«Από τα πρώτα χρόνια της ζωής μου είχα την τύχη να ζήσω δίπλα στον μεγάλο πρόγονο και να τον βλέπω να δημιουργεί. Αυτή η πρόωρη επαφή μου με την τέχνη, μαζί με την αγάπη μου για το ωραίο, στάθηκε αφορμή για τη μελλοντική μου σταδιοδρομία», έλεγε η Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου, της οποίας το έργο παρουσιάζει με μια καινούργια έκθεση που τιτλοφορείται «Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου: Στα ίχνη του Γιανούλη» το Τελλόγλειο Ίδρυμα σε συνεργασία με το Onassis Culture από την Παρασκευή 6 Μαΐου 2022.
Μετά τη μεγάλη έκθεση «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν», το μουσείο επανέρχεται με μια έκθεση η οποία συμπληρώνει και επεκτείνει σε κάποιον βαθμό την προηγούμενη.
Η Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου, γλύπτρια, μικρανεψιά του Γιανούλη, επέλεξε και τόλμησε να ακολουθήσει τη γλυπτική, παρά το βάρος του μεγάλου προγόνου της. Πρόκειται για μια γλύπτρια η οποία, όπως ήταν φυσικό, επηρεάστηκε από το έργο του θείου της. Έζησε κοντά του έως τα 13 της και δημιούργησε ένα δυνατό έργο με γλυπτά μεγάλων διαστάσεων σε μάρμαρο, σε χαλκό, μνημειακές συνθέσεις σε δημόσιους χώρους και κτίρια. Η γλυπτική της παραμένει στο γενικό παραστατική, ρεαλιστική, με κεντρικό θέμα τον άνθρωπο. Επιλέγει να εκφραστεί μέσα από τη μεγάλη χειρονομία, που αποτυπώνεται σε μεγάλες επικές συνθέσεις – η κατεξοχήν Ελληνίδα γλύπτρια μνημειακής πλαστικής.
Η έκθεση παρουσιάζει για πρώτη φορά στην Ελλάδα μια σημαντική Ελληνίδα γλύπτρια μνημειακής γλυπτικής σε ιστορικά μνημεία της Ελλάδας και της Μακεδονίας ιδιαίτερα. Θα παρουσιαστούν περισσότερα από 70 έργα, γλυπτά, σχέδια και σπάνια τεκμήρια για τον Χαλεπά και όλη την οικογένεια, τα οποία θα δημοσιευτούν για πρώτη φορά.
Από τα πρώτα χρόνια της ζωής της είχε την τύχη να ζήσει δίπλα στον μεγάλο πρόγονο και να τον βλέπει να δημιουργεί. Αυτή η πρόωρη επαφή της με την τέχνη, μαζί με την αγάπη της για το ωραίο, στάθηκε αφορμή για τη μελλοντική της σταδιοδρομία.
Η Κατερίνα Χαλεπά συνέβαλε πολύ στη διάσωση και την επιμέλεια του αρχείου της οικογένειάς της κατανόησε και έκανε έργο ζωής τη διατήρηση και αρχειοθέτηση όλων αυτών των στοιχείων που βοηθούν εν τέλει στην ένταξη του καλλιτεχνικού έργου στα σωστά του συμφραζόμενα.
Το αρχείο αυτό περιείχε σημαντικότατα στοιχεία για τον Γιανούλη, το έργο του, τα σχέδιά του στα κατάστιχα λογαριασμών της πατρικής επιχείρησης, αλλά και για το εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής του πατέρα του, του Ιωάννη Χαλεπά, έγγραφα, συμβόλαια κ.ά., ενώ επίσης περιλάμβανε πλούσιο υλικό σε φωτογραφίες και τεκμήρια για την Τήνο. Κυρίως όμως η Κατερίνα διαφύλαξε το γλυπτό σύνολο των έργων που δημιούργησε ο Χαλεπάς όταν έζησε στην οικία Δαφνομήλη στην Αθήνα.
Στα ίχνη της Κατερίνας Χαλεπά-Κατσάτου, η Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, γενική διευθύντρια του Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών ΑΠΘ, ομότιμη καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών ΑΠΘ, μας συστήνει μια γλύπτρια που αξίζει να γνωρίσουμε το έργο της αλλά και την υπόλοιπη προσφορά της στη γλυπτική.
— Πώς γνωρίσατε την Κατερίνα Χαλεπά και το έργο της και τι θυμάστε από αυτήν; Πού ζούσε και πού δημιουργούσε;
Γνώρισα την Κατερίνα Χαλεπά ώριμη πια, τη δεκαετία του ’80, όταν είχε μια διαμορφωμένη πλέον διαδρομή στη γλυπτική, με χαρακτηριστική την προσπάθειά της να διατηρήσει τη βαριά κληρονομιά και την αγάπη για το έργο του θείου της.
Ζούσε στον πρώτο όροφο της οικίας Δαφνομήλη, στο πατρικό της, όπου οι γονείς της είχαν φιλοξενήσει τον θείο τους, τον Γιανούλη Χαλεπά, τα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του, από το 1930 έως το 1938. Μελετώντας κοντά της από το 1981 τα σχέδια και το έργο του Γιανούλη Χαλεπά, καθώς επίσης τα κατάστιχα της επιχείρησης του πατέρα του και το αρχείο της οικογένειας Β. Χαλεπά, ήταν αδύνατο να μη δω παράλληλα την ιδιαίτερη ματιά και άποψη αυτής της ξεχωριστής γλύπτριας, την οποία, φαίνεται, άγγιξε κληρονομικά το ταλέντο στην οικογένεια.
Το 1983 πήρε την παραγγελία για το Μνημείο της Μικρασιάτισσας Μάνας, ένα έργo μνημειακών διαστάσεων (πάνω από 2,60 μ.) που στήθηκε τελικά στην Επάνω Σκάλα στη Μυτιλήνη. Έτσι, παράλληλα με τη μελέτη των σχεδίων του Χαλεπά, είχα την ευκαιρία να δω πραγματικά από κοντά πώς γίνεται, πώς κατασκευάζεται στην πράξη ένα μνημειακό γλυπτό σε όλα του τα στάδια, στον πηλό, το γύψινο εκμαγείο, την προετοιμασία για το χυτήριο, και τέλος το χύσιμο στον χαλκό, στο χυτήριο του Νίκου Κερλή. Ήταν μια ανεπανάληπτη εμπειρία, ένα πολύτιμο μάθημα που προσπάθησα να αποτυπώσω τότε, όσο γινόταν, σε ασπρόμαυρες φωτογραφίες και λίγο αργότερα να το μεταδώσω στους φοιτητές ιστορίας της τέχνης, μια εξαιρετική βοήθεια για την κατανόηση της τέχνης του γλύπτη και την καλύτερη τελικά προσέγγιση των έργων του Γιανούλη.
Θέλω να πω για την Κατερίνα και το έργο αυτό ότι ήταν εντυπωσιακό το γεγονός πως ξεκίνησε το γλυπτό χωρίς πρόπλασμα ή προσχέδια, κατευθείαν στο καβαλέτο με την αρματούρα στο τελικό μέγεθος, προσθέτοντας τους όγκους του πηλού και πλάθοντας ταυτοχρόνως τη σύνθεση όπως την είχε στο μυαλό της.
Έτσι γνώρισα από κοντά τα έργα της, ανάμεσα στα έργα του Χαλεπά, τα περισσότερα από τα οποία βρίσκονταν τότε στον τρίτο όροφο της οικίας. Κυρίως γνώρισα την ίδια την Κατερίνα, μια τολμηρή, απαιτητική στην ποιότητα καλλιτέχνιδα, με αυτοπεποίθηση και συναίσθηση των ικανοτήτων της, που δημιούργησε το δικό της έργο. Στη σκιά ενός τόσο ξεχωριστού προγόνου, ανάμεσα στον θαυμασμό και τις αναπόφευκτες επιδράσεις από τον Χαλεπά, προσπάθησε να φτιάξει –και έφτιαξε– το δικό της έργο, με τη δική της προσωπικότητα, τις δικές της επιλογές.
— Η Κατερίνα Χαλεπά είναι η τρίτη γενιά γλυπτών της οικογένειας. Πώς αποφάσισε να γίνει γλύπτρια και ποιες είναι οι επιρροές της; Τι σπουδές έκανε και με ποιους;
Η Κατερίνα Χαλεπά-Κατσάτου γεννήθηκε στην Αθήνα στις 9 Απριλίου του 1925. Ήταν κόρη του Βασιλείου Χαλεπά και της Ειρήνης, το γένος Ιακώβου Κουβαρά. Κατάγεται από οικογένεια γλυπτών: μικρανεψιά του Γιανούλη Χαλεπά και δισεγγονή του μαρμαρογλύπτη-αρχιτέκτονα Ιωάννου Χαλεπά, πατέρα του Γιανούλη. Απεβίωσε στην Αθήνα στις 10 Ιουνίου 2004.
Η Κατερίνα μεγάλωσε ανάμεσα στα έργα του Χαλεπά και έζησε από κοντά τον μύθο του, το προσκύνημα και τον θαυμασμό του πνευματικού κόσμου στην οικία της Δαφνομήλη. Κληρονόμησε την αγάπη και τον θαυμασμό της μητέρας της Ειρήνης γι’ αυτόν τον ιδιόρρυθμο «παπούλη», που την πείραζε τραβώντας γραμμές στα παιδικά της σχέδια και ήταν αυτή από τις αδελφές της, Λίκα (Ορσαλία) και τη μικρότερη Αλίκη (μετέπειτα αρχαιολόγο Χαλεπά-Μπικάκη), που αποφάσισε να γίνει γλύπτρια.
Η Κατερίνα Χαλεπά διδάχθηκε αρχικά σχέδιο επί τέσσερα χρόνια κοντά στον ζωγράφο Λουκά Γεραλή. Σπούδασε γλυπτική στην ΑΣΚΤ (1949-1954) κοντά στον Μιχάλη Τόμπρο και μάρμαρο με τον Γεώργιο Ματαράγκα. Το 1954 πήρε το δίπλωμα γλυπτικής, το 1956 το δίπλωμα Θεωρητικών Σπουδών. Επίσης διδάχθηκε σχέδιο από τον Σπύρο Παπαλουκά (1957).
Στην τάξη του Τόμπρου συμφοιτητές της ήταν μια φουρνιά μετέπειτα σημαντικών γλυπτών (γυναίκες και άνδρες), οι Ιωάννα Σπητέρη, Γαβριέλλα Σίμωσι, Άλεξ Μυλωνάς, Νάτα Μελά, αλλά και οι Σκλάβος, Φιλόλαος, Γ. Γεωργίου κ.ά.
— Ποιο ήταν το περιβάλλον για τις γυναίκες γλύπτριες στην εποχή της;
Τη δεκαετία του '50-'60 που είναι οι σπουδές της και η αρχή του έργου της, εμφανίζονται αρκετές γυναίκες στη γλυπτική, καθώς η συμμετοχή τους σε διάφορους δημόσιους τομείς φαίνεται να αλλάζει. Στη γλυπτική, που θεωρούνταν περισσότερο πεδίο των ανδρών, η εμφάνισή τους είναι αξιοσημείωτη αυτά τα χρόνια, ωστόσο οι δυσκολίες επαγγελματικά αλλά και καθαρά σε επίπεδο αναγνώρισης ή προώθησης ήταν μεγάλες, απαιτώντας συνεχείς επίμονες προσπάθειες και αγώνα επιβίωσης, καθώς η γλυπτική είναι συνδεδεμένη αμεσότερα με τις παραγγελίες και τους παραγγελιοδότες.
Ειδικά η Κατερίνα από πολύ νωρίς, το 1957, αναλαμβάνει εντυπωσιακά πολλές παραγγελίες για έργα σε δημόσιους χώρους ή κερδίζει διακρίσεις και διαγωνισμούς.
— Τι έργα δημιουργούσε και από πού τη γνωρίζουμε;
Από το 1957 (αρχή της σταδιοδρομίας της) έχει δημιουργήσει μνημειακές συνθέσεις για δημόσιους χώρους, περισσότερες από πενήντα προτομές, ορισμένες από τις οποίες είναι υπερφυσικού μεγέθους, αγωνιστές του ‘21, Μακεδονομάχους κ.ά., κυρίως στη βόρειο Ελλάδα αλλά και αλλού, σε πάρκα, πλατείες, ενώ πολλά είναι τα πορτρέτα επιτυμβίων σε διάφορες πόλεις και στο Α' Νεκροταφείο.
Οι προσωπογραφίες της, εκτός από μια σειρά εξαιρετικά οικογενειακά πορτρέτα και ιστορικά κυρίως πρόσωπα, αφορούν διάφορες άλλες προσωπικότητες. Το πορτρέτο του Λεωνίδα Δρόση (1976), που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διδασκαλία της γλυπτικής στην Αθήνα του 19ου αι. και ήταν καθηγητής στη Σχολή του Γιανούλη Χαλεπά, μαζί με αυτό του ζωγράφου Christian Griepenkerl, που συμμετείχε στις τοιχογραφίες της Ακαδημίας Αθηνών, φανερώνουν τη δυναμική της στην απόδοση του ιστορικού πορτρέτου.
Εντυπωσιακή είναι η προτομή του τυφλού ιερωμένου G.E. Steward στο Τέξας, καθώς και η περίφημη προτομή της ηθοποιού Τζέιν Μάνσφιλντ σε μάρμαρο, που πόζαρε για το έργο το 1961 στο εργαστήριο της γλύπτριας στην οικία Δαφνομήλη. Έχει φιλοτεχνήσει πολλά ανάγλυφα καθώς και παραγγελίες αντιγράφων έργων της αρχαιότητας, όπου είναι φανερή η ποιότητα και η δεξιότητά της στην επεξεργασία της επιφάνειας.
— Ποια είναι η συνεισφορά της στη γλυπτική;
Σημαντικά μεγάλα έργα της είναι το μνημείο Ηρωίδων Ναούσης (1971, Α’ βραβείο Πανελλήνιου Διαγωνισμού, στήθηκε το 1973 στη Νάουσα), το Μνημείο Επιφανών Τέκνων της Κέας (1964, Κορησσία Κέας), η Μικρασιάτισσα Μάνα (1984, Επάνω Σκάλα Μυτιλήνης), προτομές υπερφυσικού μεγέθους σε δημόσιους χώρους, στο Πάρκο της Νάουσας, στη Χαλκίδα κ.ά.
Η γλυπτική της σε δημόσια μνημεία διακρίνεται πάντα για την ποιότητα στη σύνθεση και εκτέλεση του θέματος. Απόλυτη αίσθηση ισορροπίας όγκων, νατουραλιστική απόδοση και ευαισθησία στην επιλογή μοτίβων με εκφραστικότητα «που δεν χρειάζεται επεξηγήσεις», όπως δηλώνει κάπου η ίδια.
— Τι ήταν αυτό που την ενέπνεε;
Από νωρίς στα χρόνια των σπουδών της φάνηκε η άνεση και η σιγουριά της στη μελέτη του γυναικείου γυμνού. Στο καθιστό γυμνό του 1956 διαφαίνεται η προτίμηση για πυραμιδοειδή περίοπτη σύνθεση που θα αναπτυχθεί σε επόμενη εκδοχή του λίγο αργότερα, στο Καθιστό Κορίτσι. Κορύφωση στο θέμα του γυμνού αποτελεί ο Στοχασμός, ένα εξαιρετικό γυμνό με μεγάλη ευαισθησία στην επεξεργασία της επιφάνειας και των επιμέρους μοτίβων.
Σε θέματα μυθολογικά, που είναι συχνά παραγγελίες ιδιωτών, όπως Η Λήδα και ο Κύκνος, Η Κυρά της θάλασσας ή θρησκευτικά, όπως η Αποκαθήλωση (φόρος τιμής στον Μιχαήλ Άγγελο), ο Ευαγγελιστής Μάρκος (με τη θαυμάσια λύση στο πίσω μέρος, την ανάπτυξη του φτερού του λιονταριού), φανερώνεται και αναπτύσσεται χαρακτηριστικά η προτίμησή της σε συνθέσεις που χτίζονται περίοπτα, χωρίς κενά, με πολλά αντιθετικά δομικά στοιχεία.
Στο σημείο αυτό μπορεί να διακρίνει κανείς κάποια επίδραση από το έργο του Γιανούλη Χαλεπά, ειδάλλως το έργο της έχει διαφορετικό χαρακτήρα από εκείνο του προγόνου της. Σε κάποια άλλα έργα της είναι φανερή μια προσπάθεια αφαιρετικότητας, μια γεωμετρική αντιμετώπιση των όγκων, χωρίς να φθάνει ποτέ στην απόλυτη αφαίρεση. Η σχηματοποίηση σε έργα όπως η Μητρότης ή η Γένεση με την περιστρεφόμενη φόρμα μαρτυρεί μια επίδραση από προσπάθειες του δασκάλου της, Μιχάλη Τόμπρου, ενώ η παραμόρφωση και σχηματοποίηση στον Ασκητισμό στα Μετέωρα αγγίζει εξπρεσιονιστικά όρια. Σίγουρα το μέγεθος και η απόδοση συναισθηματικών καταστάσεων με εκφραστικό τρόπο ήταν στοιχεία που επέλεγε να αποδώσει πλαστικά.
Από το 1970 ασχολήθηκε συστηματικά με τα μετάλλια, μια ξεχωριστή κατηγορία γλυπτικής με δικούς της κανόνες: δημιούργησε δύο εξαιρετικές σειρές από εννιά πλακέτες και ένα μετάλλιο εμπνευσμένες από την «Ιλιάδα» και την «Οδύσσεια» (1977-78), καθώς και πολλά μετάλλια, το μετάλλιο του Αντικαρκινικού Ινστιτούτου Αθηνών (1976), το μετάλλιο για τα 40 χρόνια από τον θάνατο του Γιανούλη Χαλεπά (1978), μετάλλια για τους ποιητές Βρεττάκο και Ρίτσο (1982) κ.ά.
Ανήσυχη και με ενδιαφέρον για το «ωραίο» στην τέχνη, την ενδιέφερε η συμμετοχή και παρουσίαση του έργου της κυρίως σε ομαδικές εκθέσεις. Έλαβε μέρος σε πολλές Πανελλήνιες Εκθέσεις (1960, 1965, 1969, 1971, 1973 και 1975). Συμμετείχε επίσης στην Biennale της Βαρκελώνης το 1975 και σε πολλές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Από το 1971 εμφανιζόταν συστηματικά στις διεθνείς εκθέσεις μεταλλίων της FIDEM (Fedération Internationale de la Médaille), (1971 Κολωνία, 1975 Κρακοβία, 1977 Βουδαπέστη, 1979 Λισαβώνα, 1983 Φλωρεντία, 1989 Colorado Springs, ΗΠΑ).
Πολύ δραστήρια στον χώρο των γυναικών καλλιτεχνών, ήταν ιδρυτικό μέλος της Διεθνούς Γυναικείας Μορφωτικής Ομοσπονδίας (Δ.Γ.Μ.Ο., 1965, Τμήμα Ελλάδος), ιδρυτικό μέλος της Ενώσεως Ελλήνων Γλυπτών, μέλος του Καλλιτεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, μέλος της FIDEM (FédérationInternationale de la Médaille), μέλος της Εταιρείας Κυκλαδικών Μελετών κ.ά. Το 1975 ήταν η πρώτη γυναίκα που υπέβαλε υποψηφιότητα στην Ακαδημία Αθηνών για την έδρα της Γλυπτικής
— Δημιουργούσε στο περίφημο σπίτι της οικογένειας στην οδό Δαφνομήλη, στο ίδιο σπίτι που ζούσε και ο Χαλεπάς μέχρι τον θάνατό του. Πόσο συνέβαλε στη σωτηρία των έργων και των αρχείων που αφορούν τον Χαλεπά;
Όταν πέθανε ο Χαλεπάς το 1938, η Κατερίνα ήταν δεκατριών χρόνων, η μεγαλύτερη από τα τρία κοριτσάκια του Βασίλη και της Ειρήνης Χαλεπά που τον έφεραν στην Αθήνα το 1930. Πέρασε όλη της τη ζωή στο σπίτι της Δαφνομήλη με όλα τα έργα, τα σχέδια και τα κατάλοιπα αυτού του σπουδαίου γλύπτη. Με μεγάλη αγάπη και θαυμασμό γι’ αυτόν σε όλη της τη ζωή, παράλληλα με τη γλυπτική, επιμελήθηκε το οικογενειακό αρχείο.
Φρόντισε να διατηρηθεί όλο το αρχειακό υλικό για το έργο του –όσο υπήρχε στην κατοχή της οικογένειάς της–, έγγραφα πάσης μορφής (συμβόλαια, συμφωνητικά, χρεόγραφα κ.λπ.) τα οποία πήγαιναν πίσω στον 18ο αιώνα, πολύτιμες πληροφορίες για το εργαστήριο μαρμαρογλυπτικής του 19ου αι. του Ιωάννη Χαλεπά, πατέρα του Γιανούλη. Τακτοποίησε φωτογραφικό υλικό από την Τήνο αλλά και από την Αθήνα, καθώς το σπίτι αυτό ήταν «προσκύνημα» για καλλιτέχνες και γενικότερα για τον πνευματικό κόσμο της εποχής.
Κυρίως όμως ασχολήθηκε με τη διάσωση των σχεδίων του σε μονόφυλλα και κατάστιχα λογαριασμών της πατρικής επιχείρησης στην περίοδο της Τήνου, όσα έφερε η μητέρα της το 1930 από την Τήνο στην Αθήνα, τακτοποιώντας και αριθμώντας τα, ενώ συνέβαλε καθοριστικά στη διατήρηση της ενότητας της συλλογής των γλυπτών του, με όραμα τη δημιουργία ενός μουσείου για τον σπουδαίο αυτόν καλλιτέχνη. Οριακή κατάληξη σε αυτήν τη διαδρομή μετά από χρόνια ήταν η αγορά μιας μεγάλης ενότητας έργων του Χαλεπά από το Ίδρυμα Ωνάση και η έκθεση «Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν» σε συμπαραγωγή με το Τελλόγλειο Ίδρυμα.
— Στην έκθεση στο Τελλόγλειο τι θα δούμε;
Εκτός από το έργο της Κατερίνας, μνημεία, γλυπτά, σχέδια, μετάλλια και αρχειακό υλικό από τη Σχολή, εκτίθεται για πρώτη φορά άγνωστο υλικό, τεκμήρια για γλυπτά, σχέδια και αρχειακό υλικό που αφορά τον Γιανούλη Χαλεπά και προέρχεται κυρίως από τον Φιλίπ Γιαννακόπουλο, εγγονό της Κατερίνας, και τον Μύρωνα Μπικάκη, γιο της Αλίκης Χαλεπά-Μπικάκη και ανιψιό της Κατερίνας. Με τον τρόπο αυτό συμπληρώνεται και επεκτείνεται με ιδανικό τρόπο η έκθεση «Δούναι και Λαβείν», καθώς τα γλυπτά του Χαλεπά, φωτογραφημένα στα ράφια του τρίτου ορόφου της Δαφνομήλη, «κατεβαίνουν και ζωντανεύουν τρισδιάστατα μπροστά μας» στον ισόγειο εκθεσιακό χώρο του Τελλογλείου.
Πληροφορίες:
Διάρκεια έκθεσης έως και την Κυριακή 17 Ιουλίου 2022.
Ωράριο λειτουργίας εκθεσιακού: Τρίτη, Πέμπτη, Παρασκευή 9:00-14:00, Τετάρτη 9:00-14:00 & 17:00-21:00, Σάββατο και Κυριακή 10:00-18:00, Δευτέρα κλειστά.
Τηλ. υποδοχής του ιδρύματος: 2310 247111.
Επιστημονική επιμέλεια έκθεσης και δίγλωσσης έκδοσης/καταλόγου: Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, γενική διευθύντρια Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών ΑΠΘ, ομότιμη καθηγήτρια Σχολής Καλών Τεχνών ΑΠΘ.
