ΜΠΟΡΕΙ Ο ΙΣΠΑΝΙΚΟΣ Εμφύλιος να διήρκεσε μόλις τρία χρόνια (1936-39), αλλά, όπως και ο αντίστοιχος στη χώρα μας, είχε τρομερό αντίκτυπο στις ψυχές και την ιστορία των Ισπανών. Με τη χώρα να διχάζεται αρχικά ανάμεσα στους ακροδεξιούς φαλλαγγίτες και καρλιστές φιλομοναρχικούς από τη μια και στους Δημοκρατικούς από την άλλη, οι οποίοι ανέλαβαν για ένα μικρό χρονικό διάστημα την εξουσία, διαμορφώνοντας το περίφημο Λαϊκό Μέτωπο (δημοκράτες, κεντροαριστεροί, σοσιαλιστές, κομμουνιστές, φιλελεύθεροι, τροτσκιστές του POUM, ακόμα και αναρχικοί του CNT) με την ενίσχυση των σοσιαλιστικο-αναρχικών συνδικάτων, η πορεία των συγκρούσεων που ολοένα γενικευόταν προκάλεσε, μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, αριθμό νεκρών που ξεπέρασε οποιαδήποτε άλλη ιστορική περίσταση στην Ιβηρία.
Εκτός από τις θηριωδίες και τους βομβαρδισμούς ιστορικών πόλεων που θέλησαν να αυτονομηθούν, όπως της βασκικής πόλης Γκερνίκα που ενέπνευσε τον διάσημο ομώνυμο πίνακα του Πικάσο, και την ενίσχυση των φαλαγγιτών του Φράνκο από τους ναζί του Χίτλερ και τους μελανοχίτωνες του Μουσολίνι, τεράστιες ήταν και οι συγκρούσεις ανάμεσα στις δημοκρατικές δυνάμεις, με τους κομμουνιστές να αντιστρατεύονται τους τροτσκιστές και τους αναρχικούς να προβαίνουν σε εσωτερικές εκκαθαρίσεις και εκτελέσεις των λεγόμενων δωσίλογων.
Παίρνοντας τη θέση της λογοτεχνίας περισσότερο παρά αυτήν της ιστορικής καθαρότητας, το αριστούργημα του Ζοάν Σάλες, αποπειράται μέσα από τη πολυφωνική αφήγηση να καταδείξει τις διαφορετικές όψεις του πολέμου.
Στον απόλυτο αυτό διχασμό, που ήθελε τους συντηρητικούς να συστρατεύονται με τις ομάδες του Φράνκο και τους δημοκράτες με όλες τις αριστερές ομάδες των αυτονομιστών, υπήρξαν και οι αβέβαιοι και αθέατοι πρωταγωνιστές που δεν έπαψαν, μέχρι τέλους, να τρέφουν αμφιβολίες για τις αγαστές προθέσεις των φανατικών και να προσπαθούν να συμβιβάσουν τις εσωτερικές τους συγκρούσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο σπουδαίος Καταλανός λογοτέχνης Ζοάν Σάλες, ο οποίος, παρότι πολέμησε στο μέτωπο της Μαδρίτης και της Αραγωνίας, συμμετέχοντας σε τοπικές και αναρχικές ομάδες, δεν έκρυψε ποτέ τα ρεπουμπλικανικά του αισθήματα και τη θρησκευτική του πίστη.
Έχοντας πτυχίο Νομικής και έχοντας εργαστεί ως συντάκτης στην εφημερίδα «La Nau» στη συνέχεια, η σημαίνουσα αυτή προσωπικότητα των ισπανικών γραμμάτων θα καταστεί ένας από τους πρώτους καθηγητές της αυτόνομης δημοκρατίας Ζενεραλιτάτ, ενώ θα συμμετάσχει σε κομμουνιστικές ομάδες, στρεφόμενος ταυτόχρονα προς τον καθολικισμό. Ο έντονος ρομαντισμός του, άμεσα επηρεασμένος από τους φλεγόμενους στίχους του Μποντλέρ, και η αγάπη του για τη μεταφυσική που διαπερνά τα μεγαλόπνοα όνειρα, η αφοσίωσή του στον Ντοστογιέφσκι και κυρίως στον Σταντάλ, ο οποίος περιέγραψε με ακρίβεια τις αντικρουόμενες ιδέες των πρώτων αστικών μορφωμάτων, θα φέρουν τον Σάλες σε σύγκρουση με τους ακραιφνείς οπαδούς της όποιας ιδεολογικής καθαρότητας.
Η αγάπη του για τα γράμματα θα τον καταστήσει ρέκτη της γραφής και ένθερμο αναγνώστη, διευθυντή του οίκου «Ο σύλλογος των μυθιστοριογράφων», φίλο και εκδότη του Μάριους Τόρες, συνεργάτη του γλωσσολόγου και λεξικογράφου Ζοάν Κορομίνες, φίλου σπουδαίων λογοτεχνών και μεταφραστή κορυφαίων Γάλλων καθολικών συγγραφέων και φιλοσόφων όπως ο Φρανσουά Μοριάκ, ο Ζορζ Μπερνανός, ο Εμανουέλ Μουνιέ και ο Γκαμπριέλ Μαρσέλ. Η φιλομάθειά του θα τον στρέψει, επίσης, προς μεταφυσικούς στοχαστές όλου του κόσμου και πολύ γρήγορα θα τον κάνει να ανακαλύψει, μεταφράζοντάς τον, ακόμα και τον δικό μας Νίκο Καζαντζάκη.
Ωστόσο, όλη αυτή η ένθερμη μέριμνα για την ποίηση, τη λογοτεχνία και τα γράμματα δεν θα τον αποτρέψει από την πρώτη γραμμή του πολέμου, αρχικά στη Φάλαγγα Ντουρούτι, με τον οποίο θα διαφωνήσει στη συνέχεια, και κατόπιν στο μέτωπο της Αραγωνίας και της Καταλονίας. Όλες αυτές οι βιωματικές εμπειρίες και η στοχαστική επεξεργασία των γεγονότων θα δώσουν αφορμή για αφηγήσεις αρκετά χρόνια μετά τον πόλεμο, οπότε ο ίδιος θα αρχίσει να γράφει κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου της εξορίας του στο Μεξικό το μεγάλο καταλανικό μυθιστόρημα «Αβέβαιη Δόξα».
Μέχρι τότε οι άμεσες μαρτυρίες που είχαμε από τον Ισπανικό Εμφύλιο προέρχονταν κατά κύριο λόγο από ξένους συγγραφείς όπως ο Ζορζ Μπερνανός («Μεγάλα νεκροταφεία κάτω από το φεγγάρι»), ο Αντρέ Μαλρό («Ελπίδα»), ο Τζορτζ Όργουελ («Πεθαίνοντας στην Καταλονία») και φυσικά ο Έρνεστ Χέμινγουεϊ («Για ποιον χτυπάει η καμπάνα»). Ο Ισπανικός Εμφύλιος ήταν φυσικό να προκαλέσει το ενδιαφέρον όλου του κόσμου και κυρίως των συγγραφέων που ανίχνευσαν στους κόλπους του την άμεση αποκάλυψη της πηγής των δεινών στην Ευρώπη και ενός εφιάλτη που λειτουργεί ακόμα ως ανοιχτό τραύμα. Δεν είναι τυχαίο ότι, παρότι ήταν για χρόνια ένα θέμα ταμπού, δεν έπαψε να απασχολεί το συλλογικό ασυνείδητο και τις στοχαστικές αναλύσεις των Ισπανών.
Η περίπτωση της αποκάλυψης, μόλις μία δεκαετία πριν, από τον ιατρικό ανθρωπολόγο Φερνάνδο Σερούλια ενός μεγάλου ομαδικού τάφου με οστά δολοφονημένων δημοκρατικών από τον Φράνκο στη Λα Πεδράχα στο όρος Μπούργος έφερε ξανά την υπόθεση του Εμφυλίου στο προσκήνιο με τον πιο μακάβριο τρόπο. Ανάμεσα στα ευρήματα εντοπίστηκαν, εκτός από εκατοντάδες οστά, σαράντα πέντε καλά διατηρημένοι εγκέφαλοι και μια καρδιά – αυτή η ιστορία ενέπνευσε διάφορους καλλιτέχνες, συγγραφείς και σκηνοθέτες π.χ. τον Πέδρο Αλμοδόβαρ, ο οποίος αναφέρεται σε αυτή την περίπτωση στις πρόσφατες «Παράλληλες Μητέρες» του, αποκαλύπτοντας τη δύναμη της μνήμης που προβάλλει σαν λεπίδα η οποία σχίζει οποιαδήποτε διάθεση λησμονιάς.
Απόδειξη ότι ο Ισπανικός Εμφύλιος, όπως σχεδόν όλοι οι πόλεμοι, δεν αφορά απλώς τις δυνάμεις των νικητών ή των ηττημένων ή τη μάχη των καλών ενάντια στους κακούς είναι η συγκλονιστική «Αβέβαιη Δόξα» που άργησε να βρει τη θέση της στον ισπανικό κανόνα ακριβώς λόγω της συνειδητής αποστασιοποίησής της από οποιαδήποτε ξεκάθαρη στράτευση.
Παίρνοντας τη θέση της λογοτεχνίας περισσότερο παρά αυτή της ιστορικής καθαρότητας, το αριστούργημα του Ζοάν Σάλες αποπειράται μέσα από την πολυφωνική αφήγηση να καταδείξει τις διαφορετικές όψεις του πολέμου, την εσωτερική, αποκρουστική, υπαρξιακή ακόμα και χιουμοριστική, αλλά και το ότι ο πόλεμος από μόνος του δεν έχει κανένα ενδιαφέρον, αν δεν κινητοποιήσει τον υψηλό στοχασμό πάνω στην ουσία και τις εκφάνσεις της ανθρώπινης φύσης. Δουλειά του λογοτέχνη, ως εκ τούτου, δεν είναι να πάρει θέση αλλά να φωτίσει τις ατελείωτες όψεις κάθε πλευράς, με την «Αβέβαιη δόξα» να θυμίζει, σε πολλά σημεία, το «Μαγικό Βουνό» του Τόμας Μαν.
Όσο για τον τίτλο, άμεσα εμπνευσμένος από τους «Δύο άρχοντες της Βερόνας» του Ουίλιαμ Σαίξπηρ και τους στίχους για την «Αβέβαιη δόξα μιας απριλιάτικης ημέρας», που ο Σάλες είχε δει να παρατίθενται στο 17ο κεφάλαιο του «Κόκκινο και του Μαύρο» του αγαπημένου του Σταντάλ, επιβεβαιώνει την εύθραυστη φύση της εύρυθμης πολιτικής λειτουργίας και της δημοκρατικής πραγμάτωσης.
Αναφερόμενος στην 14η Απριλίου του 1931, οπότε εγκαθιδρύθηκε η Δημοκρατία στην Ισπανία, ο Σάλες υπερτονίζει την αβεβαιότητα αυτής της δόξας αλλά και τις πολλαπλές αμαρτίες που μπορεί να αποκαλύπτει η φαινομενική υπεράσπισή της. Οι πρωταγωνιστές του, ωστόσο, δεν είναι μόνο υπέρμαχοι ιδεών αλλά ενίοτε κυνικοί ηδονοθήρες, ακόμα και αποσυνάγωγοι που δίνουν τη δική τους μάχη στα μέτωπα της Αραγωνίας, κουβαλώντας σακιά με μουχλιασμένα τρόφιμα και πίνοντας ληγμένα κονιάκ.
Αλλά αυτό είναι το λιγότερο: το χειρότερο είναι ότι αλληλοεξοντώνονται χωρίς καν να γνωρίζουν τον λόγο, χάνοντας ακόμα και την οπτική της εφήμερης δόξας με την οποία ξεκίνησαν. «Όλοι θα πεθαίναμε μια μέρα, ακόμα κι αν δεν υπήρχε ο πόλεμος: όμως το κακό δεν είναι τόσο ότι σκοτώνουμε ο ένας τον άλλον όσο το μίσος. Ας σκοτωθούμε, αφού είναι υποχρέωσή μας, αλλά χωρίς μίσος. Όπως έλεγε μια φορά ο Σολεράς, ας σκοτωθούμε σαν καλά αδέλφια», τονίζει με ενάργεια ο Σάλες.
Προφανώς, αυτό που πρωτίστως ενδιαφέρει τον ίδιο ως συγγραφέα και όχι ως καταγραφέα οριακών εμπειριών είναι η ουσία της ανθρώπινης φύσης, τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να στρέφονται ο ένας ενάντια στον άλλο και να φτάνουν στην αιματοχυσία. Και σε αυτή την καθολική διαπίστωση δεν διακρίνει αγαθούς σκοπούς: για την ακρίβεια, όσον αφορά τις ακρότητες, δεν βλέπει διαφορά ανάμεσα στο ακροδεξιό πρόσημο που θέτουν οι δημοκράτες στους αντιπάλους τους και στο αντίστοιχο που προβάλλουν οι αναρχικοί ώστε να ξεκοιλιάζουν ιερείς ή να καταστρέφουν εκκλησίες.
Στην περίφημη αντιπολεμική γραμμή που θέλει τους ανθρώπους να μοιράζονται κοινές ανάγκες και ενιαίες επιθυμίες αλλά να αλλοτριώνονται εξαιτίας του μίσους στην πορεία, ο Σάλες στοχάζεται πάνω στο τι είναι αυτό που μπορεί να κάνει έναν μέσο άνθρωπο να ξεπερνά τα όρια για καλό και για κακό (κάτι που δικαιολογεί και την όποια υπερβολή στην αφήγηση). Με την ίδια θέρμη που οι πρωταγωνιστές του κάνουν το παν για έναν ανεκπλήρωτο έρωτα, μπορούν να ξεπερνούν τα όρια προκειμένου να καταδείξουν την καθαρότητα και το δίκαιο της δικής τους θέσης (και εδώ υπεισέρχεται στην αφήγηση μια σπουδή στο παράλογο που θυμίζει Καμί και Σαρτρ).
Όσο για την υπόθεση του βιβλίου, είναι τόσο πολύπλοκη όσο η ίδια η ανθρώπινη φύση: πρωταγωνιστές της «Αβέβαιης δόξας» είναι μια γυναίκα και τρεις άνδρες φίλοι: ο αναρχικός μεγαλοαστός δικηγόρος, με αντιφάσεις και αυτοαναφορικό ταμπεραμέντο, Λιούις ντε Μπροκά, ο κυνικός, περιπετειώδης τυχοδιώχτης Ζούλι Σολεράς, που παραπέμπει άμεσα στον Ζουλιάν Σορέλ από το «Κόκκινο και το Μαύρο» αλλά και στον ίδιο τον συγγραφέα, και ο στρατιώτης των ρεπουμπλικανικών δυνάμεων Κρουέλς.
Το μυθιστόρημα ξεκινάει με τις επιστολές του Λιούις προς τον αδελφό του, ο οποίος του εκμυστηρεύεται τον έρωτά του για την πρώην υπηρέτρια ενός φρανκιστή, μια απόδειξη ότι τα ανομολόγητα πάθη παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην αφήγηση, όσο και ο πόλεμος. Μια άλλη γυναίκα, σύζυγος ενός αποθανόντος φρανκιστή, η Τρίνι, στα γράμματα που στέλνει στον Ζούλι Σολεράς μεταφέρει τις περιγραφές όλων όσα συμβαίνουν στα μετόπισθεν του πολέμου χωρίς να διστάζει να καταγράψει τα εγκλήματα της δικής της ομάδας αναρχικών κατά των ιερέων, δίνοντας έτσι την αφορμή στον αναγνώστη να αντλήσει πληροφορίες μέσα από την πολυφωνική αφήγηση.
Αναφερόμενη στον κυνικό σχετικιστή Σολεράς, ο οποίος παρασύρεται από τη θέρμη της παράφορης ηδονοθηρίας και του τυχοδιωκτισμού του, ικανός, όπως ο σχεδόν συνονόματος του από το «Κόκκινο και το Μαύρο», να εκμεταλλευτεί στο έπακρο όλους τους κώδικες της υποκρισίας, η Τρίνι υπενθυμίζει στον αναγνώστη τις άσχημες πτυχές του χαρακτήρα που φέρνει στην επιφάνεια ο πόλεμος. Αντίστοιχα συμπεράσματα αντλεί ο αναγνώστης από τους ωραίους, βαθυστόχαστους διαλόγους ανάμεσα στον Ζούλι και τον Λιουίς με φόντο τις γεμάτα ποντίκια σπηλιές, με τους δυο τους να φιλοσοφούν τρώγοντας ρεβίθια και πίνοντας κονιάκ.
Επιμένοντας αμφότεροι στο παράλογο του πολέμου, υπερτονίζουν ότι αυτός είναι που δημιουργεί τα διαρκή και ανοιχτά «θλιβερά τραύματα» στα οποία ο Σολεράς απαντά με την «άρρωστη ηδονή του κυνισμού», όπως την αποκαλεί χαρακτηριστικά ο Λιουίς, επεξηγώντας ταυτόχρονα την άκομψη ζώνη των όποιων διαστροφών. «Όλοι είμαστε από πηλό, Ζούλι, όλοι είμαστε χωμένοι σε μια θάλασσα από λάσπη που μας καλύπτει», λέει ο Λιουίς στον συστρατιώτη του Ζούλι, για να συμπληρώσει τη φράση του με την τόσο οικεία στον Όσκαρ Ουάιλντ και τους θιασώτες του θέση ότι όσοι βρίσκονται στη λάσπη δεν πρέπει λεπτό να σταματούν να ατενίζουν τα αστέρια. «Από την άλλη, τι δεν θα έδιναν τα αστέρια για να γίνουν σαν εμάς» του απαντά, αποδεικνύοντας ότι ο ποιητικός λόγος καταλαμβάνει κυρίαρχο ρόλο στην αφήγηση του Σάλες, πιο πολύ ίσως από τα σπαθιά, τα πυρομαχικά και τα όπλα.
Άλλωστε, στις εσωτερικές, ως επί το πλείστον, περιγραφές του ελάχιστη θέση έχει η αιματηρή συνθήκη που επικρατεί στο μέτωπο, περισσότερο μάλλον στο τρίτο μέρος του βιβλίου, ή οι μάχες που μυρίζουν μπαρούτι, αίμα και φωτιά. Αυτό που τον ενδιαφέρει ως έναν επισταμένο μελετητή της ύπαρξης και στοχευμένο ποιητή είναι η αλλόκοτη παραφορά, η αντίστροφη και σκοτεινή όψη της ανθρώπινης φύσης, το γκροτέσκο και το μακάβριο. Άλλοτε κυριαρχούν δεινές περιγραφές που παραπέμπουν άμεσα σε σκηνές από πίνακες του Γκόγια, στον οποίο γίνεται αναφορά σε διαφορετικές στιγμές στο βιβλίο, και άλλοτε οι απευθείας παραπομπές στον Μποντλέρ, ο οποίος τόλμησε να δει πρώτος τα σκοτάδια της ανθρώπινης φύσης. Μελετώντας κάθε ελάχιστη λεπτομέρεια των ανθρώπινων αντιδράσεων, ο Σάλες μας βοηθά να κατανοήσουμε με κάθε τρόπο πως οτιδήποτε ανθρώπινο δεν μας είναι ξένο, από τη βία μέχρι την πλέον υψηλή ποίηση.
Ο κάπως υπερχειλίζων από παραφορά συγγραφικός ζήλος του Σάλες δικαιολογείται ως εκ τούτου από το γεγονός ότι ένιωσε τις περιπέτειες της πολεμικής σύγκρουσης στο πετσί του όταν στην πρώτη φάση της ζωής του βρέθηκε να πολεμάει στο μέτωπο και στη δεύτερη να προσπαθεί να επιβάλει ένα πολύπλοκο, συναρπαστικό και ανίκανο να χαριστεί στη μία ή στην άλλη την πλευρά αντιπολεμικό ανάγνωσμα για έναν Εμφύλιο που άφησε πίσω του μόνο συντρίμμια. Ταγμένος προφανώς με τη μεριά των ηττημένων, ωστόσο, ο Σάλες ήταν αποφασισμένος να μη χαριστεί σε κανέναν και παρότι ταυτόχρονα έντονα θρήσκος, υπήρξε ακραία τολμηρός ως προς τις άσεμνες περιγραφές ή τη γλώσσα του.
Παρ’ όλα αυτά, κατάφερε να περάσει με επιτυχία την πρώτη κρίση που θα εκτιμούσε το βιβλίο του ως άξιο έκδοσης το 1956 χάρη στο nihil obstat (έγκριση ότι το περιεχόμενο δεν είναι βλάσφημο ή άσεμνο) του Αρχιεπισκόπου της Βαρκελώνης. Εννοείται ότι υπήρξαν περικοπές εξαιτίας της λογοκρισίας που επέβαλε ο Φράνκο, αλλά το βιβλίο κατάφερε, μέχρι την τέταρτη έκδοσή του το 1971, να μεγαλώνει σε έκταση και μέγεθος, καθώς ο συγγραφέας φρόντιζε να προσθέτει στην πορεία τα αποσπάσματα που είχαν θεωρηθεί αρχικά απορριπτέα. Τα πιο έντονα, ωστόσο, εμπόδια προέβαλε κατά παράδοξο τρόπο η γαλλική του μετάφραση από τις εκδόσεις Gallimard.
Παρότι το βιβλίο ήταν προγραμματισμένο να κυκλοφορήσει στη Γαλλία το 1958, καθυστέρησε τέσσερα χρόνια, καθώς ο Σάλες προσέθετε κι άλλα αποσπάσματα στην πορεία, επεξεργαζόμενος την οριστική γαλλική του έκδοση. Επειδή, όμως, φοβόταν ακόμα τον Φράνκο και κάποια πιθανή δίωξή του, απαίτησε από τον εκδοτικό οίκο να λάβει αντίστοιχο nihil obstat και από την αρχιεπισκοπή του Παρισιού. Η απάντησή της ήταν παραδόξως αρνητική κι αυτό προκάλεσε νέα προβλήματα στην έκδοση, επιβεβαιώνοντας, δυστυχώς, τους φόβους του Σάλες. Με το που κυκλοφόρησε στα γαλλικά η «Αβέβαιη δόξα», το διαβατήριό του κατασχέθηκε και του απαγορεύτηκε η έξοδος από τη χώρα.
Ωστόσο, ήταν ακριβώς τότε που άρχισε η διεθνής, όμορφη περιπέτειά του, με τις απανωτές μεταφράσεις και τις κριτικές να μιλούν για ένα «σπουδαίο ανάγνωσμα», ικανό να διασχίσει τις χώρες και τον χρόνο, και τον συγγραφέα να καθίσταται, στην πορεία, κλασικός. Το «Economist», σχολιάζοντας την αγγλική του έκδοση σε μετάφραση Πίτερ Μπους, θα έγραφε ότι «πρόκειται για ένα διαχρονικό, κλασικό βιβλίο για τις χαμένες ψευδαισθήσεις, τα χαμένα ιδανικά, τη χαμένη νιότη», ενώ οι ιρλανδικοί «Times» θα έβρισκαν σε αυτό τα κωμικά στοιχεία του Μπουλγκάκοφ και συναρπαστικές όχι μόνο τις περιγραφές αλλά και τις εκρήξεις θυμού.
Πλέον, το χαμένο αυτό έπος ξεκίνησε το ταξίδι του στη χώρα μας με σκοπό να κατακτήσει το εξοικειωμένο λόγω ιστορικής συνάφειας ελληνικό κοινό σε απευθείας μετάφραση από την καταλανική γλώσσα από τον έμπειρο μεταφραστή Ευρυβιάδη Σοφό, με πρόλογο του ποιητή και δοκιμιογράφου Χουάν Γκουιτισόλο, εισαγωγή του Άγγλου μεταφραστή Πίτερ Μπους και επίλογο του συγγραφέα Χαβιέρ Πλα.
