Ο δεύτερος θάνατος των θυμάτων της χούντας 

Ο δεύτερος θάνατος των θυμάτων της χούντας  Facebook Twitter
Αυτό είναι το νόημα της επετείου του Πολυτεχνείου σήμερα: η ανασύνταξη της ιστορικής μνήμης, η προστασία της αλήθειας από αυτούς που επιχειρούν να συσκοτίσουν το παρελθόν. Φωτ.: ΑΠΕ
0

ΟΤΑΝ ΑΚΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΑ ΘΥΜΑΤΑ ΤΗΣ ΧΟΥΝΤΑΣ, συνήθως σκεφτόμαστε τα 88 ονόματα που εκφωνούνται στο «προσκλητήριο νεκρών» κατά την επέτειο του Πολυτεχνείου. Εξ αυτών, οι 24 σκοτώθηκαν τις μέρες της εξέγερσης (ενώ τουλάχιστον 16 νεκροί του Πολυτεχνείου παραμένουν αταυτοποίητοι).

Φυσικά, δεν λείπουν αυτοί που αμφισβητούν την εγκυρότητα των ονομάτων και δηλώνουν περήφανα πως «δεν υπήρξανε νεκροί». Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι απολογητές της δικτατορίας αγνοούν την παραδοχή 12 θανάτων από την ίδια τη χούντα και τον ελεγχόμενο Τύπο της το 1973¹. Άλλοτε, οι αρνητές της Ιστορίας –όπως ο υπουργός Υγείας Άδωνις Γεωργιάδης– καταφεύγουν σε φαιδρά χωροταξικά επιχειρήματα, σύμφωνα με τα οποία «δεν υπήρξαν νεκροί στο Πολυτεχνείο», αφού όλα τα θύματα σκοτώθηκαν έξω απ’ το κτίριο του πανεπιστήμιου.

Στην πραγματικότητα, και όπως αποκαλύπτουν οι τελευταίες μελέτες, τα  θύματα της δικτατορίας ήταν πολλά παραπάνω από 88. Στο βιβλίο του «Θάνατοι στη Χούντα: Δολοφονίες, αντιδικτατορική δράση, ύποπτοι θάνατοι κατά την περίοδο 1967-1974», ο Δημήτρης Βεριώνης εντοπίζει 247 «επώνυμες περιπτώσεις» θανάτων που προκάλεσε η δικτατορία. Οι περιπτώσεις αφορούν ανθρώπους «με ή χωρίς πολιτική δράση, από διάφορους κοινωνικούς, πολιτικούς και επαγγελματικούς χώρους», όπως φοιτητές, αγωνιστές, στρατιώτες και αστυνομικούς². 

Η χούντα προσπαθούσε συστηματικά να αποκρύψει τις δολοφονικές της ενέργειες, παρουσιάζοντάς τες ως ατυχήματα ή αυτοκτονίες. Για παράδειγμα, ο φοιτητής Γιάννης Καΐλης (1950-1974) –που λέγεται ότι έγραψε τα συνθήματα στις πύλες του Πολυτεχνείου– βρέθηκε νεκρός τον Φλεβάρη του ’74 από πτώση από οικοδομή. Παρ’ όλα αυτά, η κατάσταση του πτώματος και το σημείο εύρεσής του αποκλείουν το ενδεχόμενο της αυτοκτονίας. Δυο μήνες νωρίτερα, ο Λάμπρος Τζιάνος (1953-1973), που συμμετείχε στην εξέγερση του Πολυτεχνείου, βρέθηκε νεκρός στο διαμέρισμά του με μια νάιλον σακούλα στο κεφάλι, ένας φόνος που καταγράφηκε ως αυτοκτονία. Ενδεικτικές είναι και οι δολοφονίες στρατιωτών προτού απολυθούν. Ένα από τα θύματα, ο Γιάννης Φουντουλάκης (1950-1972) «φέρεται ότι πέθανε από καρδιακή προσβολή στο στρατόπεδο [όπου] υπηρετούσε, αλλά κατά την εκταφή το 1975 διαπιστώθηκε τρύπα από σφαίρα στην ωμοπλάτη³».

Μισό αιώνα μετά την πτώση της χούντας, η κρατική βία, οι δολοφονίες και οι βασανισμοί παραμένουν βασικό συστατικό του κράτους. Τα θύματά τους εξακολουθούν να είναι κομμουνιστές και αναρχικοί (η περίπτωση του Βασίλη Μάγγου είναι ενδεικτική), αλλά η συντριπτική πλειοψηφία αφορά πρόσφυγες και μετανάστες.

Πέρα από αυτούς τους άμεσους φόνους, υπάρχουν και οι περιπτώσεις των «έμμεσων» δολοφονιών, όπου το καθεστώς προκάλεσε θανάτους χωρίς να τραβήξει τη σκανδάλη, μέσα από τους βασανισμούς, τις εξορίες και την τρομοκρατία. Τέτοιες είναι οι περιπτώσεις του στρατιωτικού Ιωάννη Βάρσου (1921-1973) και του αστυνομικού Φώτιου Τσιτσιρίγκου (1939-1972), οι οποίοι αυτοκτόνησαν μετά από βασανιστήρια (ο πρώτος) και εγκλεισμό σε ψυχιατρική κλινική απ’ την αστυνομία (ο δεύτερος)⁴. 

Δυστυχώς, η Μεταπολίτευση συντήρησε το καθεστώς σιωπής γύρω απ’ αυτούς τους θανάτους, απρόθυμη να «ξεθάψει» τα όσα η δικτατορία έθαψε. Σχεδόν όλες οι υποθέσεις που προέκυψαν απ’ τις καταγγελίες συγγενών των θυμάτων μπήκαν στο αρχείο, «είτε “ελλείψει στοιχείων”, είτε με τους αρμόδιους να επικαλούνται πορίσματα που είχαν εκδοθεί επί χούντας». Ακόμα και σήμερα, τα αρχεία του στρατού και της αστυνομίας απ’ την περίοδο της δικτατορίας παραμένουν κλειστά.

Κατ’ αυτόν τον τρόπο, έρευνες όπως αυτή του Βεριώνη λειτουργούν ως ένα ξεσκέπασμα των εγκλημάτων της χούντας. Τιμούν τη μνήμη των νεκρών και τους λυτρώνουν από τον «δεύτερο θάνατο» στον οποίον τους καταδίκασε το κράτος: τον θάνατο «της λήθης». Υπό μια ορισμένη οπτική, αυτό είναι και το νόημα της επετείου του Πολυτεχνείου σήμερα: η ανασύνταξη της ιστορικής μνήμης, η προστασία της αλήθειας από αυτούς που επιχειρούν να συσκοτίσουν το παρελθόν, «ακριβώς επειδή έχουν συνείδηση της δύναμης της Ιστορίας – και τη φοβούνται⁵».

Όμως, όπως σημειώνει ο Γιώργος Βάρσος, γιος του στρατιωτικού Ιωάννη Βάρσου, αυτή η ανασύνταξη της μνήμης δεν είναι «σκέτη γνώση παρελθόντος», αλλά «τρόπος να κοιτάμε το παρόν μας», λιγότερο «μνήμη» και περισσότερο «αναγνώριση, απελευθέρωση, ζωντάνεμα» της αντίληψής μας. Το να αναγνωρίζουμε τη βία του δικτατορικού καθεστώτος, τους φόνους, τα βασανιστήρια και τις εξορίες, απαιτεί να καταλάβουμε ότι αυτές οι μορφές κρατικής βίας δεν ξεκινούν με τη δικτατορία, ούτε σταματούν με την πτώση της. 

Ο δεύτερος θάνατος των θυμάτων της χούντας  Facebook Twitter
Στην πραγματικότητα, και όπως αποκαλύπτουν οι τελευταίες μελέτες, τα  θύματα της δικτατορίας ήταν πολλά παραπάνω από 88.

Οι εξορίες δεν ανακαλύφθηκαν απ’ τη χούντα, αλλά συνέβαιναν τακτικά μέχρι το 1962, ενώ οι εκτελέσεις κομμουνιστών αγωνιστών σταμάτησαν το 1955. Αυτοί οι μηχανισμοί ήταν ήδη έτοιμοι το 1967. Οι συνταγματάρχες δεν τους εφηύραν, αλλά τους κληρονόμησαν απ’ τη δημοκρατία. Επιπλέον, μετά την πτώση της χούντας, δεν υπήρξε ξήλωμα των ανθρώπων που στελέχωσαν τα πιο βίαια όργανά της. Οι δολοφόνοι και οι βασανιστές διατήρησαν τα πόστα τους στη δικαιοσύνη, στην αστυνομία και στον στρατό.

Μισό αιώνα μετά την πτώση της χούντας, η κρατική βία, οι δολοφονίες και οι βασανισμοί παραμένουν βασικό συστατικό του κράτους. Τα θύματά τους εξακολουθούν να είναι κομμουνιστές και αναρχικοί (η περίπτωση του Βασίλη Μάγγου είναι ενδεικτική), αλλά η συντριπτική πλειοψηφία αφορά πρόσφυγες και μετανάστες. Χωρίς να εξισώνουμε τη δημοκρατία με τη χούντα, και αναγνωρίζοντας τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της δικτατορίας, μπορούμε να εντοπίσουμε μια ξεκάθαρη γραμμή κρατικής βίας και νεκροπολιτικής εξουσίας που διαπερνά τα διάφορα –δημοκρατικά και μη– καθεστώτα. 

Ο βασανισμός και ο θάνατος του Μοχάμεντ Καμράν Ασίκ απ’ την αστυνομία στο Α.Τ. Αγίου Παντελεήμονα στα τέλη του Σεπτέμβρη και ο θάνατος του Μία Χαριζούλ στο Α.Τ. Ομόνοιας μόλις δέκα μέρες μετά∙ οι δολοφονίες των Ελλήνων Ρομά∙ τα φονικά pushbacks∙ οι κρατικές δολοφονίες 22 ανθρώπων μέσα στο καλοκαίρι του ’23 (672 αν μετρήσουμε τα θύματα του εγκλήματος στην Πύλο)∙ όλα αυτά δεν δείχνουν μόνο τις ρατσιστικές διαβαθμίσεις στην αξία της ζωής στη σύγχρονη Ελλάδα. Αποκαλύπτουν, ταυτόχρονα, τη βαναυσότητα της δημοκρατίας, η οποία δεν διστάζει να επαναφέρει τον σκληρό, φονικό και «χουντικό» πόλο της κρατικής εξουσίας όταν το κρίνει απαραίτητο. 

Υπό αυτήν τη σκοπιά, το νόημα της επετείου του Πολυτεχνείου σήμερα δεν είναι η απλή τίμηση των θυμάτων, ούτε ένας πανηγυρισμός για το θριαμβευτικό πέρασμα στη δημοκρατία. Απεναντίας, είναι μνήμη κι αγώνας ενάντια σε κάθε μορφή κρατικού αυταρχισμού και βίας, σε μηχανισμούς που λειτουργούν αθόρυβα μες στο εδώ και τώρα, σε μια αλήθεια που είναι πολύ επίπονη, πολύ επίκαιρη, πάρα πολύ δική μας.

1. Δημήτρης Βεριώνης, Θάνατοι στη Χούντα, εκδ. Τόπος, 2024, σ. 318.
2. Ό.π., σ. 20. 
3. Ό.π., σ. 260-276, 253-260, 519-521.
4. Ό.π., σ. 359-364, 402-406. 
5. Γιώργος Βάρσος, στο «Θάνατοι στη Χούντα - Δημήτρης Βεριώνης - Εκδόσεις Τόπος», Youtube, 1:01:30-1:02:28.

Οπτική Γωνία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Άλλο το Πολυτεχνείο κι άλλο «η γενιά του Πολυτεχνείου»

Daily / Άλλο το Πολυτεχνείο κι άλλο «η γενιά του Πολυτεχνείου»

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου ως πολύτιμος συμβολισμός και ως μια σπάνια υπερβατική στιγμή αντέχει ακόμα γερά, κι ας παρακολουθούμε κάθε χρόνο να βγαίνουν από τις τρύπες τους όλο και περισσότεροι αρνητές της σημασίας και της υπόστασής της.
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ
ΕΠΕΞ Δημήτρης Παπαχρήστος

Οι Αθηναίοι / Δημήτρης Παπαχρήστος: «Το μόνο που θέλαμε ήταν να αλλάξουμε τα πράγματα με όπλο τη νεανική μας τρέλα»

Γεννήθηκε στην Εύβοια, ζει στα Εξάρχεια. Δημοσιογράφος, συγγραφέας και ραδιοφωνικός παραγωγός, υπήρξε εκφωνητής του ραδιοφωνικού σταθμού του Πολυτεχνείου κατά την εξέγερση του Νοέμβρη του 1973 και δεν σταμάτησε ποτέ να αγωνίζεται.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Τα  “Δεκαοχτώ Κείμενα” που έσπασαν το «γύψο» της 21ης Απριλίου

Πολιτισμός / Ο Θανάσης Βαλτινός μιλά για τα “Δεκαοχτώ Κείμενα” που έσπασαν τον «γύψο» της 21ης Απριλίου

Οι πραξικοπηματίες από την πρώτη στιγμή έβαλαν στο στόχαστρο τους καλλιτέχνες και τους ανθρώπους των Γραμμάτων. Επέβαλαν λογοκρισία, απαγόρευσαν βιβλία, συνέλαβαν και βασάνισαν λογοτέχνες.
THE LIFO TEAM
Μαριχουάνα στοπ

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ψαλιδισμένοι στίχοι, σενάρια και μπομπίνες: Ντοκουμέντα από τη χουντική λογοκρισία στις τέχνες

Με αφορμή τη συμπλήρωση μισού αιώνα από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στην Ελλάδα, η LiFO σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους παρουσιάζει άγνωστα ντοκουμέντα που αφορούν τη λογοκρισία της επταετίας.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Τι ακριβώς συμβαίνει με τα αυγά στην Ελλάδα;

Ρεπορτάζ / Τι ακριβώς συμβαίνει με τα αυγά στην Ελλάδα – να ανησυχούμε ή όχι;

Μελέτη του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του ΕΚΠΑ καταγράφει για πρώτη φορά στην Ελλάδα την παρουσία PFAS σε αυγά ελευθέρας βοσκής, αναδεικνύοντας το ζήτημα των «παντοτινών χημικών».
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Μητσοτάκης στη ΔΕΘ: Απάντηση στη δυσαρέσκεια για την ανάπτυξη που δεν μοιράζεται

Πολιτική / Μητσοτάκης στη ΔΕΘ: Απάντηση στη δυσαρέσκεια για την ανάπτυξη που δεν μοιράζεται

Ο πρωθυπουργός με την ομιλία του στη ΔΕΘ θα προσπαθήσει να απαντήσει στους πολίτες που δεν έχουν δει ως τώρα την οικονομική ανάπτυξη που διαφημίζει η κυβέρνηση, παρουσιάζοντας τα μέτρα που θα ανακοινώσει ως απτή απόδειξη.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Πεθαίνοντας ως δημοσιογράφος στη Γάζα

Ακροβατώντας / Πόσο αξίζει η ζωή ενός Παλαιστίνιου δημοσιογράφου στη Γάζα;

Σίγουρα όχι όσο ενός που προέρχεται από τη Δύση, τουλάχιστον για τον ισραηλινό στρατό. Γιατί ο δυτικός κόσμος σίγουρα θα αντιδρούσε με μεγαλύτερη ένταση αν οι δημοσιογράφοι που έχασαν τη ζωή τους είχαν άλλες εθνικότητες.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Εξάρθρωση της «μαφίας της Κρήτης» σε μία από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της ΕΛ.ΑΣ.

Ρεπορτάζ / Εξάρθρωση της «μαφίας της Κρήτης» σε μία από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της ΕΛ.ΑΣ.

Διακίνηση ναρκωτικών και όπλων, εκβιασμοί και αμφιλεγόμενες συναλλαγές ακινήτων/φιλέτων της μοναστηριακής περιουσίας περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, η δικογραφία που έφερε στη Δικαιοσύνη το κύκλωμα το οποίο δρούσε με επίκεντρο τα Χανιά.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Απειλείται η Ευρώπη από μια νέα οικονομική κρίση;

Οπτική Γωνία / Θ' αντέξει η Ευρώπη την επερχόμενη κρίση στη Γαλλία;

Η Γαλλία, η δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία της Ε.Ε., αντιμετωπίζει πολιτική αστάθεια και το ενδεχόμενο οικονομικού εκτροχιασμού. Γιατί υπάρχει φόβος για ντόμινο στις αγορές; Μιλά στη LiFO ο καθηγητής Χρηματοοικονομικών στο University of Liverpool Κώστας Μήλας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Κι ύστερα γίναμε ωραία φωτογραφία…» που τη ζωντάνεψε το AI / Ποιος θα ήθελε να δει τους νεκρούς του να «ζωντανεύουν»; / AI, η αθανασία σού πάει πολύ / Ο θάνατος στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης 

Οπτική Γωνία / Ποιος θα ήθελε να δει τους νεκρούς του να «ζωντανεύουν»;

Οι φωτογραφίες νεκρών αγαπημένων μας αποκτούν «ζωή» μέσω εφαρμογών AI. Πώς αλλάζει η Τεχνητή Νοημοσύνη τον τρόπο που βλέπουμε τον θάνατο σήμερα και ποια διλήμματα και φιλοσοφικά ερωτήματα θέτει;
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ
Οι διακοπές που δεν κάναμε φέτος

Ρεπορτάζ / Οι διακοπές που δεν κάναμε φέτος

Με τους μισθούς καθηλωμένους και τα κόστη των διακοπών να έχουν ξεφύγει, οι μεγάλες καλοκαιρινές εξορμήσεις που συνηθίζαμε μέχρι πρόσφατα, κατέληξαν σε «long weekends» για πολλούς, ενώ για άλλους ούτε καν αυτό δεν είναι πια επιλογή.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Βέτο τριών υπουργείων για τη Βασιλίσσης Όλγας – Αμετακίνητος ο Χάρης Δούκας

Αθήνα / Βέτο τριών υπουργείων για τη Βασιλίσσης Όλγας – Αμετακίνητος ο Χάρης Δούκας

Σε τροχιά μετωπικής σύγκρουσης μεταξύ κεντρικής διοίκησης και Δήμου Αθηναίων βρίσκεται πλέον το θέμα της λεωφόρου Βασιλίσσης Όλγας, μετά την απόφαση του δημοτικού συμβουλίου να προχωρήσει, κατά πλειοψηφία, στην επαναφορά της κυκλοφορίας οχημάτων και στη μετατροπή της σε δρόμο ήπιας κυκλοφορίας.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Η Νέα Δημοκρατία και οι δύο επιστροφές που θέλει

Ρεπορτάζ / Η Νέα Δημοκρατία και οι δύο επιστροφές που θέλει

Κάποιοι ελπίζουν στην επιστροφή του Αλέξη Τσίπρα και άλλοι ζητάνε την επιστροφή του Γρηγόρη Δημητριάδη. Οι πληροφορίες της LiFO επιβεβαιώνουν τις συζητήσεις για την επιστροφή του Δημητριάδη, αλλά στο κόμμα και όχι στο Μαξίμου.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Μετανάστες, ΜΚΟ και δικαιώματα στο στόχαστρο – η κυβέρνηση νομοθετεί τον αποκλεισμό

Οπτική Γωνία / Μετανάστες, ΜΚΟ και δικαιώματα στο στόχαστρο – η κυβέρνηση νομοθετεί τον αποκλεισμό

Η κυβέρνηση σκληραίνει ακόμα περισσότερο την αντιμεταναστευτική της πολιτική, στοχοποιώντας επιπλέον ξανά τις ΜΚΟ, ευτυχώς όμως όχι χωρίς «αντίλογο», παρά την απουσία ικανής αντιπολίτευσης και σε αυτό το πεδίο. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
«Με απειλούν από τις ΗΠΑ επειδή λέω “Free Palestine”»

Οπτική Γωνία / «Δέχομαι απειλές από τις ΗΠΑ επειδή λέω “Free Palestine”»

Η Ιωάννα Αλυγιζάκη μιλά για το γράμμα που έλαβε στο μαγαζί της στα Χανιά ενώ ο πρώην πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αθηνών Μίνος Μωυσής σχολιάζει τις συνέπειες του περιστατικού και περιγράφει την ανησυχία του για τη μισαλλοδοξία στην Ελλάδα. 
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ