Τα «αιώνια» χημικά (PFAS), για τα οποία γίνεται τον τελευταίο καιρό μεγάλος ντόρος, δεν είναι καινούργιοι ρυπαντές και δεν ανιχνεύονται μόνο σε συγκεκριμένα τρόφιμα. Αντιθέτως, υπάρχουν εδώ και χρόνια στο περιβάλλον και στην τροφική αλυσίδα, καθώς δεν βιοαποικοδομούνται.
Η μεγάλη ανησυχία προκλήθηκε κυρίως γιατί τώρα πλέον έχουμε την τεχνολογία που μας επιτρέπει να τα μετράμε με ακρίβεια. Τα PFAS περιλαμβάνουν περισσότερες από 4.700 χημικές ενώσεις και είναι παρόντα, για παράδειγμα, στο τεφλόν, ένα οργανικό πολυμερές που χρησιμοποιείται ευρέως για επικαλύψεις, η χημική ονομασία του οποίου είναι «πολυτετραφθοροαιθυλένιο».
Το τεφλόν είναι ένα οργανικό πολυμερές με πολλές εφαρμογές, το οποίο είναι χημικά αδρανές, αντέχει σε υψηλές θερμοκρασίες, είναι ολισθηρό και άκαυστο. Το ίδιο το υλικό δεν είναι τοξικό, αλλά όταν θερμαίνεται εκλύει τοξικές ουσίες. Αυτά τα συνθετικά πολυμερή υλικά συνιστούν ενδοκρινείς διαταράκτες, είναι δηλαδή εξωγενείς ουσίες που η χημική δομή τους μοιάζει με εκείνη των φυσικών ορμονών του οργανισμού και μπορούν να μιμηθούν τη δράση των ορμονών. Έτσι, προκαλούν ορμονικές διαταραχές και μπορούν να οδηγήσουν στην εμφάνιση διαφόρων μορφών καρκίνου. Τους ίδιους κινδύνους ενέχουν και τα μικροπλαστικά (με παρόμοια δράση), που έχουν κατακλύσει τη ζωή μας μέσω μπουκαλιών, μπιμπερό, σκευών, φούρνων μικροκυμάτων κ.λπ.
Το βασικό πρόβλημα με τα PFAS είναι πως η απομάκρυνσή τους από το περιβάλλον αποτελεί εξαιρετικά κοστοβόρο εγχείρημα. Το κόστος εκτιμάται σε ευρωπαϊκό επίπεδο σε δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ και σε αρκετές χώρες οι Ανεξάρτητες Ρυθμιστικές Αρχές έχουν παραιτηθεί από κάθε προσπάθεια καθαρισμού του εδάφους από τα PFAs, καθώς «τα λεφτά είναι πάρα πολλά».
Η τεχνολογία που διαθέτουμε πλέον μάς επιτρέπει να καταγράφουμε με ακρίβεια τα επίπεδα των PFAS και των μικροπλαστικών και αυτή η γνώση θέριεψε την ανησυχία για το τι καταλήγει στον οργανισμό μας μέσω των λεγόμενων συνθετικών ρυπαντών από τη βιομηχανία, τα εντομοκτόνα και τα λιπάσματα. Αντίστοιχη κινητοποίηση στη διεθνή κοινότητα υπήρξε πριν από τουλάχιστον 2-3 δεκαετίες, όταν μάθαμε να μετράμε τις συγκεντρώσεις που έχουν τα «παραμπένια», οι φθαλικοί εστέρες και τα φθαλικά άλατα στα καλλυντικά. Αυτές οι ουσίες κάνουν τα καλλυντικά να αφρίζουν και τους προσδίδουν πολύτιμες ιδιότητες, αλλά ταυτόχρονα αποτελούν ενδοκρινείς διαταράκτες.
Η άποψη των περιβαλλοντολόγων
Όπως επισημαίνει η δρ. Αργυρώ Λαγούδη, χημικός με ειδίκευση στην Περιβαλλοντική Χημεία, διευθύντρια της TerraNeutral, κάποια από τα PFAS περιλαμβάνονται στις χημικές ουσίες που έχουν εντοπιστεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση ως «δυνητικά επικίνδυνες για την ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον» και μπορούν να προσδιοριστούν ως «ουσίες που προκαλούν πολύ μεγάλη ανησυχία» Αυτές τις συναντάμε με το ακρωνύμιο SVHC. Το διεθνές αυτό ακρωνύμιο μεταφράζεται ως «ουσίες πολύ μεγάλης ανησυχίας», οι οποίες θέτουν σε σοβαρό κίνδυνο την υγεία ή και το περιβάλλον. Τα SVHC είναι δυνητικά καρκινογόνα, μεταλλαξιογόνα ή τοξικά για την αναπαραγωγή (CMRs), βιοσυσσωρευόμενα και τοξικά για την υγεία (PBTs) ή πολύ τοξικά και πολύ βιοσυσσωρευόμενα (vPvBs).
Η δρ. Αργυρώ Λαγούδη εξηγεί πως για τα πιο ύποπτα PFAs, όπως είναι τα PFOS, PFOA, και PFHxS, προβλέπεται η απαγόρευση της παρασκευής, της διάθεσης στην αγορά και της χρήσης των ουσιών τους είτε σε αυτούσια μορφή, είτε σε μείγματα, είτε σε αντικείμενα, με βάση τον Κανονισμό REACH και τον Κανονισμό για τους «έμμονους οργανικούς ρύπους» (POPs), με στόχο την εξάλειψη ή την ελαχιστοποίηση της εμφάνισης των ενώσεων αυτών στο περιβάλλον. Σημειώνεται πως τα πιο διαδεδομένα PFAS, για τα οποία γίνονται μετρήσεις, έχουν τις εξής ονομασίες στα ελληνικά: το PFOS είναι το σουλφονικό υπερφθοριοκτάνιο, το PFOA είναι το υπερφθοροοκτανοϊκό οξύ και το PFHxS είναι το υπερφθοροεξανοσουλφονικό οξύ.
Ευρωπαϊκό σχέδιο για την αντιμετώπιση της αιώνιας ρύπανσης
Τα τελευταία χρόνια, οι «αιώνιοι ρυπαντές» έχουν απασχολήσει ιδιαίτερα την Ευρώπη και το 2023 το Σχέδιο για την Αιώνια Ρύπανση (Forever Pollution Project) έδειξε ότι 23.000 εστίες στη Γηραιά Ήπειρο είναι μολυσμένες με τα «αιώνια» χημικά PFAS. Η έρευνα έδειξε επίσης άλλες 21.500 πιθανές μολυσμένες εστίες, με τα PFAs να εξαπλώνονται σε όλη την Ευρώπη. Το ίδιο έτος ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Χημικών Προϊόντων (ΕΟΧΠ), γνωστός και με το ακρωνύμιο ECHA, δημοσίευσε την πρότασή του για την απαγόρευση όλων των PFAs (πολυφθοριοαλκυλικές ενώσεις). Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Χημικών Προϊόντων (ECHA) είναι η βασική ρυθμιστική αρχή για την εφαρμογή της νομοθεσίας της Ε.Ε. για τα χημικά προϊόντα, με στόχο την προστασία της υγείας του ανθρώπου και του περιβάλλοντος αλλά και την προώθηση της καινοτομίας και της ανταγωνιστικότητας. Τότε επικαιροποιήθηκε και ο Ευρωπαϊκός Χάρτης για τους Ρυπαντές PFAS, που δημιουργήθηκε με πρότυπο τον αντίστοιχο αμερικανικό χάρτη. Το σχετικό ευρωπαϊκό σχέδιο έδειξε ότι 20 βιομηχανίες και περισσότερες από 2.100 εστίες στην Ευρώπη θεωρούνται hotspots για τα PFAS. Αυτό σημαίνει πως εκεί η συγκέντρωση των ρυπαντών είναι τόσο υψηλή που θεωρείται ιδιαίτερα επικίνδυνη για την υγεία των εκτιθέμενων ανθρώπων.
Το βασικό πρόβλημα με τα PFAS είναι πως η απομάκρυνσή τους από το περιβάλλον αποτελεί εξαιρετικά κοστοβόρο εγχείρημα. Το κόστος εκτιμάται σε ευρωπαϊκό επίπεδο σε δεκάδες δισεκατομμύρια ευρώ και σε αρκετές χώρες οι Ανεξάρτητες Ρυθμιστικές Αρχές έχουν παραιτηθεί από κάθε προσπάθεια καθαρισμού του εδάφους από τα PFAs, καθώς «τα λεφτά είναι πάρα πολλά».
Την ίδια ώρα, σε κάθε νοικοκυριό, στην κουζίνα, υπάρχουν πολλά προϊόντα με PFAS, όπως σφουγγαράκια και σκεύη μαγειρικής. Οτιδήποτε είναι αδιάβροχο, δεν κολλάει και δεν λεκιάζει, είναι επικαλυμμένο με τέτοιου είδους χημικές ενώσεις. Επειδή αυτές οι ουσίες δεν διασπώνται και μεταφέρονται με μεγάλη ευκολία, ανιχνεύονται στο έδαφος, στο νερό, στη βροχή, στα υδρόβια όντα, μεταξύ των οποίων και τα ψάρια (μεγάλη πηγή αποτελεί ο μπακαλιάρος), στα αυγά και στον ανθρώπινο οργανισμό. Κυρίως ενοχοποιούνται για υπογονιμότητα και εμφάνιση καρκίνων, ενώ έχει υπολογιστεί ότι μόνο από τα PFAS τα ευρωπαϊκά συστήματα υγείας στο σύνολό τους επιβαρύνονται με ένα δυσθεώρητο κόστος, που κυμαίνεται από 52 έως 84 δισεκατομμύρια ευρώ. Στο μεταξύ, όλοι οι ειδήμονες που ερωτήθηκαν συμφωνούν πως τα ανώτατα επιτρεπτά όρια που έθεσε η Ευρωπαϊκή Ένωση για τον περιορισμό των PFAS για το 2026 είναι υπερβολικά υψηλά για να προστατέψουν τη δημόσια υγεία. Οι 23.000 επιβεβαιωμένες εστίες μόλυνσης και οι 21.500 πιθανές εστίες μόλυνσης είναι καταγεγραμμένες στο σάιτ lemde.fr/PFASmap και στη σελίδα Dataset and Maps. Ο Ευρωπαϊκός Χάρτης για την Αιώνια Ρύπανση αποτελεί μια συντονισμένη προσπάθεια που ξεκίνησε από τη Γαλλία και την ιστορική εφημερίδα «Le Monde». Στην προσπάθεια αφύπνισης της κοινής γνώμης και ευαισθητοποίησης των πολιτών γι’ αυτούς τους επικίνδυνους ρυπαντές πρωτοστατεί άλλωστε η γαλλική μη κυβερνητική οργάνωση Générations Futures, η οποία συστάθηκε το 1996 και έκτοτε μάχεται για τον περιορισμό της χρήσης συνθετικών εντομοκτόνων και χημικών μολυντών στην αγροτική παραγωγή, προάγοντας τη βιώσιμη πτηνοτροφία, κτηνοτροφία και γεωργία.
