Από τον Γιώργο Ν. Πολίτη*
Πρωτοδιάβασα Καστοριάδη στα Αγγλικά. Φοιτούσα στο δεύτερο έτος στο Πανεπιστήμιο, όταν στο μάθημα Modern Political Thought, μελετούσαμε Ρόμπερτ Νόζικ, Τζων Ρωλς και Κορνήλιο Καστοριάδη. Αφότου εξάντλησα τις βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία του Κάρντιφ, αναζήτησα τις μπροσούρες που υπέγραφε ως Paul Cardan και ήταν βασισμένες στα παλιά άρθρα του στο περιοδικό Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα. Αυτές τις διακινούσε ο ιστορικός εκδοτικός οίκος Freedom Press στο Λονδίνο. Πρέπει να ήταν η μόνη εταιρεία στο Νησί που δεν δεχόταν πιστωτική κάρτα. Ευνόητο, αν σκεφτείς ότι ιδρυτής του ήταν ο Πέτρος Κροπότκιν.
Έκτοτε μελέτησα τα περισσότερα έργα του Καστοριάδη. Ανεξάρτητα από το εάν συμφωνεί κανείς ή διαφωνεί με τις θέσεις του, οφείλει να ανγνωρίσει ότι ο τρόπος ανάπτυξης των επιχειρημάτων του ήταν και παραμένει αξιοθαύμαστος. Το ίδιο ισχύει για την ευκολία με την οποία μεταβαίνει από τη φιλοσοφία στη φυσική, στη βιολογία, στα μαθηματικά, στην ψυχανάλυση, για να τεκμηριώσει μία θέση. Από τους σύγχρονους στοχαστές, μόνο τον Νόαμ Τσόμσκυ έχω ακούσει να συνδυάζει με επιτυχία τόσο διαφορετικά γνωστικά πεδία.
Αντίπαλος του Καστοριάδη ήταν πάντα ένας: οι κυρίαρχες ιδεολογικές αντιλήψεις, όπως κι αν αυτές μεταμφιέζονται κάθε φορά. Και είχε μια μοναδική ικανότητα να κατατροπώνει αυτόν ακριβώς τον αντίπαλο. Πως το πετύχαινε; Mε τη δύναμη του Λόγου, την ενάργεια της σκέψης και την τόλμη της κίνησης ενάντια στο ρεύμα.
Την εποχή που η εγχώρια Αριστερά εξυμνούσε τον Γιαρουζέλσκι, ο Καστοριάδης δημοσίευε στη Libération το πολύκροτο άρθρο με τίτλο "Κομμουνισμός και Ναζισμός είναι το ίδιο πράγμα". Εύκολο το συμπέρασμα για τους μαρξιστές όλων των τάσεων: πράκτορας του ιμπεριαλισμού και ο Καστοριάδης. Στην κλασική ομιλία στο Λεωνίδιο το 1984 φώτισε τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό με μία ευρηματική διατύπωση: "Η αρχαία ελληνική δημοκρατία δεν αποτελεί μιμητικό πρότυπο. Είναι το γονιμοποιό σπέρμα του ελληνοδυτικού πολιτισμού". Κι όταν, λίγα χρόνια αργότερα στο πολιτικό μνημόσυνο του Σπύρου Στίνα, το αγριεμένο ακροατήριο της Νομικής αδημονούσε για το σάλπισμα της εξέγερσης, ο Καστοριάδης το αφόπλισε επισημαίνοντας: "Αυτόνομος δεν σημαίνει κάνω ότι μου καπνίσει. Αυτόνομος σημαίνει ότι ορίζω εγώ τους νόμους μου". Πάντα παρόν στο λόγο του ήταν και το αιχμηρό χιούμορ. Έλεγε σε μια συνέντευξη του: "τα Δεκεμβριανά ήταν, κατά κάποιο τρόπο, η Αποκάλυψις, όχι του Ιωάννου, αλλά του Ιωσήφ και του Νικολάου".
Αντίπαλος του Καστοριάδη ήταν πάντα ένας: οι κυρίαρχες ιδεολογικές αντιλήψεις, όπως κι αν αυτές μεταμφιέζονται κάθε φορά. Και είχε μια μοναδική ικανότητα να κατατροπώνει αυτόν ακριβώς τον αντίπαλο. Πως το πετύχαινε; Mε τη δύναμη του Λόγου, την ενάργεια της σκέψης και την τόλμη της κίνησης ενάντια στο ρεύμα.
Μεγάλο μέρος του έργου του Καστοριάδη εστιάζεται πρωτίστως στην αποδόμηση του οικονομικού ντετερμινισμού, της αλλαζονικής προφητείας του 19ου αιώνα που στηρίχθηκε στην αυταπάτη της κατοχής των κλειδιών του Βασιλείου της Γνώσης. Εκεί που φυλάσσονται οι ατσάλινοι ιστορικοί νόμοι οι οποίοι αποκαλύπτουν στους ειδικούς όλα τα μυστικά, όχι μόνο του παρελθόντος, αλλά ακόμη και του μέλλοντος. Στο πρώτο μέρος της Φαντασιακής θέσμισης της κοινωνίας, ο Καστοριάδης καταρρίπτει με συστηματική, αποδεικτική μέθοδο αυτόν τον ισχυρισμό. Συνεχίζει, με έναν τρόπο, την πορεία σκέψης που συνδέει τον Bέρνερ Χάιζενμπεργκ, τον Κουρτ Γκέντελ και τον Καρλ Πόππερ.
Για τον Έλληνα στοχαστή, "η ιστορία δεν συμβαίνει στην κοινωνία: είναι η αυτο-εκδίπλωση της κοινωνίας". Αποδεσμεύοντας την ιστορία από το κρεββάτι του Προκρούστη ο ίδιος της αποδίδει νέο περιεχόμενο: είναι η Ιστορία ως δημιουργία: "...η δημιουργία συνολικών μορφών ανθρώπινης ζωής. Οι κοινωνικές και ιστορικές μορφές δεν "καθορίζονται" από φυσικούς ή ιστορικούς "νόμους". Η κοινωνία είναι αυτο-δημιουργία. "Αυτό το οποίο" δημιουργεί την κοινωνία και την ιστορία είναι η θεσμίζουσα κοινωνία όπως αυτή αντιπαρατίθεται στη θεσμισμένη κοινωνία...".
Η σκέψη, ο αναστοχασμός και η δημιουργική φαντασία είναι αέναες διαδικασίες που αλλάζουν εμάς, τον κόσμο, αλλά και την εικόνα μας για τον κόσμο. Με τα λόγια του ίδιου:
"Σκεφτόμαστε δεν σημαίνει βγαίνουμε από το σπήλαιο, ούτε ότι αντικαθιστούμε την αβεβαιότητα των σκιών με τα ευδιάκριτα περιγράμματα των ίδιων των πραγμάτων, το τρεμουλιαστό φέγγος μιας φλόγας με το φως του αληθινού ήλιου. Σημαίνει μπαίνουμε στον Λαβύρινθο, πιο συγκεκριμένα κάνουμε να είναι και να φαίνεται ένας Λαβύρινθος, ενώ θα μπορούσαμε να είχαμε μείνει "ξαπλωμένοι ανάμεσα στα λούλουδα, ατενίζοντας τον ουρανό". Σημαίνει χανόμαστε μέσα σε στοές, που υπάρχουν μόνο επειδή τις σκάβουμε ακούραστα εμείς, περιστρεφόμαστε στο βάθος ενός αδιέξοδου του οποίου η είσοδος έχει κλείσει πίσω από τα βήματά μας – ώσπου η περιστροφή αυτή να ανοίξει ανεξήγητα βατές ρωγμές στο εσωτερικό τοίχωμα''.
*O Γιώργος Ν. Πολίτης είναι Επίκουρος Καθηγητής Κοινωνικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Πρόσφατα έργα του: Έννοιες και όροι του Κορνήλιου Καστοριάδη, εκδ. Βιβλιοπέλαγος, 2013. Να σηκωθούμε όρθιοι – Η επανάσταση της κοινής λογικής, εκδ. Ψυχογιός, 2013.
