Ο Καμύ και η Αλγερία
"Ένας άνθρωπος με τα πάνω και τα κάτω του"
Το βιβλίο του Tarik Djerroud Ο Καμύ και το FLN (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο - σ.σ.] παρουσιάζει μια άλλη αλγερινή άποψη για τη σχέση του συγγραφέα με το "αλγερινό ζήτημα". Μεταξύ δοκιμίου και αφήγησης, το έργο αυτό δεν είναι ούτε η εξύμνηση ενός αγίου ούτε ο αφορισμός ενός αποστάτη, αλλά μια προσωπική διερεύνηση της σύγχρονης ιστορίας της Αλγερίας, ενίοτε κάπως εξιδανικευμένη.
Tarik Djerroud, Camus & le FLN, εκδ. Erick Bonnier (2022)
Faris Lounis
Orient XXI - 20.05.2023
"Για κάποιους ο Καμύ ήταν ένας άγιος, ένας σπάνιος ήρωας, ενώ άλλοι είδαν σ' αυτόν μόνο έναν ασυνεπή συγγραφέα: όμως ήταν μόνο ένας άνθρωπος, με τα πάνω και τα κάτω του. [...]. Στο περιθώριο μιας μακράς και δύσκολης αναζήτησης της ανθρώπινης δικαιοσύνης, μαθαίνουμε εδώ και εκεί ότι ένας άνθρωπος της δράσης θα μπορούσε να ορίζεται από το τι κατάφερε να επιτύχει στη ζωή του, χωρίς να ξεχνάμε τι ήθελε να πραγματοποιήσει χωρίς να το πετύχει. Είτε η μία, είτε ή άλλη συνέπεια, θα μπορούσε να συνηγορήσει υπέρ του ή και εις βάρος του".
Με αυτή τη θέση, ο Tarik Djerroud έρχεται σε ρήξη με τα αναθέματα που διαιωνίζονται στην Αλγερία, και μερικές φορές στη Γαλλία, μετά το επίσημο συνέδριο "Albert Camus vu par un Algérien" (ο Αλμπέρ Καμύ στα μάτια ενός Αλγερινού), που διοργανώθηκε στο Αλγέρι τον Φεβρουάριο του 1967 από τον Ahmed Taleb Ibrahimi, τότε υπουργό Παιδείας. Ο συγγραφέας παρέμεινε καταδικασμένος ως κάποιος που, αρνούμενος να δώσει το όνομά του στον "Άραβα" του Ξένου και μη κάνοντας χώρο για τους αποικιοκρατούμενους στα μυθιστορήματά του, παραδέχθηκε ότι είναι μόνο ένας "όψιμος υπερασπιστής" της γαλλικής κυριαρχίας στην Αλγερία. Κατηγορούμενος ακόμη και ότι ήθελε να πραγματοποιήσει "υποσυνείδητα", "σκοτώνοντας τον Άραβα", "το όνειρο του pied-noir [κατοίκος της γαλλικής Αλγερίας με γαλλική καταγωγή- σ.σ.] που αγαπά την Αλγερία, αλλά μπορεί να συλλάβει μόνο την Αλγερία εκείνη που είναι απαλλαγμένη από τους Αλγερινούς", ο Αλμπέρ Καμύ εμφανίζεται τελικά σαν κάποιος που θέτει την κοινότητά του "πάνω από την υπεράσπιση των οικουμενικών αξιών". Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τον Ibrahimi, ο Καμύ ο οποίος δεν αξίζει τον τίτλο του "Αλγερινού", "θα παραμείνει για εμάς ένας [...] ξένος", επειδή δεν αναγνώρισε "τον ευγενικό σκοπό του αγώνα μας" και τη "μόνη αποδεκτή έκβασή του: την Ανεξαρτησία".
Η ετυμηγορία αυτή, που επαναλαμβανόταν αδιάκοπα στο όνομα της μετα-αποικιακής ή εθνικιστικής κριτικής, συσχετίζοντας ρητά την αλγερινότητα του Καμύ με το κριτήριο της πολιτικής υποστήριξης της ανεξαρτησίας, όπως την έβλεπε το FLN, δυστυχώς δικαίωσε την ανησυχία του συγγραφέα για το ενδεχόμενο της μη αναγνώρισης των δικαιωμάτων των γηγενών Αλγερινών Ευρωπαίων, ως μειονότητα, καθώς και της πλήρης πολιτογραφησής τους σε αυτή τη νέα χώρα.
Επιστρέφοντας στα γεγονότα, ο Djerroud ξεκινά από το κείμενο του Καμύ Réflexion sur la générosité [Σκέψεις πάνω στη γενναιοδωρία -σ.σ.]που δημοσιεύτηκε το 1939 στην L'Entente, την εφημερίδα του Ferhat Abbas. Αναφέρει τη στράτευσή του στο Κομμουνιστικό Κόμμα, την επιθυμία του να ακουστεί πολιτικά η φωνή των αποικιοκρατούμενων και τη θαρραλέα καταδίκη της καταστολής των πρώτων αγωνιστών της ανεξαρτησίας της ένωσης Βορειο-αφρικανικό Αστέρι και του Κόμματος του Αλγερινού Λαού (PPA) που ίδρυσε ο Messali Hadj. Τελειώνει με τον Καμύ του τέλους της δεκαετίας του 1950, παγιδευμένο ανάμεσα στην υποτίμηση των αλγερινών εθνικών προσδοκιών και στον φόβο ότι η κλιμάκωση της τρομοκρατίας θα καθιστούσε αδύνατη κάθε μελλοντική συνύπαρξη μεταξύ των κοινοτήτων. Ο Djerroud το λέει καθαρά: η καταγγελία της γαλλικής αποικιοκρατίας από τον Καμύ παρέμεινε ρεφορμιστική, όσο περιορίζεται σε μία πολιτική και νομική ισότητα μεταξύ όλων των Αλγερινών πολιτών, χωρίς διάκριση θρησκείας ή κοινότητας, και με απόλυτο και άνευ όρων σεβασμό των γλωσσικών, θρησκευτικών και κοινωνικών διαφορών. 'Ενα τέτοιο όνειρο δικαιοσύνης και αδελφοσύνης περιείχε πολλές ψευδαισθήσεις, που ίσως ήταν εκ των προτέρων χαμένες!
Η προσμονή αυτή για ένα ξεπέρασμα του αποικιακού συστήματος συνοδεύοταν επίσης από την έκκληση να αντιμετωπιστεί χωρίς καθυστέρηση η δυστυχία της πλειοψηφίας του λαού, ιδίως στη σειρά των ρεπορτάζ Misère de la Kabylie του Καμύ που δημοσιεύτηκαν στην εφημερίδα Alger républicain τον Ιούνιο του 1939. Ο Djerroud βλέπει σε αυτά μια ειλικρινή προσήλωση του Camus στα πιο στοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα και ανάγκες, και πρώτα και κύρια στη δικαιοσύνη. Ακόμη και αν, όπως προσθέτει σωστά, ο τελευταίος δεν έκανε ξεκάθαρα τη σύνδεση "μεταξύ της αποικιοκρατίας και της κοινωνικής δυστυχίας". Ο Djerroud σκιαγραφεί έτσι το πορτρέτο ενός Καμύ που δεν ήταν ούτε "αποικιοκράτης", ούτε "πατερναλιστής", αλλά ένας ανθρωπιστής, ανήσυχος και αβέβαιος, που αναζητούσε, από το φτωχό ευρωπαϊκό υπόβαθρο από το οποίο προερχόταν, τη θέση του απέναντι στην ετερότητα των αποικιοκρατούμενων. Ήθελε να κάνει να ακουστεί η φωνή των καταραμένων αυτής της γης, της οποίας δεν έπαψε ποτέ να εξυμνεί την ομορφιά και το μεγαλείο.
Όσο για τον Ξένο, περιγράφει, σύμφωνα με τον Djerroud, "τον αυτόχθονο ως ξένο στην ίδια του τη χώρα, ως κάποιον δυστυχισμένο και αποστερημένο, που θυσιάστηκε ακόμη και εξαιτίας ενός ψεύτικου άλλοθι: του ήλιου!" Σωστά το διατυπώνει: οι νομικές διακρίσεις της αποικίας καθιστούσαν τον "Άραβα" έναν "υπάνθρωπο" στον οποίο οι αρχές της Δημοκρατίας "ελάχιστα εφαρμόζονταν". Πέρα από κάθε ερμηνεία, προσθέτει ο Djerroud, "αυτό το μυθιστόρημα, το οποίο τρέφεται τόσο από τη φαντασία όσο και από την πραγματικότητα, ερχόταν την κατάλληλη στιγμή για να αντικαθρεφτίσει μια σχεδόν καθημερινή πραγματικότητα" της ζωής στην αποικία. Παρεμπιπτόντως, θα πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι οι μετααποικιοκρατικοί ή εθνικιστές κριτικοί του Ξένου συχνά υποβαθμίζουν -ή συσκοτίζουν- το γεγονός ότι το μυθιστόρημα αυτό σηματοδοτεί μια ρήξη με την πραγματική απολογητική λογοτεχνία της αποικιοκρατίας, τη λεγόμενη "αλγερινίστικη", που εκπροσωπήθηκε παλαιότερα από τον Louis Bertrand και τον Robert Randau.
Μακριά από το στερεότυπο του κυρίαρχου και τυφλού "αποικιοκράτη", και μπροστά στον πόνο και τα αιτήματα για δικαιοσύνη και ανεξαρτησία των αποικιοκρατούμενων, η προσωπικότητα του Καμύ θα μπορούσε να γίνει καλύτερα κατανοητή, σύμφωνα με τον Tarik Djerroud, αν συγκριθεί με εκείνη του δασκάλου Daru στο διήγημα Ο Φιλοξενούμενος του 1957. Γεννημένος στην Αλγερία και μιλώντας αραβικά, μεταδότης γνώσεων που προσπαθεί να ανακουφίσει την πείνα των κατοίκων, ο χαρακτήρας αυτός αρνείται την εντολή των αρχών να παραδώσει τον αιχμάλωτο που του εμπιστεύονται. Μέσα απ' αυτόν, ο συγγραφέας υποδεικνύει τόσο στους "Άραβες" όσο και στους Ευρωπαίους ποια αναζήτηση ανθρωπιάς διαφαίνεται εδώ μεταξύ των δύο ανδρών "σε μια "χώρα [...] σκληρή για να ζει κανείς", η οποία όμως θα μπορούσε να αλλάξει με τη θέληση όλων". Ο επίλογος, στον οποίο ο δάσκαλος καταδικάζεται και από τις δύο πλευρές, δείχνει ότι ο συγγραφέας δεν αγνοεί πλέον το πεπερασμένο μιας κοινωνικής τάξης που καταδικάζει μια τέτοια αναζήτηση σε αποτυχία.
Θέλοντας να καταδείξει μια αναγκαία "σκέψη του μεσημεριού", αυτή του σωστού μέτρου, ο Καμύ έδειξε τα όρια του οράματός του για το "αλγερινό ζήτημα" με την ελάχιστα ρεαλιστική ομοσπονδιακή πρότασή του του 1958. Ο Καμύ", γράφει ο Djerroud, "μπορούσε να είναι διαυγής σε πολλά προβλήματα της εποχής του. [...]. Αλλά παρέμεινε πολύ τυφλός όσον αφορά την τέχνη της συντριβής της αποικιακής αθλιότητας στην Αλγερία".
Από το βιβλίο του Tarik Djerroud, ας κρατήσουμε τη διαυγή προτροπή του να σκεφτούμε το πριν και το μετά του 1962 χωρίς να υποκύψουμε στις απλουστεύσεις της επίσημης ιστορίας ή στο μύθο του συγγραφέα ως κατόχου της ευτυχίας όπως και της δυστυχίας ενός κόσμου που συχνά τον συνθλίβει με την εκκωφαντική του αδιαφορία. Γιατί θα ήταν παράλογο να θεωρήσουμε έναν συγγραφέα που καταρρακώθηκε από τις αγωνίες του υπεύθυνο για την αποικιακή κατάκτηση και τις συνέπειές της, αλλά και για τις σφαγές και τις θηριωδίες ενός επταετούς πολέμου.
Το πρώτο μιας σειράς ρεπορτάζ του Καμύ για την Καβυλία στην αλγερινή εφημερίδα Alger républicain (1939).
Δυστυχισμένη Καβυλία
1. Η ρακένδυτη Ελλάδα
"Καθώς πλησιάζουμε τις πρώτες πλαγιές της Καβυλίας, βλέποντας αυτά τα μικρά χωριά συγκεντρωμένα γύρω από φυσικά σημεία, αυτούς τους ανθρώπους ντυμένους με μάλλινα λευκά, αυτά τα μονοπάτια ανάμεσα στις ελιές, τις συκιές και τους κάκτους, αυτή την απλότητα της ζωής και του τοπίου, σαν μια συμφωνία μεταξύ του ανθρώπου και της γης του, δεν μπορούμε να μην σκεφτούμε την Ελλάδα.
Και αν αναλογιστούμε όσα γνωρίζουμε για τον λαό της Καβυλίας, την περηφάνιά του, τη ζωή αυτών των παθιασμένων με την ανεξαρτησία τους χωριών, το σύνταγμα που έχουν υιοθετήσει (ένα από τα πιο δημοκρατικά που υπάρχουν), τη δικαιοδοσία τους που δεν έχει προβλέψει ποτέ ποινή φυλάκισης, τόσο μεγάλη είναι η αγάπη αυτού του λαού για την ελευθερία, τότε η παρομοίωση γίνεται ισχυρότερη και καταλαβαίνουμε την ενστικτώδη συμπάθεια που μπορούμε να νιώσουμε γι' αυτούς τους ανθρώπους.
Αλλά πρέπει να πω αμέσως ότι η αναλογία σταματά εδώ. Διότι η Ελλάδα θυμίζει αναπόφευκτα μια ορισμένη δόξα του σώματος και των γοήτρων του. Και σε καμία χώρα που γνωρίζω δεν έχει φανεί το σώμα πιο ταπεινωμένο από ό,τι στην Καβυλία. Πρέπει να γραφτεί δίχως άλλο: η εξαθλίωση αυτής της χώρας είναι τρομακτική. Σε μια από τις πιο ελκυστικές περιοχές του κόσμου, ένας ολόκληρος λαός υποφέρει από την πείνα και τα τρία τέταρτα των ανθρώπων ζουν από τη διοικητική φιλανθρωπία. Αυτοί οι άνθρωποι, που έχουν ζήσει κάτω από τους νόμους μιας δημοκρατίας πιο ολοκληρωμένης από τη δική μας, επιβιώνουν μέσα σε μια υλική ανέχεια που δεν γνώριζαν οι σκλάβοι. [...]
'Οταν σκέφτομαι την Καβυλία, δεν φέρνω στο νο μου τα φαράγγια της που λάμπουν από λουλούδια, ούτε την άνοιξη που ξεχειλίζει από παντού, αλλά αυτή την πομπή τυφλών και ανάπηρων ανθρώπων, με τα βαθουλωμένα μάγουλα και τα κουρέλια, που όλες αυτές τις μέρες με ακολουθούσε σιωπηλά. Δεν υπάρχει πιο απελπιστικό θέαμα από αυτή τη δυστυχία στη μέση μιας από τις πιο όμορφες χώρες του κόσμου. Τι κάναμε γι' αυτό;
Τι έχουμε κάνει για να ξαναβρεί αυτή η χώρα το πραγματικό της πρόσωπο; Τι έχουμε κάνει, όλοι εμείς που γράφουμε, μιλάμε ή νομοθετούμε και που, πίσω στην πατρίδα μας, ξεχνάμε τη δυστυχία των άλλων; Το να λέμε ότι αγαπάμε αυτόν τον λαό δεν είναι αρκετό. Η αγάπη δεν έχει θέση εδώ, ούτε η φιλανθρωπία, ούτε οι ωραίοι λόγοι. Το αδελφικό μας χέρι πρέπει να τείνουμε, με το ψωμί, το σιτάρι, τη βοήθεια. Τα υπόλοιπα είναι λογοτεχνία".
