Τα πρώτα θύματα του AIDS στην Ελλάδα

Τα πρώτα θύματα του AIDS στην Ελλάδα Facebook Twitter
Η θεωρούμενη αρχικά ξενόφερτη και κάπως εξωτική αυτή ασθένεια κατέγραψε το πρώτο της κρούσμα στη χώρα το 1981 (επρόκειτο για κάποιον ναυτικό) και δύο χρόνια μετά, τον πρώτο θάνατο. Ο Μπίλι Μπο (φωτ.) υπήρξε το πρώτο διάσημο θύμα.
3

Kοινωνικός ρατσισμός, φίλοι που φοβούνταν να δώσουν το χέρι τους μην τους μολύνω, απροθυμία συναδέλφων για συνεργασία, υπουργείο χωρίς λύσεις, ανύπαρκτα φάρμακα. Οι ίδιοι οι ειδικοί ζούσαμε ακόμα μες στον φόβο. Μήπως δεν είναι έτσι η μετάδοση; Μήπως κάναμε λάθος; Πώς να ξεχαστούν οι μάνες που, αρνούμενες να πάρουν μέτρα προφύλαξης, φρόντιζαν τα παιδιά τους; Πώς να ξεχαστεί ο γολγοθάς της ενημέρωσης σχετικά με την οροθετικότητα, να έχεις απέναντι νέους ανθρώπους με ένα χαρτί-ωρολογιακή βόμβα στα χέρια και να πρέπει να τους δώσεις κουράγιο, μια χαραμάδα ζωής, για να μπορούν να παλέψουν;» γράφει χαρακτηριστικά ο παθολόγος-λοιμωξιολόγος Μάριος Λαζανάς στο βιβλίο Η ζωή μου στο κόκκινο - Ζώντας με το AIDS: Μαρτυρίες (εκδ. Focus on Health, 2010). Πρόεδρος σήμερα της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης και Αντιμετώπισης του AIDS (ΕΕΜΑΑ) που ιδρύθηκε το 1988, ήταν από τους πρώτους Έλληνες γιατρούς που ειδικεύτηκαν στο εν λόγω σύνδρομο. Διότι υπήρξαν στ' αλήθεια ηρωικοί θεράποντες ιατροί και φροντιστές ασθενών. Από πολύ νωρίς εξάλλου, ήδη από το 1985, ιδρύθηκε η Επιτροπή Κοινωνικού Διαλόγου του ΚΕΛ (σήμερα ΚΕΕΛΠΝΟ - Κέντρο Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων) με τη συμμετοχή ΜΚΟ και ακτιβιστών, όπως ο Γρηγόρης Βαλλιανάτος, σημερινός συντονιστής της.


Η θεωρούμενη αρχικά ξενόφερτη και κάπως εξωτική αυτή ασθένεια κατέγραψε το πρώτο της κρούσμα στη χώρα το 1981 (επρόκειτο για κάποιον ναυτικό) και δύο χρόνια μετά, τον πρώτο θάνατο. Η έλευσή της βιώθηκε ως απότομο, επίφοβο πισωγύρισμα σε μια Ελλάδα που ανακάλυπτε με διαφορά φάσης τη σεξουαλική απελευθέρωση. Επόμενο ήταν να αναστατώσει μια κοινότητα που μόλις «ξεμύτιζε», έχοντας κιόλας πρόσφατα αποτρέψει ένα απαράδεκτο νομοσχέδιο που με πρόσχημα τα σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα (ΣΜΝ) ποινικοποιούσε ουσιαστικά τη δημόσια έκφραση της ομοφυλοφιλίας σε εποχές που ο δημόσιος χώρος ήταν ο κατεξοχήν τόπος συνάντησης, αλληλεπίδρασης και συχνότατα ερωτικής συνεύρεσης. Υπήρχε επομένως μεγάλη καχυποψία για τις προθέσεις των «ειδικών», των ΜΜΕ, των αρχών, του συστήματος ολόκληρου. Υπήρξαν, μάλιστα, ακτιβιστές που έσπευσαν να αποσυνδέσουν τη νέα «μάστιγα» (ορισμένοι αμφισβητούσαν την ίδια την ύπαρξη της λοίμωξης) από τους άνδρες ομοφυλόφιλους, παρ' ότι κύριο target group του HIV στον δυτικό κόσμο.

 Υπήρξε, επίσης, αρχικά η πεποίθηση ότι το πρόβλημα αφορούσε βασικά Αμερικανούς και Δυτικοευρωπαίους γκέι που επιδίδονταν σε «extreme» σεξουαλικές πρακτικές με χρήση poppers κ.λπ. ουσιών, άρα οι πιο «παραδοσιακοί» Έλληνες δεν κινδυνεύαμε τόσο.


Από τα πρώτα και πλέον επώνυμα θύματα ήταν ο μόδιστρος Μπίλι Μπο (Ιούνιος 1987), την ιστορία του οποίου έκανε βιβλίο η Φρίντα Μπιούμπι με τίτλο Και το όνειρο πάγωσε (εκδ. Εξάντας, 1990). Τον Σεπτέμβριο του '95 «φεύγει» ο ταλαντούχος σκηνοθέτης, συγγραφέας και σεναριογράφος Αλέξης Μπίστικας, έχοντας λίγο πριν εκδώσει το συγκλονιστικό λεύκωμα-ντοκουμέντο Ευαγγελισμός: Κείμενα και φωτογραφίες (εκδ. Πατάκη). Ο HIV θα αποδειχτεί επίσης μοιραίος για δύο από τους ιδρυτές του ΑΚΟΕ-«Αμφί» (Ανδρέας Βελισσαρόπουλος, Ανδρέας Αγγελάκης), τον ακτιβιστή Βαγγέλη Γιανέλλο και πολλούς άλλους. Η θνησιμότητα στο ξεκίνημα ήταν, βέβαια, πολύ υψηλή κι αν σου τύχαινε το «λαχείο», απλώς ευχόσουν το μοιραίο να μην έρθει τόσο επώδυνα.

Τα πρώτα θύματα του AIDS στην Ελλάδα Facebook Twitter
Από τα πρώτα και πλέον επώνυμα θύματα ήταν ο μόδιστρος Μπίλι Μπο.
Τα πρώτα θύματα του AIDS στην Ελλάδα Facebook Twitter
Ο Μπίλι Μπο λίγο πριν από τον θάνατό του στις 13 Ιουνίου 1987, στα 33 του.


Η έλευση νέων, σαφώς αποτελεσματικότερων και ασφαλέστερων αντιρετροϊκών φαρμάκων και θεραπειών και η εφαρμογή της εξίσωσης U=U (μη ανιχνεύσιμο=μη μεταδόσιμο) έχουν πλέον βελτιώσει θεαματικά την ποιότητα ζωής των οροθετικών και μειώσει πολύ τον κίνδυνο μετάδοσης, στα δε αιτήματα της κοινότητας περιλαμβάνεται η επίσημη διάθεση και στην Ελλάδα της PrEP (αγωγή προφύλαξης πριν από την έκθεση). Η HIV λοίμωξη είναι πλέον μια χρόνια πάθηση, απευκταία μεν, αλλά αντιμετωπίσιμη, αν διαγνωστεί έγκαιρα. Χάρη στην αύξηση της κάλυψης των οροθετικών ατόμων με την ενδεικνυόμενη αγωγή, τα κρούσματα στον ΛΟΑΤΚΙ+ πληθυσμό και γενικότερα έχουν σταθεροποιηθεί τα τελευταία χρόνια, σύμφωνα και με τα στοιχεία του ΚΕΕΛΠΝΟ. Οι θάνατοι σπανίζουν, ο φόβος δεν λαμβάνει πια μεταφυσικές διαστάσεις, η αντιμετώπιση από κοινωνία και ΜΜΕ άλλαξε αρκετά, ακόμα και τα μέτρα προφύλαξης έχουν χαλαρώσει, ως μη όφειλαν ίσως. «Δεν μιλάμε πια για ασθενείς αλλά για άτομα που ζουν με τον HIV και που, εφόσον ακολουθούν σωστά την αγωγή τους, δεν εξελίσσουν τη νόσο, άρα η φροντίδα επικεντρώνεται στην ψυχοκοινωνική υποστήριξη» λέει επ' αυτού ο παθολόγος Νίκος Μαγκαφάς.

Τούτων δοθέντων, δύσκολα αντιλαμβάνεται κάποιος νεότερος το ζοφερό, αποκαλυπτικό σχεδόν κλίμα που επικρατούσε την πρώτη εκείνη περίοδο. Ότι έβλεπες ανήμπορος αγαπημένα πρόσωπα να λιώνουν κυριολεκτικά, ότι οροθετικοί απομονώνονταν κοινωνικά, απολύονταν από δουλειές, διώχνονταν κάποτε και από τα σπίτια τους, αντιμετωπίζονταν σκαιά ακόμα και από γιατρούς ή νοσηλευτές (πέραν των ειδικών μονάδων). Ότι η κινδυνολογία, ο κοινωνικός ρατσισμός και η παραπληροφόρηση ήταν στην ημερησία διάταξη, ότι το ίδιο το σεξ φάνταζε πια «ρώσικη ρουλέτα», με συνέπεια αρκετοί να επιλέγουν την αποχή ή την υποχρεωτική μονογαμία. Ότι ένα προφυλακτικό που έσπασε ή δεν μπήκε ποτέ γινόταν αφορμή μεγάλων δραμάτων. Ότι υπήρχε τέτοια εσωτερικευμένη ενοχή, φόβος και στιγματισμός, ώστε πήγαιναν άνθρωποι να εξεταστούν και απέφευγαν να διασταυρώσουν, έστω, βλέμματα με άλλους παρευρισκόμενους. Ότι όσοι μπορούσαν κατέφευγαν σε ιδιωτικούς γιατρούς ή κλινικές, ότι ακόμα κι έτσι ένα ποσοστό έκανε μεν διαγνωστικό τεστ, αλλά απέφευγε να παραλάβει τις απαντήσεις, κάποιοι πάλι αρνούνταν οποιαδήποτε φαρμακευτική αγωγή. Η μεταγενέστερη νουβέλα Ο αφανισμός του Νίκου του Αύγουστου Κορτώ (εκδ. Καστανιώτη, 2008), παρ' ότι αμφιλεγόμενη, αποδίδει ρεαλιστικά την ατμόσφαιρα και τον ψυχισμό πολλών ομοφυλόφιλων τότε.


Η ίδια η αφορμή της «γέννησης» του ΑΚΟΕ υπήρξε το νομοσχέδιο «περί αφροδισίων νοσημάτων και άλλων συναφών θεμάτων» της πρώτης κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή (1977) που, επισείοντας τον κίνδυνο για τη δημόσια υγεία, προανήγγειλε ομοφοβικό/τρανσφοβικό πογκρόμ. Ως εκ τούτου, η οργανωμένη κοινότητα κράτησε αρχικά έντονα αμυντική στάση. «Δεν αρκεί ο μύθος των αφροδισίων (ΣΜΝ) σαν αφορμή για κάθε είδους δίωξη, δεν είναι αρκετές οι προκαταλήψεις. Δύο καινούργιες αρρώστιες που προσβάλλουν τους ομοφυλόφιλους έρχονται να προστεθούν στο πάνθεο της σεξιστικής τρομοκρατίας» αναφέρει το «Αμφί» (τεύχος 16-17, άνοιξη 1984), όπου ως δύο «ξεχωριστές αρρώστιες» νοούνται το σάρκωμα Caposi και η πνευμονία PCP, αμφότερες επακόλουθα της HIV λοίμωξης, της οποίας ο «πυροκροτητής», ο ιός δηλαδή, δεν είχε ακόμα πιστοποιηθεί.

Υπήρξε, επίσης, αρχικά η πεποίθηση ότι το πρόβλημα αφορούσε βασικά Αμερικανούς και Δυτικοευρωπαίους γκέι που επιδίδονταν σε «extreme» σεξουαλικές πρακτικές με χρήση poppers κ.λπ. ουσιών, άρα οι πιο «παραδοσιακοί» Έλληνες δεν κινδυνεύαμε τόσο. Κάτι που είναι εμφανές και στο μαχητικό εντιτόριαλ του περιοδικού «Κράξιμο» (Νο 7, Μάιος '86) με τίτλο «Ο έρωτας AIDS δεν φοβάται», τεύχος όπου παρατίθεται, επιπλέον, μια ψύχραιμη συνέντευξη του τότε προέδρου της ΕΕΜΑΑ Γιώργου Παπαευαγγέλου στον νεαρό, τότε, υποφαινόμενο. Οι εξελίξεις στο μέτωπο της έρευνας, των θεραπειών και του ακτιβισμού απασχολούν και το τεύχος 13 (χειμώνας '93), ενώ συχνές είναι και οι αναφορές του «Αμφί» (πολύ κατατοπιστική είναι και η μελέτη του Θεοδόση Γκελτή για το Πανεπιστήμιο Αιγαίου σχετικά).

Τα πρώτα θύματα του AIDS στην Ελλάδα Facebook Twitter
Τον Σεπτέμβριο του '95 πεθαίνει ο ταλαντούχος σκηνοθέτης, συγγραφέας και σεναριογράφος Αλέξης Μπίστικας. Φωτο: Σπύρος Στάβερης


Αμφότερα τα παραπάνω έντυπα πασχίζουν αφενός να ενημερώσουν και να ενθαρρύνουν την κοινότητα, αφετέρου να «ξορκίσουν» τον ηθικό πανικό, τον ρατσισμό και τις διακρίσεις. Παρούσα συχνά σε όλη αυτή την προσπάθεια είναι μια διάχυτη τότε στην κοινότητα, και όχι μόνο, αντίληψη ότι το AIDS, αν δεν ήταν «κατασκευή» (κάτι που συμμερίζεται και ο ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος, μιλώντας στο «Κράξιμο», στο 9ο τεύχος), έδινε σίγουρα την ιδανική αφορμή «που, και να μην υπήρχε, έπρεπε να εφευρεθεί» για νέο κυνήγι μαγισσών ενάντια στους ΛΟΑΤΚΙ+ και στον ελεύθερο έρωτα γενικότερα, συνεπώς δεν έπρεπε επ' ουδενί να ταυτιστεί με την ομοφυλοφιλία. Μια στάση κατανοητή, αν αναλογιστεί κανείς το δυσοίωνο διεθνές κοινωνικοπολιτικό σκηνικό της εποχής –είμαστε στα χρόνια της κορύφωσης του Ψυχρού Πολέμου, του Ρίγκαν, της Θάτσερ και της επέλασης ενός ρεβανσιστικού νεοσυντηρητισμού– αλλά και την αρχική αβεβαιότητα για την πραγματική φύση της λοίμωξης. Υπόψη κιόλας ότι το AIDS είχε ονομαστεί αρχικά «καρκίνος των γκέι», με όποιες αναγωγές μπορούν να γίνουν εξ αυτού.

Εκτιμάται, εντούτοις, ότι η νέα απειλή μπορεί να έχει και θετικές «παρενέργειες», συσπειρώνοντας την κοινότητα και ευνοώντας, στον αντίποδα της πολυσυντροφικότητας που εκτιμάτο ως εγγενώς απελευθερωτική, τη σύναψη μακροχρόνιων ερωτικών δεσμών: «Το ΑΚΟΕ θέλει να πιστεύει πως μέσα από τον κίνδυνο και τον φόβο οι ομοφυλόφιλοι θα δουν την ευκαιρία να πλησιάσουν ο ένας τον άλλον» αλλά και «να εξερευνήσουν τις πολλές διαστάσεις μιας σχέσης που προς το παρόν παραμένουν άγνωστες στην πλειοψηφία των Ελλήνων ομοφυλοφίλων» γράφει το «Αμφί» σε σχετικό αφιέρωμα την άνοιξη του '86 (τεύχος 20).


Αρχές της δεκαετίας του '80 ιδρύονται οι πρώτες οργανώσεις «κατά του AIDS», όπως λέγονταν τότε, στοχεύοντας αφενός στην ενημέρωση και στην αποστιγματοποίηση, αφετέρου στην άσκηση πίεσης σε θεσμούς, υπηρεσίες και αρχές: η Act Up Ελλάδας, το Κέντρο Ζωής, που λειτουργεί περισσότερο ως χώρος συνεύρεσης και αλληλοϋποστήριξης, η ΜΚΟ Ελπίδα της Μαίρης Άντζελ. Η Act Up, με τη στήριξη ευρύτερου κινηματικού κόσμου, πραγματοποιεί καμπάνιες, διαμαρτυρίες έξω από το υπουργείο Υγείας και αλλού, συναυλίες και άλλες δράσεις. Τον Ιούνιο του '96 κυκλοφορεί ένα συλλεκτικό LP/CD όπου συμμετέχουν εθελοντικά δημοφιλείς indie μπάντες (Τρύπες, Στέρεο Νόβα, Εν Πλω, Deus X Machina κ.ά.) μαζί με ειδικό αφιερωματικό ένθετο («Εν Τούτω Νίκα», FM Records). Πάντως, η πρώτη ακτιβιστική ενέργεια «χρεώνεται» στην Πάολα και σε μέλη του περιοδικού «Κράξιμο» που 1 Δεκεμβρίου του 1990 καταλαμβάνουν συμβολικά την Ελληνική Οδοντιατρική Ομοσπονδία, επειδή οδοντίατροι αρνούνταν να κουράρουν οροθετικούς, είτε άτομα ανήκοντα σε «ομάδες υψηλού κινδύνου».


Τη δεκαετία του '90 δημιουργούνται η Σύνθεση, η οποία ανέλαβε μια σειρά από πρωτοβουλίες στήριξης και ενημέρωσης και εξέδωσε το «10%», ένα ΛΟΑΤΚΙ+ περιοδικό που ξεχώρισε (2003-6), καθώς επίσης και η Θετική Φωνή, που επιδεικνύει αξιόλογο έργο: τα Checkpoints σε Αθήνα-Θεσσαλονίκη, τη δομή Red Umbrella Athens, το ετήσιο Συνέδριο «Εγώ και ο HIV», τολμηρές καμπάνιες ευαισθητοποίησης όπως το πρότζεκτ «I'm Positive» που παρουσιάστηκε πέρσι στη Στέγη, δράσεις σε δήμους, σχολεία και φυλακές, εκδόσεις, σεμινάρια, street work κ.λπ. Δεν έλειψαν και οι δυναμικές διεκδικήσεις, όπως η «κόντρα» της Επιτροπής Κοινωνικού Διαλόγου για το AIDS με το υπουργείο, όταν το 2000 αρνήθηκε να τρέξει επίσημη καμπάνια με ΛΟΑΤΚΙ+ περιεχόμενο –κάτι που άργησε, αλλά εν τέλει δρομολογήθηκε– και, βέβαια, η συγκέντρωση διαμαρτυρίας οροθετικών έξω από το Λαϊκό για την έλλειψη αντιρετροϊκών φαρμάκων και αντιδραστηρίων στα νοσοκομεία (15/12/15).

Σημαντική υπήρξε, επίσης, η προσφορά της ΜΚΟ Praksis. Γενικώς ειπείν, και παρ' ότι τα προβλήματα δεν έχουν εκλείψει, ο HIV σήμερα δεν αποτελεί ταμπού, ούτε «κατάρα». Οι οροθετικοί ΛΟΑΤΚΙ+ θεωρούνται πια αναπόσπαστο κομμάτι της κοινότητας και συμμετέχουν ανοιχτά στα Pride, τα δε σχετικά έντυπα και ιστοσελίδες παρέχουν εμπεριστατωμένη και αξιόπιστη ενημέρωση (κάτι που θα έπρεπε, βέβαια, καταρχάς να κάνει το υπουργείο Υγείας, το οποίο επαναπαύεται εσχάτως στο φιλότιμο των ακτιβιστών). Γεγονός είναι πως, όπως συνέβη διεθνώς, έτσι κι εδώ η ιστορία με την πιο «πολιτική» αρρώστια στην Ιστορία είχε και θετικές «παρενέργειες»: η προϊούσα ευαισθητοποίηση για το HIV/AIDS συνέβαλε πολύ όχι μόνο στην ορατότητα, στην αποδοχή και στη θεσμική αναγνώριση της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας συνολικά αλλά και στην ίδια την αυτοσυνείδησή της.


ΥΓ.: Τρεισήμισι δεκαετίες μετά, τον Απρίλιο του '12, η ιστορία με το νομοσχέδιο επαναλήφθηκε επί υπουργίας Λοβέρδου με την κατάπτυστη διάταξη 39Α. Πρόσχημα, πάλι, η προστασία της δημόσιας υγείας από HIV και ΣΜΝ –«βαριά σκοπούμενη βλάβη κατά συρροή» η κύρια κατηγορία– και «στόχος» τη φορά αυτή εκδιδόμενες οροθετικές γυναίκες-χρήστριες ουσιών. Δεκάδες εξ αυτών συνελήφθησαν, εξετάστηκαν υποχρεωτικά και διαπομπεύτηκαν δεόντως τότε στα ΜΜΕ, κάποιες δε φυλακίστηκαν έως και 11 μήνες –υπήρξε μάλιστα αυτοκτονία κρατούμενης–, για να αθωωθούν πανηγυρικά το 2016. Ο κ. υπουργός με τον «υπερβάλλοντα ζήλο» ουδέποτε απολογήθηκε για όλο αυτό.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO

ΤΟ ΑΡΘΡΟ ΑΥΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΙΣ 30.6.2019

Lgbtqi+
3

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Συνέντευξη με τον Έλληνα γιατρό που κατάφερε να περιορίσει τα νέα κρούσματα HIV στη Νέα Υόρκη

Τech & Science / Συνέντευξη με τον Έλληνα γιατρό που κατάφερε να περιορίσει τα νέα κρούσματα HIV στη Νέα Υόρκη

Ο Δημήτρης Δασκαλάκης εξηγεί πώς η προληπτική φαρμακευτική αγωγή για τον HIV (PrEP) καταφέρνει να δώσει τέλος στην επιδημία του HIV στη Νέα Υόρκη, μετά από τρεις δεκαετίες.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΙΑΚΟΣΑΒΒΑΣ
Παύλος Αβούρης: «Να επιστρέψουμε στην απλότητα και την ανθρωπιά»

Βιβλίο / Παύλος Αβούρης: «Να επιστρέψουμε στην απλότητα και την ανθρωπιά»

Μια πολυεπίπεδη, εξομολογητική συζήτηση περί κουλτούρας, αντικουλτούρας και άλλων «δεινών» με τον συγγραφέα της ποιητικής συλλογής «Ανάλωση κατά προτίμηση πριν από το τέλος πάντων» (εκδ. Στο Περιθώριο)
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
«Αμφί» (1978-1990): το πλέον επιδραστικό έντυπο της ελληνικής ΛΟΑΤΚΙ+ ιστορίας

Queer Athens / «Αμφί» (1978-1990): το πλέον επιδραστικό έντυπο της ελληνικής ΛΟΑΤΚΙ+ ιστορίας

«Πνευματικό παιδί» του πρώιμου ΑΚΟΕ, εκφραστικό και ακτιβιστικό «αλφαβητάρι» της κοινότητας σε δύσκολους καιρούς, άνοιξε ορίζοντες και συνειδήσεις, θέτοντας καινοφανείς διεκδικήσεις και προβληματικές.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Proud Seniors: Η πρώτη φιλοξενία ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμου σε πρόγραμμα Στέγασης και Υποστήριξης

Ελλάδα / Proud Seniors: Η πρώτη φιλοξενία ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμου σε πρόγραμμα Στέγασης και Υποστήριξης

«Με την αναστολή των ενεργειών για τη λειτουργία του πρώτου Ξενώνα Φιλοξενίας ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων από τη νέα δημοτική αρχή της Αθήνας, η κοινότητα μας παραμένει χωρίς κανένα δίκτυ στοιχειώδους προστασίας»
NEWSROOM