Οι «τρελοί» της Μακρονήσου

Οι «τρελοί» της Μακρονήσου Facebook Twitter
«Ο Βαβάκος στην κρίση του». Από το βιβλίο του Γιώργου Φαρσακίδη, Μακρόνησος. Α.Ε.Τ.Ο. - Ε.Σ.Α.Ι. 1949-50, χ.ε., Αθήνα, 1965.
0


ΟΝΟΜΑΖΟΤΑΝ «ΑΝΑΡΡΩΤΗΡΙΟ ΨΥΧΟΠΑΘΩΝ» του Α’ Ειδικού Τάγματος Οπλιτών. Ήταν το «τρελάδικο» της Μακρονήσου. Βρισκόταν μέσα σε μια χαράδρα, περιφραγμένο με συρματόπλεγμα, και φιλοξενούσε από 60 έως 80 κρατούμενους, που μερικές φορές έφταναν και τους 120. Λειτούργησε για πέντε μήνες, από τον Δεκέμβριο του 1949 έως τον Απρίλιο του 1950. Ήταν, τότε, ένας από τους πιο σκληρούς χειμώνες που είχαν καταγραφεί στα μετεωρολογικά χρονικά και που γινόταν σκληρότερος στο ανεμοδαρμένο νησί της Μακρονήσου.

Η πρακτική σε αυτό το «αναρρωτήριο» δεν ήταν άλλη από βασανιστήρια, ατομικά και ομαδικά, που συνοδεύονταν από πρωτοφανείς κρίσεις των κρατουμένων. Η κατάσταση των εξόριστων κρατουμένων ήταν φρικτή. Σύμφωνα με μαρτυρίες, «ήταν με έξαλλα γουρλωμένα μάτια, αναμαλλιασμένοι, ματωμένοι, έσκιζαν τα ρούχα τους, αυτοτραυματίζονταν και εκσφενδόνιζαν ό,τι έβρισκαν. Οι περισσότεροι έβγαζαν άναρθρες κραυγές γιατί είχαν χάσει τη φωνή τους». Οι εξόριστοι που είχαν επιφορτιστεί με τη φύλαξη των «τρελών» δεν άντεχαν το θέαμα που έβλεπαν καθημερινά. Τους άλλαζαν κάθε εβδομάδα.

Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει το πείραμα της Μακρονήσου ως βιοπολιτικό, αφού είχε ως στόχο όχι μόνο την πολιτική αναμόρφωση και ανάνηψη των αριστερών, αριστερόφρονων ή συμπαθούντων την αριστερά κρατουμένων αλλά και την ψυχική τους αναμόρφωση – αυτό ακριβώς που προκαλούσε την τρέλα

Ένα από τα φάρμακα που χορηγούσαν στους «τρελούς» ήταν η σκοπολαμίνη. Μυθιστορηματικό φάρμακο, καθώς το είχαν χρησιμοποιήσει οι ναζί κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο αλλά και η CIA ως «ορό της αλήθειας» στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Προκαλούσε φρικτά ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως οπτικές ψευδαισθήσεις, μανία καταδίωξης, συσκότιση επιπέδου συνείδησης. Μετά τις ενέσεις αυτές, οι κρατούμενοι έπεφταν σε ένα είδος νάρκης μέσα στη «χαράδρα». Όσοι κρατούμενοι έβλεπαν τους συντρόφους τους στο έδαφος, νόμιζαν ότι τους είχαν σφάξει. «Παθαίνανε κι αυτοί πιο δυνατή κρίση και οι κύκλοι της κόλασης μεγαλώνανε». Όλοι αυτοί οι «τρελοί» έφταναν υγιείς στη Μακρόνησο. Τους τρέλαιναν όμως τα βασανιστήρια, οι απάνθρωπες συνθήκες εκτοπισμού, ο φόβος, το άγχος, η ψυχολογική πίεση.

Οι «τρελοί» της Μακρονήσου Facebook Twitter
Άποψη του Α' Ειδικού Τάγματος Οπλιτών κατά την επίσκεψη του βασιλικού ζεύγους. Φωτ.: Νίκος Μάργαρης/ ΑΣΚΙ

Ο κοινωνιολόγος Δημήτρης Υφαντής, που εργάζεται για χρόνια στον χώρο αντιμετώπισης των εξαρτήσεων, στο βιβλίο του Μακρόνησος ερευνά τη «μακρονησιώτικη τρέλα», που είναι ίσως από τις άγνωστες πτυχές αυτής της πολυδιάστατης ιστορίας. Η αλαλία ή η αφωνία, συμπτώματα που εμφάνιζαν οι «τρελοί» της Μακρονήσου, χαρακτήριζε τη στάση της κοινωνίας απέναντι στο θέμα. Η σχετική αποσιώπηση μπορεί να οφείλεται στο διπλό στίγμα: εξόριστος και τρελός.

portrait
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Μακρόνησος: Όταν η τρέλα απόκτησε τοπικό προσδιορισμό, Δημήτρης Υφαντής, εκδόσεις Άγρα

Το στίγμα της «τρέλας» ίσως να ήταν σκληρότερο και πιο δυσβάστακτο σε σχέση με το κοινωνικό στίγμα του εξόριστου. Ο συγγραφέας αντιμετωπίζει το πείραμα της Μακρονήσου ως βιοπολιτικό, αφού είχε ως στόχο όχι μόνο την πολιτική αναμόρφωση και ανάνηψη των αριστερών, αριστερόφρονων ή συμπαθούντων την αριστερά κρατουμένων αλλά και την ψυχική τους αναμόρφωση – αυτό ακριβώς που προκαλούσε την τρέλα. Το πείραμα της Μακρονήσου, πάντως, είχε συγκλονίσει ολόκληρη την ελληνική κοινωνία. Δεν είναι τυχαίο ότι μετά την κατάργηση του στρατοπέδου, όλες οι κυβερνήσεις, ακόμη και αυτές της Χούντας, έκαναν τα πάντα ώστε να απαλειφθεί η μνήμη της Μακρονήσου.

Κι ενώ τα πρώτα κείμενα για τη Μακρόνησο αρχίζουν να εκδίδονται ήδη από το 1949, κυρίως κείμενα αυτοβιογραφικά, οι πρώτες έρευνες εμφανίζονται περίπου μισό αιώνα αργότερα, γύρω στο 2000. «Τα “παιδιά” των Μακρονησιωτών, πενήντα χρόνια μετά, άρχισαν να ερευνούν και να μελετούν το διαγενεακό τραύμα, που για χρόνια έκρυβε μέσα της η ελληνική κοινωνία», γράφει ο Δημήτρης Υφαντής. Αυτό το τραύμα είναι σημαντικό, καθώς πολλοί «τρελοί» της Μακρονήσου, μετά το κλείσιμο των στρατοπέδων, μεταφέρθηκαν σε ψυχιατρικά ιδρύματα και νοσοκομεία της χώρας, ακόμη και στην Αποικία Ψυχοπαθών της Λέρου.

Οι «τρελοί» της Μακρονήσου Facebook Twitter
Το στίγμα της «τρέλας» ίσως να ήταν σκληρότερο και πιο δυσβάστακτο σε σχέση με το κοινωνικό στίγμα του εξόριστου.

Οι πρώτοι εξόριστοι έφτασαν στη Μακρόνησο τον Μάρτιο του 1947, μέσα στον Εμφύλιο. Για την ίδρυση των στρατοπέδων στο νησί δεν υπήρχε καμία νομοθετική πρόβλεψη ή ρύθμιση – ούτε εκ των υστέρων. Υπήρχε μόνο ένας σκοπός, που ήταν «η περισσότερον ψυχολογημένη χρησιμοποίησις» των κρατουμένων, όπως διαβάζουμε σε εμπιστευτική έκθεση, το 1950, του διοικητή της Μακρονήσου, του διαβόητου ταξίαρχου Γεώργιου Μπαϊρακτάρη. Οι εξόριστοι δεν ήταν μόνο οι πολιτικά ύποπτοι στρατιώτες. Από τα τέλη του 1949 έως το καλοκαίρι του 1950 μεταφέρθηκαν στο νησί και πολίτες, πολιτικοί κρατούμενοι που βρίσκονταν ήδη σε  άλλες φυλακές και τόπους εξορίας, αλλά και «προληπτικά συλληφθέντες», άνδρες και γυναίκες.

Μετά τη λήξη του Εμφυλίου, τη γενικευμένη κατακραυγή και τις εξαγγελίες της κυβέρνησης Πλαστήρα περί συμφιλίωσης, στις εκλογές του Μαρτίου 1950 θεωρήθηκε ότι η Μακρόνησος είχε εκπληρώσει την αποστολή της. Το Μάιο του ίδιου χρόνου αποφασίστηκε το κλείσιμο των στρατοπέδων για τους πολίτες. Οι περισσότεροι «υγιείς» πολιτικοί εξόριστοι μεταφέρθηκαν οι άνδρες στο νησί Αϊ-Στράτης και οι γυναίκες στο Τρίκερι. Βέβαια, η Μακρόνησος εξακολούθησε να λειτουργεί δέκα χρόνια ακόμα. Έως το 1957 λειτούργησε ως κέντρο εκπαίδευσης «ύποπτων» στρατιωτών και μέχρι τον Οκτώβριο του 1960 ως στρατιωτικές φυλακές. Τον Φεβρουάριο του 1961 οι τελευταίοι στρατιώτες που φρουρούσαν τις εγκαταστάσεις εγκατέλειψαν οριστικά το νησί.

Το επίσημο όνομα της Μακρονήσου είναι νήσος Ελένη, επειδή λέγεται ότι η Ωραία Ελένη έφτασε εκεί μετά την άλωση της Τροίας. Μέσα στον 20ό αιώνα είχε χρησιμοποιηθεί άλλες δύο φορές ως στρατόπεδο. Την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων 1912-13, που μεταφέρθηκαν εκεί Τούρκοι και Βούλγαροι αιχμάλωτοι, και την περίοδο 1922-23, όταν εγκαταστάθηκαν, προσωρινά, στο νησί πρόσφυγες από τον Πόντο και από τα παράλια της Μικράς Ασίας.

Ο Δημήτρης Υφαντής στήριξε την έρευνά του για τη «μακρονησιώτικη τρέλα» τόσο στα χρονικά και στις μαρτυρίες των εξόριστων όσο και στους φακέλους ασθενών και στα φύλλα νοσηλείας των Μακρονησιωτών που εισήχθησαν στο Δημόσιο Ψυχιατρείο της Αθήνας (Δαφνί και Δρομοκαΐτειο). Οι διαγνώσεις που καταγράφονται στα έντυπα αυτά είναι «σχιζοφρένεια», «λοιμώδης ψύχωσις», «σχιζοφρενική ψύχωσις», «ψύχωσις εξ αντιδράσεως», «υπόκρισις» ή «υστερία» και άλλα. Οι πιο συχνές διαγνώσεις είναι «ψυχοπαθολογικαί εκδηλώσεις εξ αντιδράσεως» και «υπόκρισις», που παραπέμπουν ευθέως στις ψυχοπιεστικές συνθήκες της Μακρονήσου, όπως σημειώνει ο συγγραφέας.

Πέρα από την εξέταση των τεκμηρίων, ο συγγραφέας προσωποποιεί ορισμένες περιπτώσεις «τρελών», δημιουργώντας τις ιστορίες τους, από την ημέρα του εγκλεισμού της μέχρι τον θάνατό τους. Το τραύμα της Μακρονήσου μοιάζει ανεπούλωτο στις περισσότερες περιπτώσεις. Για παράδειγμα, ένας στρατιώτης από την Καρδίτσα, έγγαμος με τρία παιδιά, μεταφέρεται τον Ιούνιο του 1948 από τη Μακρόνησο στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Η διάγνωση είναι «παρανοϊκής μορφής σχιζοφρένεια». Από εκεί διακομίζεται στο Δημόσιο Ψυχιατρείο.

Οι «τρελοί» της Μακρονήσου Facebook Twitter
Χειρόγραφο τοπογραφικό του Νίκου Μάργαρη το 1966.

Ακολουθούν διάφορες νοσηλείες του και εγκλεισμοί. Ανάμεσά τους και εγκλεισμός στο παράρτημα του Δημόσιου Ψυχιατρείου, που βρισκόταν στη νησίδα Άγιος Γεώργιος, μεταξύ Περάματος και Σαλαμίνας, γνωστή και ως «το νησί των τρελών». Το 1965 περιγράφεται ως «άβουλος, αδιάφορος, απροσανατόλιστος εις τόπον και χρόνον» και μεταφέρεται στην Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου. Ακολουθούν νοσηλείες σε διάφορα νοσοκομεία και ψυχιατρεία. Δεν συνήλθε ποτέ. Πέθανε το 1987.

Μια διαφορετική αποτύπωση του πειράματος της Μακρονήσου έρχεται από την τέχνη και τη λογοτεχνία. Ο συγγραφέας αφιερώνει ένα κεφάλαιο σε αυτή την αλλόκοτη τρέλα «που ξέρει να πονάει και να γνωρίζει».

«Το βράδυ ακούγεται πάνου στην ταράτσα / η κραυγή του τρελού / μεγαλωμένη πάνου απ’ τη θάλασσα», γράφει ο Γιάννης Ρίτσος στο Ημερολόγιο Εξορίας ΙΙΙ. Κρατώ όμως τους στίχους του Διονύση Σαββόπουλου από τα τραγούδια και τη μουσική που έγραψε το 1976 για την ταινία του Παντελή Βούλγαρη Happy Day.

Ξέρω ανθρώπους σαν κι εσάς
που μου λεν μη τα ρωτάς
γύρω στο ’48
πέρασα από εκεί κι εγώ/
ήταν μέρες φοβερές
η Μακρόνησος που λες.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Καρολίνα Μέρμηγκα: «Οι συγγραφείς προχωράμε με αναμμένη δάδα στη σκοτεινή σπηλιά της λογοτεχνίας»

Βιβλίο / Καρολίνα Μέρμηγκα: «Όταν γράφουμε για αληθινούς ανθρώπους, πρέπει να σεβόμαστε τη μνήμη τους»

Η καταξιωμένη συγγραφέας ιστορικών μυθιστορημάτων Καρολίνα Μέρμηγκα μάς μιλάει για τη δύναμη της τέχνης, για το λογοτεχνικό της εργαστήρι αλλά και για τη χαρά της να μεταφράζει Χίλαρι Μαντέλ, τα βιβλία της οποίας επανακυκλοφορούν από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πόσο διαβάζεται σήμερα ο Νίκος Καζαντζάκης;

Βιβλία και Συγγραφείς / Πόσο διαβάζεται σήμερα ο Νίκος Καζαντζάκης;

Πεθαίνει σαν σήμερα ο συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης. Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητάει με την Έρη Σταυροπούλου, ομότιμη καθηγήτρια Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, για τον συγγραφέα του «Αλέξη Ζορμπά» και την αντοχή του έργου του.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Στέφαν Τσβάιχ

Το πίσω ράφι / Σε πείσμα όσων περιφρόνησαν τα έργα του Τσβάιχ, η απήχησή τους ακόμα να κοπάσει

Οι ήρωες του Αυστριακού συγγραφέα ταλανίζονται συνήθως από μια αβάσταχτη εσωτερική πίεση, αντικατοπτρίζοντας τη δική του πεισιθάνατη διάθεση. Αυτήν ακριβώς την αίσθηση αποπνέει η συλλογή διηγημάτων του «Αμόκ».
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Marwan Kaabur: «Αγωνιζόμαστε και στον αραβικό κόσμο για δικαιώματα κι ελευθερίες, αλλά προκρίνουμε τον δικό μας τρόπο, στο πλαίσιο της δικής μας κουλτούρας»

Lgbtqi+ / Κι όμως υπάρχουν και «αραβικά καλιαρντά»!

Λίγο πριν από την αθηναϊκή παρουσίαση της αγγλόφωνης έκδοσης του «Queer Arab Glossary» μιλήσαμε με τον συγγραφέα του Marwan Kaabur, για τα «αραβικά καλιαρντά», την ομοφυλοφιλία και την queer συνθήκη στον αραβικό κόσμο, το «pink washing», αλλά και τη συχνά παρεξηγημένη πρόσληψή τους από τη Δύση.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Tα συγκλονιστικά Ημερολόγια Καρκίνου της Όντρι Λορντ και άλλα 4 βιβλία που διαβάζουμε τώρα

Βιβλίο / Tα συγκλονιστικά Ημερολόγια Καρκίνου της Όντρι Λορντ και άλλα 4 βιβλία που διαβάζουμε τώρα

Πέντε αποκαλυπτικά βιβλία για τις γυναίκες με καρκίνο, για τον κόσμο, τα σκουπίδια ακόμα και για τη μακρινή Ιαπωνία ξεχωρίζουν ανάμεσα στις εκδόσεις της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής καλύπτοντας ένα μεγάλο εύρος θεμάτων και ενδιαφερόντων.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Δύο άγνωστες φωτογραφίες του Ρεμπό από τη γαλλική Κομμούνα

Βιβλίο / Δύο άγνωστες φωτογραφίες του Ρεμπό από τη γαλλική Κομμούνα

Σαν σήμερα γεννήθηκε το 1854 ο Αρθούρος Ρεμπό. Ο ποιητής, μουσικός και μπλόγκερ Aidan Andrew Dun έπεσε τυχαία σε δύο εντελώς άγνωστες φωτογραφίες, βγαλμένες στην Place Vendôme, και βρέθηκε μπροστά σε μια μεγάλη έκπληξη: ο έφηβος Αρτίρ Ρεμπό, όπως δεν τον έχουμε ξαναδεί.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
Θανάσης Τριαρίδης: Οι μετανάστες θα σώσουν τον κόσμο. Χωρίς αυτούς είμαστε χαμένοι

Βιβλίο / Θανάσης Τριαρίδης: «Οι μετανάστες θα σώσουν τον κόσμο. Χωρίς αυτούς είμαστε χαμένοι»

Έγινε αντιρρησίας συνείδησης, γιατί πιστεύει ότι ο στρατός είναι μια δοξολογία εκμηδένισης του άλλου. Άφησε τη Θεσσαλονίκη επειδή τον έπνιγε ο εθνοφασισμός της. Στην Αντίς Αμπέμπα υιοθέτησε την κόρη του, Αργκάνε. Ο συγγραφέας της «Τριλογίας της Αφρικής», Θανάσης Τριαρίδης, αφηγείται τη ζωή του στη LiFO.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μια «φόνισσα» εξομολογείται

Το πίσω ράφι / Η Hannah Kent έγραψε τη δική της «Φόνισσα», την Άγκνες που ζούσε στην Ισλανδία τον 19ο αιώνα

Η Αυστραλή συγγραφέας δεν πίστευε ποτέ ότι, χάρη στα «Έθιμα ταφής», οι κριτικοί θα την τοποθετούσαν δίπλα σε λογοτέχνες όπως η Μάργκαρετ Άτγουντ και ο Πίτερ Κάρεϊ.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Χριστίνα Ντουνιά: «Ο Καρυωτάκης μάς δίνει ελπίδα και μας παρηγορεί»

Βιβλίο / «Ο Καρυωτάκης άφησε "το αδέσποτο Τραγούδι" του να μας συντροφεύει»

Στο βιβλίο της «Το όνειρο και το πάθος», η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και συγγραφέας αποκαλύπτει αθέατες όψεις του ποιητή και νέα στοιχεία για τη σχέση του με τον Καβάφη μέσα από μια άγνωστη, ως τώρα, επιστολή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύ της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Βιβλίο / «Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύς της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Ο Ούγγρος κάτοχος του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας γράφει με μαγικό τρόπο για τις αποπνικτικές επιπτώσεις της πολιτικής καταπίεσης, περιφρονώντας την προθυμία των ανθρώπων να τις αποδεχτούν.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Βιβλίο / Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Οι καθηγητές Peter Jeffreys και Gregory Jusdanis συνεργάστηκαν και έγραψαν από κοινού τη βιογραφία του μεγάλου ποιητή που φέρει τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής». Ο Gregory Jusdanis μίλησε στη LifO για το βιβλίο και για τον ποιητή που ήταν «παραδοσιακός και ταυτόχρονα μεταμοντέρνος, ο πρώτος “viral” ποιητής διεθνώς»
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

LiFO politics / Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

Ο Αλέξης Πατέλης, επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του πρωθυπουργού την περίοδο 2019-2024, μιλά στη Βασιλική Σιούτη για την οικονομική πορεία της χώρας αυτά τα χρόνια, τις δύσκολες αποφάσεις αλλά και τις στιγμές δικαίωσης μέσα από την οπτική ενός τεχνοκράτη που βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της πολιτικής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λάσλο Κρασναχορκάι: ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης βραβεύεται με Νόμπελ

Βιβλίο / Ο Λάσλο Κρασναχορκάι, ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης, κέρδισε το Νόμπελ

Φέτος, το βραβείο δόθηκε στον Ούγγρο συγγραφέα που κατά τη Σουηδική Ακαδημία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο βήμα προς τον χαμένο ανθρωπισμό, την υψηλή λογοτεχνία και τη στοχαστική ακρίβεια.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Βιβλίο / Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του που έχει τίτλο “House of Cards”, ο Σουηδός πρώην διεθνής Γιόνας Έρικσον περιγράφει τις ταπεινωτικές μετρήσεις βάρους στα σεμινάρια διαιτητών της UEFA
THE LIFO TEAM
Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ