Ντρίτα Τσόμο: Η Αλβανίδα «Άννα Φρανκ» της δικτατορίας του Ενβέρ Χότζα

Ντρίτα Τσόμο: Η Αλβανίδα «Άννα Φρανκ» της δικτατορίας του Ενβέρ Χότζα Facebook Twitter
Οι εκπρόσωποι του καθεστώτος την άφησαν να πεθάνει εντελώς μόνη, έχοντας απομακρύνει προηγουμένως από τον θάλαμο τη μητέρα της για να την οδηγήσουν πίσω στη ζώνη εξορίας.
0



ΣΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΗΣ, θα γράψει ο Ισμαήλ Κανταρέ, είχε την ατυχία να βρεθεί αντιμέτωπη, πολύ νέα, με δύο φρικώδη τέρατα: τη δικτατορία και τον καρκίνο. Το ημερολόγιο της πρόωρα χαμένης Ντρίτα Τσόμο (Drita Çomo, 1958-1981) αποτελεί μια ακλόνητα ανθρωπιστική και εξομολογητική αφήγηση των συνθηκών εξορίας και ακραίας καθεστωτικής περιθωριοποίησης στις οποίες αναγκάζονταν να ζήσουν χιλιάδες οικογένειες διωκομένων της χοτζικής δικτατορίας.

Κόρη της Liri Belishova (1926-2018), ανώτατου μέλους του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΑ, και του Maqo Çomo (1922-1998), υπουργού της κυβέρνησης Χότζα, εκτοπίστηκε στην ηλικία των δύο ετών έπειτα από την κομματική καθαίρεση των γονιών της, κατά τη ρήξη των αλβανο-σοβιετικών σχέσεων, και την πολιτική τους καταδίκη με την κατηγορία της διατήρησης οικογενειακών φιλικών σχέσεων με τον Νικίτα Χρουστσόφ. 

Η διάπυρη προσήλωσή της στη λογοτεχνία, τις ξένες γλώσσες, τη φιλοσοφία ήταν σχεδόν άχρηστη –αν όχι σοβαρά επικίνδυνη– στη ζώνη εξορίας του Τσερίκ, έτσι όπως η ίδια τη χαρακτηρίζει στις καταθλιπτικές της καταβυθίσεις. Εκεί βίωσε την τοξικότητα ενός sui generis ταξικού παραλογισμού που της απέκλεισε εφ’ όρου ζωής το δικαίωμα στην παιδεία, που αντιμετωπίζονταν ως ένα αποκλειστικά κομματικό αγαθό, όπως το βαμβακόνημα ή το καλαμποκάλευρο – διανέμονταν μόνο σε μερίδες επίλεκτων μελών.

Στον απομονωμένο οικισμό των εξόριστων κατέφθαναν κατά διαστήματα νέοι έποικοι οι οποίοι απολύονταν από τα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας και η εξορία ήταν ο μοναδικός τους προορισμός. Η μικρή Ντρίτα έβλεπε αυτούς τους παράξενους νεοφερμένους να φέρνουν μαζί τους παράξενα βιβλία –για την ακρίβεια, στραπατσαρισμένα λεκιασμένα χειρόγραφα– και «άγνωστους» συγγραφείς: Ντοστογιέφσκι, Μποντλέρ… (δεν ήταν λίγοι εκείνοι που είχαν φυλακιστεί εξαιτίας αυτών των «άγνωστων» συγγραφέων). Στην εφηβεία της άρχισε να κρατά ημερολόγιο.

Ντρίτα Τσόμο: Η Αλβανίδα «Άννα Φρανκ» της δικτατορίας του Ενβέρ Χότζα Facebook Twitter
H Nτρίτα Τσόμο, δεξιά

Μαζεύτηκαν τόσα χρόνια, έχω μυηθεί στην ασημαντότητα· το μόνο που με ανησυχεί είναι ότι απομακρύνονται τα πιο ωραία χρόνια της ζωής μου στα χαμένα, χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα. Χωρίς κανένα σκοπό στη ζωή – όμως αυτό είναι τρομακτικό! Και να σκεφτείς ότι ζουν έτσι εκατοντάδες, χιλιάδες άνθρωποι στον κόσμο, και ίσως ακόμα χειρότερα – ποιος για όλα αυτά κάποτε θα νοιαστεί…

Ένας από αυτούς που συνέβαλαν καθοριστικά στη μνημονική ανάδυση από την αφάνεια και στην κριτική ανάδειξη του έργου της είναι ο Ισμαήλ Κανταρέ, ο οποίος προλογίζει την έκδοση των ημερολογιακών σημειώσεων και των ποιημάτων της Ντρίτα Τσόμο που εκδόθηκαν στα Τίρανα το 2007 υπό τον τίτλο Το φως που αναδύεται από τα ερέβη (Dritë që vjen nga humnera [1]). 

Ισμαήλ Κανταρέ
Ισμαήλ Κανταρέ

Ο πρόλογος του Κανταρέ αποτελεί, επί της ουσίας, ένα τελευταίο συμπληρωματικό κεφάλαιο στο ημερολόγιο της συγγραφέως, καθότι ρίχνει φως, με τη γλαφυρή περιγραφική του τέχνη, στη σκηνή του θανάτου της σε μια ογκολογική κλινική των Τιράνων, τον Φεβρουάριο του 1981. Οι εκπρόσωποι του καθεστώτος την άφησαν να πεθάνει εντελώς μόνη [2], έχοντας απομακρύνει προηγουμένως από τον θάλαμο τη μητέρα της για να την οδηγήσουν πίσω στη ζώνη εξορίας:

«Θα ήταν αρκετή η ανάγνωση των χειρογράφων της νεαρής κοπέλας, τα οποία η μητέρα της φύλαγε στην τσάντα, για να κατανοήσει κανείς πόσο εξωμήτριος του ανθρωπισμού υπήρξε εκείνος ο βάναυσος κομμουνιστικός κόσμος. Αν και τσαλακωμένα (παραχωμένα μέσα στην τσάντα) από το άγχος του αυστηρού ελέγχου, αυτές οι χειρόγραφες σημειώσεις προοιωνίζονταν έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο».

Το ημερολόγιο της Drita Çomo κυκλοφόρησε μεταφρασμένο στην Ιταλία, το 2012, υπό τον τίτλο «Luce che sgorga dall'abisso» [3]. Ποιήματά της έχουν μεταφραστεί, επίσης, στη γαλλική γλώσσα [4].

Το φως που αναδύεται από τα ερέβη (απόσπασμα)

Κυριακή, 19 Σεπτεμβρίου 1976 

Οι μέρες κυλάνε αθόρυβα, γκρίζες, άδειες, απαράλλαχτες. Μου φαίνεται πως έχω χάσει την αίσθηση του χρόνου. Αυτός συνεχίζει να περνά μ’ έναν ρυθμό αιώνιο, μονότονο, ατελείωτο. Και τίποτα δεν μπορεί να επαναληφθεί. Τίποτα δεν μπορεί να επιστρέψει. Όλα φεύγουν για να μη γυρίσουν ποτέ. Κι εγώ; Εγώ πλήττω στη δική του κενότητα, ανίσχυρη, χωρίς τίποτα να καταλαβαίνω, τίποτα να αισθάνομαι, τίποτα να μην κάνω. Τίποτα. Αυτό σημαίνει να μη ζεις.

Πιο πριν, τουλάχιστον, είχα έναν σκοπό: να τελείωνα το σχολείο. Τώρα όμως; Η τραγωδία του ανθρώπου ξεκινά όταν καταλαβαίνει πως δεν είναι απαραίτητος σε κανέναν. 

Πρέπει να ασχοληθώ με κάτι χρήσιμο. Ίσως να μάθω κάποια ξένη γλώσσα. Αργότερα, ίσως, θα τις θυμάμαι με κάποια πικρία αυτές τις ημέρες που περνούν έτσι χωρίς νόημα. Ξεφυλλίζεις παλιά περιοδικά, διαβάζεις κάνα διήγημα ή τίποτε άλλο ενδιαφέρον, λύνεις σταυρόλεξα και… τίποτα παραπέρα. Σίγουρα, κάτι ακόμα μαγειρεύεις, τακτοποιείς το σπίτι, πηγαίνεις ν’ αγοράσεις ψωμί, περνώντας από εκείνο το γνωστό «βουλεβάρτο», υπό το βλέμμα των ίδιων ανθρώπων, που σε είδαν και χθες, όπως με έκπληξη θα σε δουν και αύριο. Όταν περνάς δίπλα από κάποιον γνωστό, πρέπει να προσποιηθείς ότι είσαι αφηρημένη, για να μην τον φέρεις σε δύσκολη θέση· και, εάν τυχόν αυτός, ύστερα από ένα μύχιο παρατεταμένο δίλημμα, αποφασίσει τελικά να σου μιλήσει, εσύ πρέπει να κάνεις την έκπληκτη: «Α, δεν σας είδα καθόλου». Παρόλο που, έτσι όπως εσύ, και αυτός ξέρει πολύ καλά ότι τον είδες, ίσως αρκετή ώρα νωρίτερα.

Όλα αυτά δεν με στεναχωρούν, μάλιστα, ούτε που μου κάνουν εντύπωση. Μαζεύτηκαν τόσα χρόνια, έχω μυηθεί στην ασημαντότητα· το μόνο που με ανησυχεί είναι ότι απομακρύνονται τα πιο ωραία χρόνια της ζωής μου στα χαμένα, χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα. Χωρίς κανένα σκοπό στη ζωή – όμως αυτό είναι τρομακτικό! Και να σκεφτείς ότι ζουν έτσι εκατοντάδες, χιλιάδες άνθρωποι στον κόσμο, και ίσως ακόμα χειρότερα – ποιος για όλα αυτά κάποτε θα νοιαστεί…


 

Σημειώσεις:

1. Çomo Drita, Dritë që vjen nga humnera, prol. Ismail Kadare, bot. Onufri, Tiranë, 2007.

2. Σύρμος Α., «Νετζμίε Χότζα: Η ζωή και ο θάνατος της αιματοβαμμένης "βασίλισσας"», SLPRESS, 17/3/2020.

3. Çomo Drita, Luce che sgorga dall'abisso, Prefazione di I. Kadare, trad. K. Kodra, Rubbettino, 2012.

4. Βλ. Maison de la Poésie

Βιβλίο
0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Κουγιτίμ Αλία: Ο ισοβίτης που μετέφραζε Σοφοκλή μέσα στα αλβανικά γκουλάγκ

Βιβλίο / Κουγιτίμ Αλία: Ο ισοβίτης που μετέφραζε Σοφοκλή μέσα στα αλβανικά γκουλάγκ

Μια μεταφραστική εργασία - πρότυπο που πραγματοποιήθηκε στο χοτζικό καθεστώς, κάτω από συνθήκες η αντιξοότητα των οποίων παραμένει ακόμη ασύλληπτη για τον δυτικό κόσμο.
ΤΟΥ ΑΧΙΛΛΕΑ ΣΥΡΜΟΥ
Γκαζμέντ Καπλάνι: «Οι Έλληνες και οι Αλβανοί είναι πρώτα ξαδέρφια που τους έμαθαν να μη χωνεύονται μεταξύ τους»

Συνεντεύξεις / Γκαζμέντ Καπλάνι: «Οι Έλληνες και οι Αλβανοί είναι πρώτα ξαδέρφια που τους έμαθαν να μη χωνεύονται μεταξύ τους»

Με αφορμή την επανέκδοση του βιβλίου του «Μικρό Ημερολόγιο Συνόρων», ο γνωστός Αλβανός συγγραφέας που πλέον ζει στην Αμερική αφηγείται τη ζωή του στην Ελλάδα και την επί 25 ετών άκαρπη αναζήτηση υπηκοότητας
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Καρολίνα Μέρμηγκα: «Οι συγγραφείς προχωράμε με αναμμένη δάδα στη σκοτεινή σπηλιά της λογοτεχνίας»

Βιβλίο / Καρολίνα Μέρμηγκα: «Όταν γράφουμε για αληθινούς ανθρώπους, πρέπει να σεβόμαστε τη μνήμη τους»

Η καταξιωμένη συγγραφέας ιστορικών μυθιστορημάτων Καρολίνα Μέρμηγκα μάς μιλάει για τη δύναμη της τέχνης, για το λογοτεχνικό της εργαστήρι αλλά και για τη χαρά της να μεταφράζει Χίλαρι Μαντέλ, τα βιβλία της οποίας επανακυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πόσο διαβάζεται σήμερα ο Νίκος Καζαντζάκης;

Βιβλία και Συγγραφείς / Πόσο διαβάζεται σήμερα ο Νίκος Καζαντζάκης;

Πεθαίνει σαν σήμερα ο συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης. Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητάει με την Έρη Σταυροπούλου, ομότιμη καθηγήτρια Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, για τον συγγραφέα του «Αλέξη Ζορμπά» και την αντοχή του έργου του.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Στέφαν Τσβάιχ

Το πίσω ράφι / Σε πείσμα όσων περιφρόνησαν τα έργα του Τσβάιχ, η απήχησή τους ακόμα να κοπάσει

Οι ήρωες του Αυστριακού συγγραφέα ταλανίζονται συνήθως από μια αβάσταχτη εσωτερική πίεση, αντικατοπτρίζοντας τη δική του πεισιθάνατη διάθεση. Αυτήν ακριβώς την αίσθηση αποπνέει η συλλογή διηγημάτων του «Αμόκ».
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Marwan Kaabur: «Αγωνιζόμαστε και στον αραβικό κόσμο για δικαιώματα κι ελευθερίες, αλλά προκρίνουμε τον δικό μας τρόπο, στο πλαίσιο της δικής μας κουλτούρας»

Lgbtqi+ / Κι όμως υπάρχουν και «αραβικά καλιαρντά»!

Λίγο πριν από την αθηναϊκή παρουσίαση της αγγλόφωνης έκδοσης του «Queer Arab Glossary» μιλήσαμε με τον συγγραφέα του Marwan Kaabur, για τα «αραβικά καλιαρντά», την ομοφυλοφιλία και την queer συνθήκη στον αραβικό κόσμο, το «pink washing», αλλά και τη συχνά παρεξηγημένη πρόσληψή τους από τη Δύση.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Tα συγκλονιστικά Ημερολόγια Καρκίνου της Όντρι Λορντ και άλλα 4 βιβλία που διαβάζουμε τώρα

Βιβλίο / Tα συγκλονιστικά Ημερολόγια Καρκίνου της Όντρι Λορντ και άλλα 4 βιβλία που διαβάζουμε τώρα

Πέντε αποκαλυπτικά βιβλία για τις γυναίκες με καρκίνο, για τον κόσμο, τα σκουπίδια ακόμα και για τη μακρινή Ιαπωνία ξεχωρίζουν ανάμεσα στις εκδόσεις της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής καλύπτοντας ένα μεγάλο εύρος θεμάτων και ενδιαφερόντων.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Δύο άγνωστες φωτογραφίες του Ρεμπό από τη γαλλική Κομμούνα

Βιβλίο / Δύο άγνωστες φωτογραφίες του Ρεμπό από τη γαλλική Κομμούνα

Σαν σήμερα γεννήθηκε το 1854 ο Αρθούρος Ρεμπό. Ο ποιητής, μουσικός και μπλόγκερ Aidan Andrew Dun έπεσε τυχαία σε δύο εντελώς άγνωστες φωτογραφίες, βγαλμένες στην Place Vendôme, και βρέθηκε μπροστά σε μια μεγάλη έκπληξη: ο έφηβος Αρτίρ Ρεμπό, όπως δεν τον έχουμε ξαναδεί.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Θανάσης Τριαρίδης: Οι μετανάστες θα σώσουν τον κόσμο. Χωρίς αυτούς είμαστε χαμένοι

Βιβλίο / Θανάσης Τριαρίδης: «Οι μετανάστες θα σώσουν τον κόσμο. Χωρίς αυτούς είμαστε χαμένοι»

Έγινε αντιρρησίας συνείδησης, γιατί πιστεύει ότι ο στρατός είναι μια δοξολογία εκμηδένισης του άλλου. Άφησε τη Θεσσαλονίκη επειδή τον έπνιγε ο εθνοφασισμός της. Στην Αντίς Αμπέμπα υιοθέτησε την κόρη του, Αργκάνε. Ο συγγραφέας της «Τριλογίας της Αφρικής», Θανάσης Τριαρίδης, αφηγείται τη ζωή του στη LiFO.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μια «φόνισσα» εξομολογείται

Το πίσω ράφι / Η Hannah Kent έγραψε τη δική της «Φόνισσα», την Άγκνες που ζούσε στην Ισλανδία τον 19ο αιώνα

Η Αυστραλή συγγραφέας δεν πίστευε ποτέ ότι, χάρη στα «Έθιμα ταφής», οι κριτικοί θα την τοποθετούσαν δίπλα σε λογοτέχνες όπως η Μάργκαρετ Άτγουντ και ο Πίτερ Κάρεϊ.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Χριστίνα Ντουνιά: «Ο Καρυωτάκης μάς δίνει ελπίδα και μας παρηγορεί»

Βιβλίο / «Ο Καρυωτάκης άφησε "το αδέσποτο Τραγούδι" του να μας συντροφεύει»

Στο βιβλίο της «Το όνειρο και το πάθος», η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και συγγραφέας αποκαλύπτει αθέατες όψεις του ποιητή και νέα στοιχεία για τη σχέση του με τον Καβάφη μέσα από μια άγνωστη, ως τώρα, επιστολή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύ της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Βιβλίο / «Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύς της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Ο Ούγγρος κάτοχος του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας γράφει με μαγικό τρόπο για τις αποπνικτικές επιπτώσεις της πολιτικής καταπίεσης, περιφρονώντας την προθυμία των ανθρώπων να τις αποδεχτούν.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Βιβλίο / Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Οι καθηγητές Peter Jeffreys και Gregory Jusdanis συνεργάστηκαν και έγραψαν από κοινού τη βιογραφία του μεγάλου ποιητή που φέρει τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής». Ο Gregory Jusdanis μίλησε στη LifO για το βιβλίο και για τον ποιητή που ήταν «παραδοσιακός και ταυτόχρονα μεταμοντέρνος, ο πρώτος “viral” ποιητής διεθνώς»
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

LiFO politics / Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

Ο Αλέξης Πατέλης, επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του πρωθυπουργού την περίοδο 2019-2024, μιλά στη Βασιλική Σιούτη για την οικονομική πορεία της χώρας αυτά τα χρόνια, τις δύσκολες αποφάσεις αλλά και τις στιγμές δικαίωσης μέσα από την οπτική ενός τεχνοκράτη που βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της πολιτικής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λάσλο Κρασναχορκάι: ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης βραβεύεται με Νόμπελ

Βιβλίο / Ο Λάσλο Κρασναχορκάι, ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης, κέρδισε το Νόμπελ

Φέτος, το βραβείο δόθηκε στον Ούγγρο συγγραφέα που κατά τη Σουηδική Ακαδημία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο βήμα προς τον χαμένο ανθρωπισμό, την υψηλή λογοτεχνία και τη στοχαστική ακρίβεια.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Βιβλίο / Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του που έχει τίτλο “House of Cards”, ο Σουηδός πρώην διεθνής Γιόνας Έρικσον περιγράφει τις ταπεινωτικές μετρήσεις βάρους στα σεμινάρια διαιτητών της UEFA
THE LIFO TEAM
Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ