτεχνία παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη, κι αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς ανατρέχοντας στους τίτλους της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής και σε έργα των Τζόις, Κουτσί, Κάφκα, Αντρέγεφ και Τσβάιχ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τάσος Θεοφίλου: «Η φυλακή είναι το LinkedΙn των παρανόμων» ή «Το πορνό και το Κανάλι της Βουλής είναι από τα πιο δημοφιλή θεάματα στη φυλακή»

Βιβλίο / Τάσος Θεοφίλου: «Όταν μυρίζω μακαρόνια με κιμά θυμάμαι τη φυλακή»

Με αφορμή το βιβλίο-ντοκουμέντο «Η φυλακή», ο Τάσος Θεοφίλου μιλά για την εμπειρία του εγκλεισμού, για τον αθέατο μικρόκοσμο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων –μακριά απ’ τις εικόνες που αναπαράγουν σειρές και ταινίες– και για το πώς η φυλακή λειτουργεί σαν το LinkedIn των παρανόμων.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Βιβλίο / Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Chanel, Dior και πολλοί ακόμα οίκοι υψηλής ραπτικής «ντύνουν» τα shows τους με τη μουσική του. Στο «Remixed», την αυτοβιογραφία-παλίμψηστο των επιρροών και των εμμονών του, ο ενορχηστρωτής της σύγχρονης catwalk κουλτούρας μας ξεναγεί σε έναν κόσμο όπου μουσική και εικόνα γίνονται ένα.
ΣΤΕΛΛΑ ΛΙΖΑΡΔΗ
Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Βιβλίο / Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Λίγοι είναι οι ποιητικά γραμμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι που δεν φέρουν τη σφραγίδα αυτού του ξεχωριστού υμνωδού και εκφραστή της βυζαντινής ποιητικής παράδοσης που τίμησαν οι σύγχρονοί μας ποιητές, από τον Οδυσσέα Ελύτη μέχρι τον Νίκο Καρούζο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Βιβλίο / Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Η τελευταία μεγάλη μορφή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας που πίστευε πως «η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα» έφυγε την Κυριακή σε ηλικία 89 ετών. Ξεχωρίσαμε πέντε από τα πιο αξιόλογα μυθιστορήματά του.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ