Τα τελευταία χρόνια, η Αθήνα έχει αναδειχθεί σε έναν από τους δημοφιλέστερους προορισμούς της Ευρώπης, προσελκύοντας εκατομμύρια επισκέπτες ετησίως. Η δυναμική αυτή ανάπτυξη του τουρισμού, αν και οικονομικά ευνοϊκή, έχει πυροδοτήσει μια σειρά από αστικές και κοινωνικές μεταβολές που αναδιαμορφώνουν ριζικά το αρχιτεκτονικό και χωρικό τοπίο της πόλης. Ο υπερτουρισμός δεν είναι πλέον μια αφηρημένη έννοια· είναι η απτή πραγματικότητα που επηρεάζει τις γειτονιές, τη στέγαση, τη διαμόρφωση του δημόσιου χώρου καθώς και την ίδια την ταυτότητα της πρωτεύουσας.
Το ερώτημα που κυριαρχεί είναι απλό, αλλά καίριο: πόσους τουρίστες αντέχει η Αθήνα; Τα τελευταία χρόνια, η συζήτηση γύρω από το θέμα αυτό έχει ενταθεί. Είναι γεγονός ότι, πίσω από τους αριθμούς των αφίξεων και τα υψηλά ποσοστά πληρότητας, από τις συνεχείς αναπλάσεις και τις βραχυχρόνιες μισθώσεις, οι κάτοικοι βλέπουν την πόλη τους να μετασχηματίζεται σε εμπορικό προϊόν. Πλήθη τουριστών με μια βαλίτσα στο χέρι, οικοδομικός οργασμός, υψηλά ντεσιμπέλ το βράδυ, γειτονιές που γεμίζουν με πελάτες, αυλές που μετατρέπονται σε ταράτσες-μπαρ και δρόμοι που αλλάζουν χρήση. Αυτές είναι μερικές απ’ τις εικόνες που κυριαρχούν σήμερα στην αθηναϊκή πραγματικότητα.
Η αυξανόμενη ανάγκη της Αθήνας να προσφέρει στον σύγχρονο ταξιδιώτη αυθεντικές εμπειρίες και να του δώσει την ευκαιρία να αφουγκραστεί την πόλη έχει επηρεάσει ριζικά τη σύνθεση και την αστική γεωγραφία πολλών περιοχών, μεταμορφώνοντας τη φυσιογνωμία τους.
Ως εκ τούτου, όταν αναφερόμαστε στον υπερτουρισμό που χαρακτηρίζει την Αθήνα δεν μιλάμε απλώς για ένα φαινόμενο αριθμητικό ή οικονομικό αλλά για μια βαθιά μεταβολή στον ίδιο τον ιστό της πόλης. Η αυξανόμενη ανάγκη της Αθήνας να προσφέρει στον σύγχρονο ταξιδιώτη αυθεντικές εμπειρίες και να του δώσει την ευκαιρία να αφουγκραστεί την πόλη έχει επηρεάσει ριζικά τη σύνθεση και την αστική γεωγραφία πολλών περιοχών, μεταμορφώνοντας τη φυσιογνωμία τους. Αν και η εκρηκτική ανάπτυξη του τουρισμού οδηγεί σε σημαντικά οικονομικά οφέλη, όταν αυτή δεν συνοδεύεται από σαφή όρια, αυστηρούς κανόνες και σχεδιασμό, τότε οι παράπλευρες απώλειες γίνονται αναπόφευκτες.
Πώς αντιδρά, λοιπόν, η πόλη σε αυτή την πίεση; Και πώς μπορούν οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι να παρέμβουν είτε κριτικά είτε δημιουργικά; Ζητήσαμε από τέσσερις σημαντικούς αρχιτέκτονες να σκιαγραφήσουν τις συνέπειες του υπερτουρισμού στην Αθήνα, εξετάζοντας τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζει την αρχιτεκτονική φυσιογνωμία και τη βιωσιμότητα του αστικού ιστού.
Πάνος Εξαρχόπουλος
αρχιτέκτονας, επίκουρος καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΘ
αρχιτέκτονας, επίκουρος καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΘ
Συζητώντας για τον υπερτουρισμό στην Αθήνα, πρέπει αρχικά να ξεκαθαρίσουμε ότι δεν υφίσταται «μία» Αθήνα. Υπάρχει αφενός το κέντρο και ορισμένες περιοχές γύρω από αυτό, ως ένα απολύτως συνεκτικό και εύκολα επισκέψιμο σύνολο, που φορτίζεται και επηρεάζεται από την εντεινόμενη τουριστική κίνηση, και αφετέρου ένα μεγάλο τμήμα της πόλης, που παραμένει ανεπηρέαστο μέχρι στιγμής. Πέρα, λοιπόν, από την εντυπωσιακή, γενική αύξηση των τουριστών, η προτίμησή τους ειδικά για το διευρυμένο κέντρο της πρωτεύουσας είναι πασιφανής, η δε παραμονή τους δεν περιορίζεται σε μια-δυο μέρες για τις συνήθεις επισκέψεις στους αρχαιολογικούς χώρους και τα μουσεία, πριν από την επέλαση στα νησιά ή αλλού. Τουναντίον, η Αθήνα αποτελεί πλέον έναν διεποχικό, πολυθεματικό, πολυήμερης παραμονής προορισμό, καθώς ένα νέο είδος τουρισμού αναπτύσσεται και προωθείται δυναμικά. Δεν είναι μόνον τα «αρχαία» που μονοπωλούν το ενδιαφέρον. Σημαντικό μερίδιο διεκδικεί η περιήγηση σε «ειδικές» περιοχές (όπως η Πλάκα, το Μοναστηράκι, τα Αναφιώτικα, το Σύνταγμα, ο Εθνικός Κήπος, η Βαρβάκειος, τα Εξάρχεια, του Ψυρρή, το Γκάζι, το Κολωνάκι), με σκοπό τη γνωριμία με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων «τόπων» αλλά και με την καθημερινότητα της πόλης. Από τα γκράφιτι και την «εξεγερτική» αύρα των Εξαρχείων έως την αλλαγή φρουράς στον Άγνωστο Στρατιώτη και από τις αγορές, τις εκθέσεις και τα εναλλακτικά cafés μέχρι τις γαστρονομικές απολαύσεις, τα food tours και τη νυχτερινή διασκέδαση, όλα αυτά τα νέα «things to do» προτείνονται και περιγράφονται λεπτομερώς στις ταξιδιωτικές ιστοσελίδες.
Τι συνέπειες, όμως, έχει ο –προσοδοφόρος– υπερτουρισμός για την πολύπαθη Αθήνα, τη στιγμή μάλιστα που σε άλλες ευρωπαϊκές πόλεις έχει προκαλέσει αντιδράσεις δυσαρέσκειας, ακόμα και επιθετικές συμπεριφορές σε βάρος των τουριστών; Η πληθυσμιακή αύξηση, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες (10.000.000 τουρίστες αναμένονται φέτος), αποδεικνύεται εκρηκτική, καθώς τα όρια των υποδομών της πόλης δοκιμάζονται: οι ελεύθεροι δημόσιοι χώροι δεν επαρκούν, η κυκλοφορία είναι πραγματικό βασανιστήριο, ο συνωστισμός, οι ουρές, τα απορρίμματα, ο θόρυβος, οι συνθήκες υγιεινής είναι στο κόκκινο. Ο δήμος αδυνατεί να ανταποκριθεί στις επαυξημένες ανάγκες καλής λειτουργίας και φροντίδας της πόλης.
Η πόλη μετατρέπεται σταδιακά σε ένα απέραντο ξενοδοχειακό συγκρότημα. Airbnb, boutique hotels, κτίρια διαμερισμάτων προσωρινής διαμονής και ξενοδοχεία κλασικού τύπου (είτε πρόκειται για μετατροπή/επανάχρηση υφιστάμενων κτιρίων είτε για ανέγερση νέων) ξεφυτρώνουν αδιάκοπα, με αποτέλεσμα η εξεύρεση για ενοικίαση/αγορά κατοικίας να αποτελεί εξαιρετικά δύσκολη και κοστοβόρα υπόθεση.
Παραδοσιακές κοινωνικές/οικονομικές δραστηριότητες και εξυπηρετήσεις –κυρίως σε επίπεδο γειτονιάς– εξαφανίζονται, παραχωρώντας τη θέση τους σε καταλύματα ή χώρους εστίασης. Πολλοί μόνιμοι κάτοικοι εγκαταλείπουν τις περιοχές που πλήττονται και μετεγκαθίστανται σε πιο ήσυχους δήμους και προάστια. Το κέντρο «παραδίδεται προς αξιοποίηση». Η αυθεντικότητα ολόκληρων οικιστικών περιοχών εκλείπει λόγω της ξενοδοχοποίησης. Οι γηγενείς μετατρέπονται σε ερασιτέχνες επιχειρηματίες-παρόχους ξενοδοχειακών υπηρεσιών και τα προγράμματα εξευγενισμού (gentrification) υποβαθμισμένων αστικών περιοχών τις μετασχηματίζουν σε εμπορευματοποιημένα γκέτο υπνωτηρίων-διασκεδαστηρίων. Ίσως, το μόνο θετικό να είναι η αποκατάσταση και επανάχρηση ενός σημαντικού ποσοστού από το εγκαταλελειμμένο κτιριακό απόθεμα της πόλης (όχι πάντα με τον αισθητικά αρτιότερο τρόπο). Πώς θα ισορροπήσουν όλοι και όλα μαζί στο ίδιο σχοινί; Μήπως κάποιοι (αντι)σταθούν και κάποιοι πέσουν; Μήπως κοπεί το σχοινί; Η ζωή θα δείξει…
Μυρτώ Κιούρτη
αρχιτέκτονας, διδάκτωρ ΕΜΠ
αρχιτέκτονας, διδάκτωρ ΕΜΠ
Όταν σκεφτόμαστε την τουριστική ανάπτυξη της Αθήνας, συνήθως το μυαλό μας πηγαίνει σε παρεμβάσεις που έχουν ως στόχο να καταστήσουν την πόλη θελκτική στους επισκέπτες της παρέχοντάς τους τις πλέον ευχάριστες συνθήκες διαμονής. Αυτό είναι καταρχάς ορθό. Για να θέλει κανείς να επισκεφθεί μια πόλη, πρέπει αυτή να είναι ελκυστική και να προσφέρει άνετη διαμονή. Όμως, από ένα σημείο και μετά, η προσπάθεια αυτή μπορεί να φέρει το ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα.
Η υπερβολική προσήλωση στην προσέλκυση του τουρισμού και η έμφαση σε παρεμβάσεις που στοχεύουν αποκλειστικά στη διευκόλυνση των επισκεπτών, την άνεση και την καλοπέρασή τους οδηγούν σε μια πόλη που μοιάζει να μην είναι πραγματική, αλλά ένα σκηνικό φτιαγμένο αποκλειστικά για τους επισκέπτες το οποίο, εκτός του ότι μετατρέπει τους κατοίκους σε κομπάρσους, σε βάθος χρόνου αντί να γοητεύει τους περισσότερους επισκέπτες τούς απωθεί. Αυτό μπορεί σε ένα πρώτο επίπεδο να ακούγεται παράδοξο ή ακόμα και αντιφατικό. Όμως το καταλαβαίνουμε πολύ καλύτερα αν εξετάσουμε μια παρόμοια διαδικασία: το ερωτικό παιχνίδι. Και σε αυτό το πλαίσιο προσπαθούμε να είμαστε ελκυστικοί.
Ωστόσο, ο καλύτερος τρόπος να γοητεύσεις είναι να είσαι ο εαυτός σου. Όταν κάνεις τα πάντα για να αρέσεις στους άλλους, καταλήγεις συχνά στο ακριβώς αντίθετο αποτέλεσμα. Χάνεις τον εαυτό σου και εντέλει απομακρύνεις τον άλλον, γιατί γρήγορα γίνεται αντιληπτό ότι δεν έχεις κάτι δικό σου να πεις και να προσφέρεις, παρά μόνο μια εικόνα η οποία βιώνεται τελικά ως απατηλή, ρηχή, ακόμη και απωθητική. Αυτό λοιπόν που πρέπει να κάνουμε είναι να εστιάσουμε στην ανάπτυξη μιας ισχυρής ταυτότητας της Αθήνας, όχι στοχεύοντας στο να αρέσει στους επισκέπτες, δηλαδή στους «εραστές» της πόλης, αλλά στους ίδιους τους κατοίκους της, που συνιστούν την ψυχή, το Είναι της. Αν η ταυτότητα της Αθήνας εκφράζει και κάνει ευτυχείς τους κατοίκους της, τότε η πόλη θα είναι πραγματικά ελκυστική και για τους επισκέπτες της. Σε αντίθετη περίπτωση, δεν θα αρέσει σε κανένα.
Ανδρέας Γιακουμακάτος
oμότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής, ΑΣΚΤ – Μέλος της Accademia delle Arti del Disegno της Φλωρεντίας
oμότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής, ΑΣΚΤ – Μέλος της Accademia delle Arti del Disegno της Φλωρεντίας
Το φαινόμενο του υπερτουρισμού άρχισε να εκδηλώνεται μετά την πρώτη διεθνή οικονομική κρίση του 2008, χωρίς ωστόσο να προβάλλει ακόμη ως απειλή. Το τέλος της πανδημίας του κορωνοϊού σήμανε την έναρξη μιας ταξιδιωτικής επιθυμίας-φρενίτιδας σε παγκόσμιο κλίμακα. Η πρωτοφανής αύξηση των τουριστικών ροών εντάθηκε από ακόμη δύο παράγοντες: την ευκολία στις μετακινήσεις, με την εντυπωσιακή ανάπτυξη των αεροπορικών εταιρειών χαμηλού κόστους, και την ανεξέλεγκτη διάδοση των καταλυμάτων βραχυχρόνιας μίσθωσης (Airbnb), που διεύρυναν τις δυνατότητες οικονομικά προσιτής διαμονής.
Μέχρι σήμερα, πουθενά στον κόσμο δεν έχει αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά ο υπερτουρισμός. Δεν θα ήταν υπερβολικό να υποστηρίξει κανείς ότι πρόκειται για ένα τέρας στο οποίο τίποτα δεν μπορεί να αντισταθεί. Υπάρχει η εξής αντίφαση: δεν είναι μόνο η πίεση της –έξωθεν– τουριστικής ζήτησης αλλά και η όλο και μεγαλύτερη –εντόπια– προσφορά για την ικανοποίηση της ζήτησης από εκείνες τις επαγγελματικές κατηγορίες που αντλούν μεγάλα οικονομικά οφέλη από την εν λόγω δραστηριότητα. Όλα τα μέτρα διαχείρισης του φαινομένου, αρχής γενομένης από τον επιπλέον ημερήσιο φόρο παραμονής σε μια πόλη, έχουν αποδειχθεί ατελέσφορα. Μόνο αποτελεσματικό μέτρο φαίνεται ίσως να είναι ο συστηματικός έλεγχος (και η βαριά φορολόγηση) των βραχυχρόνιων μισθώσεων.
Σε ό, τι αφορά την Ευρώπη, οι επιπτώσεις του υπερτουρισμού γίνονται πιο αισθητές στα ιστορικά κέντρα των πόλεων, γιατί εκεί επικεντρώνεται το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Εκεί βρίσκονται οι πιο ελκυστικοί προορισμοί και τα σπουδαιότερα τεκμήρια της πολιτιστικής κληρονομιάς τόσο για τους επισκέπτες όσο και για τους μόνιμους κατοίκους. Ο υπερτουρισμός οδηγεί στη μετατροπή του αστικού περιβάλλοντος σε μονοθεματικό πάρκο-διασκεδαστήριο, σε μια αέναη Ντίσνεϊλαντ για κατανάλωση του ελεύθερου χρόνου, αποσυνθέτοντας την παραδοσιακή κοινωνική ροή της πόλης και την παραγωγική καθημερινότητα των μόνιμων κατοίκων. Διαμορφώνονται έτσι δύο πόλεις: η πόλη των τουριστών και η πόλη των κατοίκων (π.χ. Φλωρεντία).
Στις περιοχές τουριστικού ενδιαφέροντος παρατηρείται το φαινόμενο της υπερξενοδοχειοποίησης και της κυριαρχίας των δομών φιλοξενίας. Τούτο συνεπάγεται την ομοιογενοποίηση τόσο των χρήσεων όσο και των εμπορικών δραστηριοτήτων, με τις πόλεις να διαμορφώνονται για τις ανάγκες των επισκεπτών, όχι των μόνιμων κατοίκων. Οι πόλεις δημιουργήθηκαν για να κατοικούνται· η κύρια χρήση των πόλεων είναι η κατοίκηση. Η ξενοδοχειακή μονοκαλλιέργεια προκαλεί αύξηση των αξιών της γης και των ακινήτων και ταυτόχρονα μείωση της προσφοράς κατοικίας, με συνέπεια την κατάργηση της χρήσης της πόλης ως τόπου μόνιμης κατοικίας.
Είναι αλήθεια ότι οι τουριστικές ανάγκες οδηγούν και στην επανάχρηση του κτιριακού αποθέματος των πόλεων ή την αποκατάσταση παλαιών ή/και εγκαταλελειμμένων ακινήτων. Αυτό όμως επιφέρει και μεταβολές ως προς τη χρήση, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις απηχούσαν τον πλούτο της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής της πόλης. Οι λειτουργικές απαιτήσεις ξενοδοχειακού χαρακτήρα οδηγούν συχνά στην αλλαγή των τυπολογιών, την παραβίαση των μορφών, την αλλοίωση των αρχιτεκτονικών στοιχείων ή ακόμη και την πλήρη μετατροπή των εσωτερικών χώρων με διατήρηση μόνο των όψεων, αν υποτεθεί ότι αυτές έχουν ιστορικό-αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον. Η ταυτότητα της πόλης μεταλλάσσεται. Όμως, και αν ακόμη η μορφή της πόλης παραμένει η ίδια, αλλάζει η χρήση της, δηλαδή η ψυχή και η ταυτότητά της (χαρακτηριστικό παράδειγμα, και πάλι, η Φλωρεντία).
Στις πόλεις όπου κυριαρχεί ο υπερτουρισμός, εκεί όπου υπήρχαν ένας πολυλειτουργικός ζωτικός χώρος και παραδοσιακές εμπορικές δραστηριότητες συνδεδεμένες με την ιστορία και τον χαρακτήρα της πόλης, παρατηρείται το φαινόμενο της καταναλωτικής μουσειοποίησης μέσω της εγκατάστασης πολυεθνικών αλυσίδων και άλλων οικονομικών δραστηριοτήτων που ομοιογενοποιούν τον αστικό χώρο. Έτσι, οι μόνιμοι κάτοικοι δεν εγκαταλείπουν μόνο το τουριστικό κέντρο ως περιοχή κατοικίας αλλά και ως εμπορικό περιβάλλον: για την ικανοποίηση των αναγκών τους αναπτύσσονται άλλες περιοχές οι οποίες αποκαθιστούν την ήδη χαμένη αίσθηση της γειτονιάς.
Το πρόβλημα όμως είναι και αισθητικό: ο μαζικός τουρισμός αναφέρεται στο μέσο, κοινό γούστο. Ο τουριστικός εξευγενισμός απαιτεί τη μετατροπή των πόλεων σε σκηνογραφικό αξιοθέατο, είτε με τη διάδοση ψευδοϊστορικών/ψευδοπαραδοσιακών μορφών στην πόλη είτε με επιγραφές, διαφημίσεις και άλλες παρεμβάσεις που προκαλούν οπτική μόλυνση ασύμβατη με τον χαρακτήρα του τόπου. Ωστόσο, η καταστροφή του ιδιαίτερου πολιτισμού και της ταυτότητας των πόλεων αντιβαίνει στο ίδιο το ενδιαφέρον των τουριστών που συχνά αναζητούν αυτόν ακριβώς τον χαρακτήρα.
Και μια πρόταση για τον υπερτουρισμό στα μουσεία: θα ήταν σκόπιμη η πλήρης απαγόρευση των κινητών τηλεφώνων. Δεν είναι κάτι καινούργιο: συμβαίνει για παράδειγμα στο Μουσείο The Menil Collection στο Χιούστον του Τέξας, και στο διπλανό μνημείο Rothko Chapel. Η εφαρμογή του μέτρου δεν είναι εύκολη, αλλά είναι ο μόνος τρόπος να ξαναδεί κανείς επιτέλους υπό τις ιδανικές συνθήκες τη Μόνα Λίζα στο Λούβρο.
Σταύρος Μαρτίνος
αρχιτέκτονας
αρχιτέκτονας
H λέξη «υπερτουρισμός» δηλώνει ότι υπάρχει ένα όριο μετά το οποίο ο τουρισμός είναι κάτι κακό. Επιπλέον, προϋποθέτει κάποια δυνατότητα ρύθμισης, ώστε να ο τουρισμός να παραμένει μέσα στην «καλή» περιοχή ή να επανέρχεται εκεί με το ζόρι. Δηλαδή η έννοια, πριν καν προσδιοριστεί, είναι πολιτικά φορτισμένη (από τα αριστερά). Σε μια «ελεύθερη αγορά», η οποία ούτε ρυθμίζεται ούτε αυτορρυθμίζεται ακριβώς, αλλά περιοδικά «φουσκώνει» και «σκάει» (με τα αντίστοιχα θύματα), ο τουρισμός δεν μπορεί να είναι «υπέρ» ούτε «υπό»: για να μπαίνει μέτρο, προϋποτίθενται μηχανισμοί κεντρικού σχεδιασμού και ελέγχου – χωρικού, οικονομικού κ.λπ.
Στην Ελλάδα, εκ γενετής χωρίς Κτηματολόγιο, δηλαδή χωρίς τη δυνατότητα για πολεοδόμηση, χωροταξία, στεγαστική πολιτική και άλλα τέτοια, υποδεχόμαστε τον υπερτουρισμό στη δημόσια συζήτηση τη στιγμή που μας έχουν τσούξει οι συνέπειες της απουσίας του σχεδιασμού: Για πρώτη φορά σε 100 χρόνια αντιμετωπίζουμε στεγαστικό πρόβλημα, η αγροτική παραγωγή μένει χωρίς νερό και χωράφια επειδή πρέπει να χτιστούν καταλύματα, να γεμίσουν πισίνες και να ποτιστούν «μεσογειακοί κήποι», οι συγκοινωνιακές υποδομές στις πόλεις μας καταρρέουν από την πίεση πληθυσμών που δεν ακολουθούν τον «δικό μας» κύκλο της εργασίας αλλά την ευχάριστη (και ανεξέλεγκτη) περιφορά της αναψυχής. Κάποια στιγμή, όλο αυτό θα σκάσει, και εμείς απλώς θα το βλέπουμε.
Η λέξη «υπερτουρισμός» δεν είχε πάντα τη σημερινή της αρνητική χροιά. Διατυπώθηκε πρώτη φορά το 1986 από τον περιβαλλοντολόγο Max Börlin, σε άρθρο του στο οποίο συγκρίνει τον «υπερτουρισμό» με την «υπεραλιεία», είχε δηλαδή περιεχόμενο οικολογικό και μάλλον ουδέτερο. Παράλληλα, ο O’Reilly εισήγαγε το 1986 μια άλλη, ποσοτική έννοια, τη «φέρουσα ικανότητα», ωστόσο η σχετική συζήτηση παρέμεινε σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Τη δεκαετία του 2010, όταν επικράτησαν οι low-cost αεροπορικές, οι βραχυχρόνιες μισθώσεις και τα social media, η λέξη πέρασε στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία κάλυψαν τις πρώτες διαδηλώσεις εναντίον του «υπερτουρισμού» το 2016-2017 στη Βαρκελώνη, στη Βενετία και στο Άμστερνταμ –τους τρεις δημοφιλέστερους προορισμούς των εταιρειών χαμηλού κόστους, που ήρθαν αντιμέτωποι με πίεση στις υποδομές τους και στο απόθεμα κατοικιών.
Μετά την πανδημία, σε αυτές τις πόλεις εφαρμόστηκαν οι πρώτες πολιτικές καταστολής (του τουρισμού), με περιορισμούς της κρουαζιέρας, των βραχυχρόνιων μισθώσεων και του αριθμού επισκεπτών σε συγκεκριμένα μνημεία. Τότε άρχισε να γίνεται της μόδας η Ελλάδα, η οποία για πολλά χρόνια είχε πρόβλημα με άλλου είδους διαδηλώσεις στην Αθήνα και επιτακτική ανάγκη από ρευστό, καθώς και ένα πρόσφορο έδαφος όπου όλα επιτρέπονται, επειδή δεν υπάρχει τρόπος να ελεγχθούν.
Από τον τουρισμό, βέβαια, ζούμε τουλάχιστον από τα μέσα του 20ού αιώνα, όταν στήθηκε η σχετική «βιομηχανία». Τι άλλαξε τώρα και μας ενοχλεί; Η απάντηση είναι «το στεγαστικό». Από τότε που ξεφύγαμε από τα «ρουμς» και δώσαμε για τουριστική εκμετάλλευση τα διαμερίσματα της αντιπαροχής στις πόλεις (μια και δεν είχαν πολλά άλλα πράγματα να δώσουν οι πόλεις, κι ακόμα δεν έχουν), αρχίσαμε να μιλάμε για «υπερτουρισμό», καθώς δεν μπορούμε πλέον να βρούμε σπίτι. Ο τουρισμός κατέστησε άχρηστες και μια σειρά από άλλες πολιτικές του πρόσφατου παρελθόντος – τα «περιφερειακά πανεπιστήμια», τα στρατόπεδα της υποχρεωτικής στράτευσης, τα στεγαστικά δάνεια. Θα μετατόπιζα, επομένως, τη συζήτηση προς τα εκεί, επειδή ο «υπερτουρισμός», όπως είδαμε, σε πολλά σημεία χωλαίνει ως ερμηνευτικό εργαλείο, και για τα καθ’ ημάς είναι μάλλον κάτι ξένο: η «μέτρηση» (δηλαδή, ο σχεδιασμός) αφορά άλλες κοινωνίες, με άλλη κρατική οργάνωση.
Το νέο ειδικό τεύχος ADM The Urban Issue της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
