Γεννήθηκα στο Χαλάνδρι το 1953. Οι γονείς μου ήταν από εκείνους που ακολούθησαν την τυπική διαδικασία ανάπτυξης στα προάστια μεταπολεμικά: ανάλογα με την εξέλιξη της οικογένειας έχτιζαν ένα δωμάτιο, δύο δωμάτια. Αργότερα το σπίτι απέκτησε και έναν δεύτερο όροφο.
• Είμαστε μια θρησκευόμενη οικογένεια. Oι γονείς μου είχαν καταγωγή από την Πάτρα και βρέθηκαν στην Αθήνα όταν σπούδαζαν. Ο πατέρας μου ήταν θεολόγος στο Κολλέγιο και η μητέρα μου δασκάλα στο δημοτικό της Φιλοθέης, μέχρι που έκανε το τέταρτο παιδί και σταμάτησε για να ασχοληθεί με την οικογένεια. Είμαστε τρία αγόρια και ένα κορίτσι. Ο μεγάλος, ο Άλκης, είναι δημοσιογράφος και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Κωνσταντινούπολη, ο δεύτερος έκανε καριέρα ως διπλωμάτης στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η μικρή μας αδελφή έγινε ηθοποιός.
• Πέρασα ευτυχισμένα παιδικά χρόνια σε ένα Χαλάνδρι που ήταν «Αίγυπτος», μια πόλη-χώμα που σκαβόταν διαρκώς, με ορύγματα, σαν να γίνεται πόλεμος για να περάσουν υποδομές. Θυμάμαι, η μητέρα μου μού έδινε νερό και το πήγαινα στους εργάτες που ήταν μέσα στα ορύγματα και περνούσαν σωλήνες αποχέτευσης και ύδρευσης. Έχω δει την Κηφισίας με χώμα, και να επιταχύνονται τα έργα για να φτιαχτεί γιατί «θα έρθει ο Κένεντι». Έχω ζήσει μια κατάσταση της πόλης που ήταν εν εξελίξει, από το μηδέν, και μάλιστα σε μια περιοχή του Χαλανδρίου που είχε ρέματα στα οποία κανείς δεν αγόραζε γιατί λόγω κακών συνθηκών θέριζε η ελονοσία – το κράτος έριξε εκεί τους πρόσφυγες. Αυτά τα ρέματα φτάνουν μέχρι τη Φιλοθέη κι εμείς, οι έποικοι, ζούσαμε ανάμεσα σε αυτά. Μετά από χρόνια ανακάλυψα ότι «Χαλάνδρι» στα τουρκικά σημαίνει «το ρέμα τη θείτσας».
«Ήμουνα νιος και γέρασα, ακόμα συζητάμε για τα πεζοδρόμια και την καθαριότητα της πόλης. Είμαστε μαμελούκοι σε αυτό το ζήτημα, δεν μας αφορά τίποτα έξω από την πόρτα μας. Αυτή είναι μια αδιανόητα βαθιά πληγή της κουλτούρας μας, και πάνω εκεί οικοδομούνται οι διοικήσεις των δήμων».
• Στο Χαλάνδρι ζούσε ένα κράμα ανθρώπων ‒πρόσφυγες, Αρβανίτες και έποικοι‒ χωρίς εντάσεις, και ο ένας είχε να μάθει πολλά από τον άλλο.
• Σκέφτομαι ότι μετά τον Εμφύλιο, σε μια χώρα διχασμένη, διαλυμένη, στο Χαλάνδρι έζησα ένα θαύμα, αυτό που λέμε «προάστια» σήμερα, που φτιάχτηκε με έναν μηχανισμό αντιπαροχής, τον οποίο πρώτοι εμείς οι αρχιτέκτονες βρίζαμε, λέγοντας ότι η κατοικία είναι προσφορά και όχι εμπόρευμα. Έφτασε η Ελλάδα να είναι δεύτερη ή τρίτη σε ιδιοκατοίκηση χώρα στην Ευρώπη ‒ αν δεν υπήρχε αυτό, στην κρίση θα βλέπαμε νεκρούς από πείνα στον δρόμο. Αυτή η ελληνική πατέντα που δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο μάς έσωσε. Κάποτε προσπαθούσα να το εξηγήσω σε έναν καθηγητή μου στην Αγγλία και δεν το καταλάβαινε ‒κανένας δεν το καταλάβαινε, δεν υπήρχε όρος στα αγγλικά. Αυτό το σύστημα το οφείλουμε σε πολύ συγκεκριμένους ανθρώπους που εισέπραξαν τη χλεύη της ελληνικής διανόησης και της αρχιτεκτονικής ‒ τους λέγαμε «πολυκατοικιτζήδες». Ακόμα και σήμερα βγάζουν γλώσσα οι αρχιτέκτονες, λένε «εμείς δεν κάναμε τίποτα, οι πολιτικοί μηχανικοί έφτιαξαν αυτήν τη πόλη». Μπούρδες.
• Πρόκειται για ένα θαύμα. Δεν λέω ότι αισθητικά ότι είναι ένα λατρεμένο πράγμα· το αισθητικό έχει να κάνει με το ποιοι είμαστε, και είμαστε αγορά, αν πάω και ζητήσω αυτό, αυτό θα πάρω.
• Στο Χαλάνδρι γνώρισα μαγικούς ανθρώπους. Ένας από αυτούς ήταν ο Κωστής Παπαγιώργης. Τον είδα πρώτη φορά ένα βράδυ με ένα ποδήλατο δισκέλετο, αυτά τα «μπακάλικα» που λέγαμε, και γίναμε φίλοι. Αργότερα πήγε να σπουδάσει στο Παρίσι και ζούσε κλέβοντας βιβλία και πουλώντας τα σε άλλους. Έχω φτιάξει βιβλιοθήκη αρχιτεκτονικής με βιβλία που μου έφερνε. Όταν η γυναίκα μου μού είπε να πάμε στο Λονδίνο, το δικό μου επιχείρημα, επειδή δεν ήθελα να φύγω, ήταν ότι όπου βρίσκεσαι μπορείς να μορφωθείς και της έδειχνα τη βιβλιοθήκη που είχα φτιάξει από τον Παπαγιώργη. Τον λάτρευα και τον εκτιμούσα.
• Γυμνάσιο πήγα στο Πειραματικό. Ήμουν ένας μέτριος μαθητής και επειδή ήμουν ο μόνος που σχεδίαζε στην οικογένεια βρέθηκα να κάνω αρχιτεκτονική ως κάτι που θα με βοηθούσε να βρω τον εαυτό μου. Είχα σκεφτεί να κάνω γλυπτική στην Καλών Τεχνών, αλλά ως άντρας έφερα και το βάρος του γαμπρού ‒οι επιτυχημένοι στις ελληνικές ταινίες ήταν πολιτικοί μηχανικοί ή δικηγόροι‒, έτσι τα κατάφερα να μπω στο Πολυτεχνείο. Διάβαζα ό,τι μου έδινε ο αδελφός μου ο Άλκης, που ήταν διαβαστερός και διανοούμενο άτομο. Μέσα από εκείνον άρχισα να διαβάζω ποίηση και βιβλία που με ενδιέφεραν. Και οι φίλοι μου ήταν κυρίως της παρέας του Άλκη, αυτοί με διαμόρφωσαν ως προσωπικότητα.
• Στο Πολυτεχνείο, την περίοδο της χούντας μπήκα, όπως τα περισσότερα παιδιά στα αντιχουντικά. Η οικογένειά μου ήταν από τους νικητές του Εμφυλίου, αλλά αφενός η αντίδραση σε ένα σχολείο που μας ήθελε κουρεμένους γουλί ‒πήρα διαγωγή κοσμία επειδή την τελευταία μέρα του σχολείου δεν πήγα να κουρευτώ‒ και τα χίπικα κινήματα της δυτικής Ευρώπης που σήμαιναν ελευθερία μάς οδήγησαν στην ανανεωτική αριστερά που δεν ήταν δογματική. Ήταν ένα όραμα της αριστεράς με δημοκρατία και αποτελούνταν από ανθρώπους με κουλτούρα, αγωγή, από προσωπικότητες που με επηρέασαν πολύ.
• Ο Άλκης ήταν στον παράνομο Ρήγα, στο Κ.Σ. Εγώ είχα καταλάβει ότι κάτι έκανε, αλλά δεν μου έλεγε κουβέντα. Βρίσκω, λοιπόν, τον Δημήτρη Ψαρρά και τον Χρύσανθο Λαζαρίδη στο Πολυτεχνείο και τους λέω «θα φτιάξουμε εμείς οργάνωση» και αρχίσαμε να γράφουμε συνθήματα σε σχολεία κατά της χούντας και να υπογράφουμε «Ρήγας Φεραίος», γιατί αυτό είχα ακούσει ότι υπήρχε. Αρχίσαμε να χτυπάμε σχολεία της περιοχής και, τελικά, κάνοντας αυτές τις κινήσεις, λύγισε ο Άλκης και το τρίο μπήκαμε στον Ρήγα.
• Όταν η χούντα σε μια νύχτα αποφάσισε την επιστράτευση των φοιτητών ο Άλκης κρύφτηκε και πήρε την απόφαση να φύγει στο εξωτερικό. Η Βιργινία Τσουδερού τού βρήκε ένα πλαστό διαβατήριο και ο Τέλης Σαμαντάς, που ήταν στην ομάδα του Σύγχρονου Κινηματογράφου και είχε άκρες, του βρήκε γυαλιά και μουστάκι, μέχρι και σώβρακα αγγλικά, και τον μεταμόρφωσε πολύ επιτυχημένα σε Εγγλέζο. Ούτε ο Δημήτρης Ψαρράς που του έβγαλε φωτογραφίες δεν τον αναγνώρισε. Έφυγε ο Άλκης, εγώ έμεινα εδώ περιμένοντας να με στρατεύσουν – στο Πολυτεχνείο δεν μπορούσα να πάω, μη με πιάσουν. Αποφάσισα όμως να πάμε με τον Δημήτρη Κορρέ, που ήταν ένα φοβερό παιδί και κυκλοφορούσε με ένα μηχανάκι που είχε φτιάξει μόνος του, να κόψουμε κίνηση, να δούμε αν υπάρχουν χαφιέδες. Κάποια στιγμή που μας πήραν χαμπάρι εγώ κατάφερα να εξαφανιστώ, αλλά έπιασαν τον Κορρέ ‒ ευτυχώς τον άφησαν γρήγορα.
• Δεν θα ξεχάσω ποτέ, όταν έγινε συμφωνία και βγήκαμε από τη Νομική ‒μας έβγαζε σε ομάδες η αστυνομία από την κεντρική πόρτα στη Σόλωνος‒, τον κόσμο στα πεζοδρόμια που μας αποθέωνε, το θυμάμαι ακόμα και ανατριχιάζω. Ήταν τόση η λάμψη και η λαϊκή αποδοχή που εύκολα μπορούσες να την ψωνίσεις, να καταστραφείς, ο κίνδυνος ήταν μεγάλος. Και με έναν τρόπο εγκλωβιστήκαμε, γίναμε δρόμοι και πλατείες ηρώων του Πολυτεχνείου. Εγώ ποτέ δεν θέλησα να πω στα παιδιά μου αυτές τις ιστορίες, να τις χρησιμοποιήσω, και δεν το έκανα ποτέ.
• Πήγα στην Αεροπορία τελικά. Μου είχαν πει να κρατάω χαμηλό προφίλ μη με κάνουν κιμά. Είχα ειδικότητα λιπαντής αυτοκινήτων, την είχα εξασφαλίσει με μια γνωριμία του πατέρα μου, αλλά είχα φάκελο και βρέθηκα στη Λάρισα, στη μέση του κάμπου. Δεν είχε φτάσει εντολή να επιστρέψω στην Αθήνα, αν και είχε λήξει η επιστράτευση, και παρακολουθούσα τα επεισόδια από την οθόνη της χουντικής τηλεόρασης. Την επομένη του Πολυτεχνείου πήρα το χαρτί και μπήκα σε ένα φορτηγό, πήγα στη Λάρισα με οτοστόπ, πήρα το λεωφορείο και κατέβηκα στην Αθήνα. Είχαν μπουκάρει στο σπίτι μου ‒με έψαχναν‒ και συνέλαβαν τον αδελφό μου τον μικρό, που δεν είχε εμπλοκή. Τον πήγαν στο ΕΑΤ-ΕΣΑ και έμεινε εκεί πέντε μήνες. Εκείνη ήταν η πιο σκληρή περίοδος της χούντας, τα βασανιστήρια ήταν εκδικητικά, εκτός ελέγχου. Εγώ κρύφτηκα σε ένα σπίτι στην Καισαριανή, σε μια γιαγιά, και βγήκα από την κρυψώνα όταν ήρθε ο Καραμανλής.
• Επέστρεψα στο Πολυτεχνείο και γνώρισα τη Μαρία, που ήταν τρία χρόνια μικρότερη, μια καλλονή. Την προσέγγισα με πρόσχημα να τη στρατολογήσω στο Ρήγα. Δεν στρατολογήθηκε ποτέ, αλλά τα φτιάξαμε και περιμένοντάς την να τελειώσει τη σχολή για να φύγουμε στο εξωτερικό, είχα την τύχη να δουλέψω στο υπουργείο Χωροταξίας επί Στέφανου Μάνου. Η απόφαση να πάμε στην Αγγλία ήταν της Μαρίας, που έβαλε ως όρο να μείνουμε εκεί τουλάχιστον έναν χρόνο. Εγώ έκανα τον δύσκολο και όταν μετά από οκτώ χρόνια επιστρέψαμε εγώ ήμουν αυτός που έλεγε «μήπως να μείνουμε λίγο ακόμα εδώ».
• Η κατάσταση στο Πολυτεχνείο επί χούντας θύμιζε Αλβανία του Χότζα. Ήταν μια σχολή εγκλωβισμένη, εσωστρεφής και επαρχιώτικη, δεν είχε διεθνή ορίζοντα, αν και είχε καλούς φοιτητές. Όταν πήγαμε στο Λονδίνο και επισκέφθηκα τη σχολή μου, έπαθα πλάκα. Είπα «αν αυτό είναι αρχιτεκτονική, αυτό θέλω να σπουδάσω», με συνεπήρε η όλη κατάσταση. Αλλά καταλαβαίνω εκ των υστέρων ότι είχαμε τύχη βουνό γιατί τη δεκαετία του ’80 το Λονδίνο έγινε το κέντρο συζήτησης των μεταμοντέρνων κινημάτων. Όλο το δυναμικό του κόσμου δίδασκε ή δούλευε εκεί. Να το πω αλλιώς: ήταν σαν να είχαμε την τύχη να μπούμε στα τσικό της Μπαρτσελόνα ή του Άγιαξ, να δούμε ένα ποδόσφαιρο άλλου επιπέδου. Δεν παίζαμε, ήμασταν πιτσιρικάδες, αλλά είχαμε τη δυνατότητα να το δούμε και όσοι από εμάς είχαν τις δεξιότητες μπόρεσαν να κάνουν ένα βήμα, να αναμετρηθούν με παιχταράδες. Άνοιξε η εικόνα, είτε ως θεατές είτε ως τσικό, ήμασταν στο μεγάλο παιχνίδι, φιλοδοξούσαμε να είμαστε με τους μεγάλους παίχτες.
• Δουλέψαμε σε γραφεία μεγάλων αρχιτεκτόνων, ακούσαμε σε διαλέξεις ανθρώπους απ’ όλο τον κόσμο, είχαμε την ευκαιρία να τοποθετηθούμε σε μια περίοδο που περιοδικά, έργα, ομιλίες και κτίρια έβαλαν τον πήχη ψηλά.
• Όλη μας η εκπαίδευση στο Λονδίνο διοχετεύθηκε στον διαγωνισμό του Μουσείου Μπενάκη. Είχαμε τη μεγάλη τύχη να αρέσει η πρόταση και μπορέσαμε να την εκφράσουμε με μια ομάδα, γιατί η αρχιτεκτονική είναι ομαδικό παιχνίδι. Παλιά ήταν ο αρχιτέκτονας και οι σχεδιαστές, μ’ εμάς έγινε σαν κινηματογραφική παραγωγή.
• Βγήκε όλο αυτό που ζήσαμε στο Λονδίνο: ήταν ένας καινούργιος κόσμος και ήμασταν μέσα σε αυτόν. Στο Λονδίνο δουλεύαμε σε γραφεία μεγάλων αρχιτεκτόνων, όπως το ΟΜΑ, την εποχή των διαγωνισμών για το Βερολίνο και τους οφείλουμε πάρα πολλά.
• Επιστρέψαμε γιατί είχαμε δυο παιδιά και συμφωνήσαμε με τη Μαρία να μη τα κουβαλάμε εδώ κι εκεί. Έπρεπε να πάρουμε μια απόφαση γιατί στην Αγγλία δύσκολα κάνεις γραφείο: ή θα δουλεύαμε για άλλους ή εγώ θα δίδασκα στο πανεπιστήμιο.
• Τα βάλαμε κάτω, τα συζητήσαμε και πήραμε την απόφαση να έρθουμε στο πουθενά. Ανοίξαμε ένα γραφείο στην Πλάκα, μια γκαρσονιέρα, και λέγαμε στους πελάτες «μην έρθετε εσείς στο γραφείο, θα έρθουμε εμείς».
• Και σε ένα πάρτι της αδελφής μου συναντάμε έναν τύπο, μοντέλο, καλοντυμένο, που έψαχνε να κάνει τα γραφεία του στον Πειραιά. Ήταν ο Παντελής Σφηνιάς, ο πρώτος μας πελάτης. Και κάναμε και το σπίτι του στα Λεγραινά. Χτίζοντας για τον Σφηνιά, αρχίσαμε να αποκτάμε πελατεία, άρχισαν να μας πλησιάζουν άνθρωποι που τους άρεσε η δουλειά μας, λειτούργησε αλυσιδωτά όλο αυτό.
• Η μεγάλη αλλαγή πίστας ήταν το Μουσείο Μπενάκη ‒ ήταν και θέμα τύχης βέβαια, γιατί χωρίς τύχη δεν πας πουθενά. Η Ειρήνη Γερουλάνου ήταν εκείνη που έπεισε τον Δεληβορριά να γίνει μουσείο αυτό το παλιό κτίριο που είχαν πάρει για αποθήκες και επέμεινε να γίνει διαγωνισμός για το έργο. Όταν κερδίσαμε τον διαγωνισμό, όλοι μάς έλεγαν «προσέξτε καλά τι θα κάνετε εκεί», γιατί ήταν ένα δημόσιο κτίριο.
• Από κει και πέρα, αποκτήσαμε μια αίγλη. Όταν ήρθαμε εδώ, παίρναμε μέρος σε ανοιχτούς διαγωνισμούς του Δημοσίου, μπας και μας κάτσει κάτι ‒ δεν έχουμε κερδίσει ούτε έναν διαγωνισμό, ούτε ένα βραβείο. Κάποια χρόνια μετά, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων μάς έδωσε ένα πρώτο βραβείο για το Μπενάκη που το μοιραστήκαμε με μια παιδική χαρά στο Κόστα Ναβαρίνο. Το κατεστημένο της αρχιτεκτονικής δεν μας πήγε καθόλου. Όμως υπήρξαν άνθρωποι που μας υποστήριξαν, όπως ο αρχιτέκτονας και φίλος μας Γιώργος Σημαιοφορίδης, που η γενιά η δική μου του οφείλει απίστευτα πράγματα.
• Αν και δεν είχαμε καμιά τύχη σε δημόσιους διαγωνισμούς και καμία αποδοχή, άρχισαν να ανοίγουν οι δουλειές. Εγώ είχα και τη διδασκαλία στο Πολυτεχνείο, η Μαρία ήταν «το γραφείο», η κολόνα του, ήταν αυτή που είχε μια πολύ συγκροτημένη επιχειρηματολογία και άποψη, ήταν λιγομίλητη και αν δεν έλεγε «ναι», δεν γινόταν τίποτα. Η αγορά τότε μας πήγε σε κτίρια γραφείων και κάναμε κάποια που άρεσαν πολύ. Πείσαμε τις κατασκευαστικές εταιρείες ότι η μεγάλη διαφορά στην εποχή μας είναι τα ενεργειακά ζητήματα, το ενεργειακό προφίλ των κτιρίων. Νομίζω ότι μετά τον Τομπάζη, που άνοιξε πρώτος αυτό το χορό, συμβάλλαμε σημαντικά στην κατανόηση της σημασίας της ενεργειακής παραμέτρου.
• Η ταυτότητα του γραφείου μας δεν είναι το στυλ. Περισσότερο από το στυλιστικό ιδίωμα μάς ενδιέφερε η χωρική εμπειρία, πώς το κινούμενο σώμα, που έχει αισθήσεις, αντιδρά μέσα στον χώρο. Οπότε κάναμε κτίρια που φαινομενικά δεν έχουν σχέση μεταξύ τους. Το Μπενάκη είναι ένα «κτίριο της γιορτής», φτάνουμε εκεί γιατί είμαστε μια κοινότητα και αποδεχόμαστε κοινές αξίες. Είναι θεατρικό, μπαίνεις στο αίθριο και αισθάνεσαι εκτεθειμένος σε βλέμματα, σαν ηθοποιός, ενώ, λίγο πιο κάτω, στην Πειραιώς, το Shop and Trade, ένα βιοκλιματικό κτιριακό συγκρότημα με καταστήματα και γραφεία, είναι κινηματογραφικό, το ανακαλύπτεις καρέ-καρέ και κάνεις μοντάζ για να καταλάβεις τι υπάρχει εκεί και συμβαίνει.
• Αυτές οι δυο έννοιες, η καθημερινότητα και η γιορτή, δυο διακριτές διαδικασίες σε ανθρωπολογικό επίπεδο, μας απασχόλησαν πάρα πολύ γιατί εμπλέκονται σε όλη την αρχιτεκτονική. Τα κτίρια πρέπει να ανταποκρίνονται σε αυτές τις συνθήκες, ανάλογα με τον χαρακτήρα τους. Το τι σημαίνει χωρική εμπειρία το αντιμετωπίσαμε και όταν κάναμε τη συντήρηση στο σπίτι του Πάτρικ Λι Φέρμορ στην Καρδαμύλη. Διαβάσαμε όλα τα κείμενά του και ήταν συγκλονιστικό αυτό που είδαμε πίσω από τα σχέδια που έκανε ο ίδιος, μια μελέτη όλης της ιστορίας της αρχιτεκτονικής. Όλη η ουσία της αρχιτεκτονικής είναι η χωρική εμπειρία.
• Η αρχιτεκτονική είναι πολύ ακριβό σπορ, αλλά έχει και τεράστια συμβολική σημασία. Εμείς, εδώ, στην Ελλάδα, βρήκαμε τη χώρα σε εξωστρεφή φάση μετά τη χούντα. Ταυτόχρονα, όμως, υπήρχε έλλειψη παιδείας στα κοινωνικά στρώματα που είχαν τη δυνατότητα να καλέσουν αρχιτέκτονες, με λίγες φωτεινές εξαιρέσεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αρχιτέκτονες κατώτερους των περιστάσεων, που λυμαίνονταν την αγορά των πλουσίων. Ωστόσο, εγώ θαυμάζω την ομάδα ISV που είναι αυτοδημιούργητοι και παρέλαβαν όλη την πελατεία των πλουσίων και την αναβάθμισαν υποδειγματικά σε μια αγορά κατοικιών και πολυκατοικιών.
• Η ιστορία των πόλεων στηριζόταν σε διάφορες παραλλαγές του καννάβου. Η Αθήνα, που ανήκει σε αυτήν, είναι μια πόλη με τη μικρότερη ψηφίδα στον κάνναβο, π.χ. το αθηναϊκό τετράγωνο είναι έξι φορές μικρότερο από αυτό της Βαρκελώνης. Δεν είμαστε μια πόλη της μοντέρνας πολεοδομίας με ελεύθερα κτίρια. Τη δεκαετία του ’70 βρίζαμε όλοι την Αθήνα, λέγοντας ότι είναι το απαύγασμα της εμπορικότητας στην κατοικία, λέγαμε «ορίστε, βλέπετε δείγμα τουρίστα στην Αθήνα;». Έρχονταν για ένα βράδυ, έβλεπαν την Ακρόπολη και έφευγαν στα νησιά.
• Από τη δεκαετία του ’80 αυτά που είχαν ονειρευτεί οι μοντέρνοι πολεοδόμοι έγιναν εφιάλτης, αλλά τώρα αρχίζουν να φλερτάρουν ξανά με τον κάνναβο, π.χ. της Νάπολης και της Νέας Υόρκης.
• Εμείς ζούμε σε μια πόλη όπου δεν μπορείς να κρυφτείς, αν ήταν σκηνικό δεν θα μπορούσε να είναι σε ταινία τρόμου, αλλά μπορείς ταυτόχρονα να βγεις και να κοινωνικοποιηθείς οποιαδήποτε ώρα της μέρας ή της νύχτας. Στην εποχή του διαδικτύου, ενός τρόπου επικοινωνίας που διαπερνά τους τοίχους και αποτελεί μια δυνάμει ανατροπή για την αρχιτεκτονική ‒οι συνθήκες του εντείνουν την ατομικότητα και την απομόνωση, στοιχεία που έρχονται σε αντίθεση με την κοινωνικότητα που οικοδομικού τετραγώνου της Αθήνας‒, δημιουργήθηκε ένα μεγάλο αβαντάζ για την πόλη: οι άνθρωποι μπορούν να δουλέψουν από το σπίτι αλλά και να συναντηθούν με άλλους μόλις βγουν από αυτό, εύκολα, χωρίς να έχουν να διανύσουν τρομερές αποστάσεις. Αυτό το αναμεικτικό μοντέλο έγινε πολύ της μόδας στους νέους που λένε «μου αρέσει το χάος της Αθήνας».
• Δεν το λένε μόνο αυτοί, το λένε και διάσημοι αρχιτέκτονες που έρχονται στην Αθήνα από όλα τα μέρη του κόσμου και παθαίνουν την πλάκα τους. Η Αθήνα είναι άσχημη, γιατί εμείς είμαστε άσχημοι. Είχαμε το παράδειγμα: υποδειγματικές πολυκατοικίες στις αστικές περιοχές, στην Κυψέλη, στο Κολωνάκι, στα Εξάρχεια, αλλά δεν το ακολουθήσαμε. Γιατί ο πατέρας που ήταν από χωριό δεν είχε ζήσει σε αστικό περιβάλλον και δεν του έλεγε τίποτα η Κυψέλη και ο Λε Κορμπιζιέ, αυτό που τον ενδιέφερε ήταν να κάνει κάτι διαμπερές, με τόσα δωμάτια και σε όροφο.
• Αυτό που χτίσαμε τις προηγούμενες δεκαετίες αποκτά αξία σήμερα, αρκεί να έχουμε μυαλό να το χειριστούμε. Μπορούμε να μελετήσουμε τις πιέσεις που δέχτηκαν άλλες πόλεις, όπως η Βενετία, η Βαρκελώνη, να πάρουμε μέτρα, να υιοθετήσουμε πολιτικές και κάπως να το χειριστούμε. Ήμασταν στα αζήτητα και τώρα έχουμε γίνει περιζήτητοι. Η μεγάλη απειλή είναι η ανισορροπία, ο κίνδυνος να γίνει η πόλη ένα μεγάλο ξενοδοχείο. Στα θετικά αυτής της ιστορίας είναι τα εγκαταλελειμμένα κτίρια και διαμερίσματα που ανακαινίστηκαν.
• Ήμουνα νιος και γέρασα, ακόμα συζητάμε για τα πεζοδρόμια και την καθαριότητα της πόλης. Είμαστε μαμελούκοι σε αυτό το ζήτημα, δεν μας αφορά τίποτα έξω από την πόρτα μας. Αυτή είναι μια αδιανόητα βαθιά πληγή της κουλτούρας μας, και πάνω εκεί οικοδομούνται οι διοικήσεις των δήμων. Γιατί δεν βγήκε κανένας δήμαρχος να πει «έκανα έρευνα, θα φτιάξουμε τα πεζοδρόμια, έχουμε βρει ένα υπέρτερο υλικό και ξεκινάμε έργα που θα κρατήσουν τόσα χρόνια» ‒ αστεία πράγματα. Οι κάτοικοι αυτής της πόλης ψήφισαν έναν τύπο που εκλέχτηκε κάνοντας προεκλογική σημαία την υπόσχεση ότι θα ρίξει πέντε βαθμούς τη θερμοκρασία της Αθήνας κατά τη διάρκεια της θητείας του. Θέλετε να το συζητήσουμε αυτό, τώρα που καίει ο τόπος;
• Η αρχιτεκτονική είναι πολύ σημαντική, είναι μια βαθιά κοινωνική τέχνη: είναι και το πεζοδρόμιο και το δέντρο και η πλατεία και είναι καθήκον μας, εμείς, το Πολυτεχνείο, ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων, το Τεχνικό Επιμελητήριο, να κάνουμε τον κόσμο κοινωνό των προβλημάτων, να πούμε «ελάτε μαζί μας», αλλιώς δεν κάνεις τίποτα. Θα έπρεπε να γράφουμε καθημερινά στον Τύπο, οφείλουμε να μην είμαστε εστέτ και να επικοινωνούμε με τον κόσμο, αλλιώς αρχιτεκτονική δεν γίνεται. Οι νέοι Έλληνες αρχιτέκτονες είναι απίστευτοι. Σε αντίθεση μ’ εμάς είναι μια γενιά που έχει εκτεθεί στον δημόσιο διεθνή ανταγωνισμό και το βλέπεις αυτό από τα μικρά μαγαζιά που εμφανίζονται στην πόλη και τα υπογράφει ένας νέος αρχιτέκτονας. Πιστεύω πως αυτοί θα κάνουν τρομερή δουλειά αν τους δοθούν οι δυνατότητες, αν αξιοποιηθούν, γιατί έχουν ταξιδέψει και εκτεθεί σε διεθνή περιβάλλοντα.
• Με τη Μαρία έχουμε δυο παιδιά, τον Νικόλα, που είναι ο γιατρός της οικογένειας, και την Κατερίνα, που είναι αρχιτέκτονας και με τον σύντροφό της αποφάσισαν να έρθουν στην Ελλάδα από τη Ζυρίχη όπου δίδασκαν και οι δυο και να ανοίξουν δικό τους γραφείο. Μετά τον θάνατο της Μαρίας συνασπιστήκαμε και είμαι πολύ περήφανος γι’ αυτή την εξέλιξη. Δεν είμαι απ’ αυτούς που μέχρι να φτάσουν στην οριζόντια θέση θέλουν να έχουν το πρόσταγμα. Έχω ρόλο συμβούλου, κάνω κριτική, λέω τη γνώμη μου, αλλά θέλω να τους αφήσω χώρο να προχωρήσουν. Είμαι πολύ ικανοποιημένος, κάναμε με τη γυναίκα μου έργα που αγαπήσαμε, είχαμε τύχη βουνό. Είμαι πολύ γεμάτος, θέλω να περάσω σε δεύτερο πλάνο και να βοηθήσω από εκεί.
Το νέο ειδικό τεύχος ADM The Urban Issue της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
