Καθώς το κόστος ψεκασμού των καλλιεργειών με φυτοφάρμακα γίνεται όλο και πιο ακριβό, οι Έλληνες αγρότες στρέφονται σε μια φθηνότερη λύση: υγρά σε πλαστικά μπουκάλια χωρίς ετικέτα που περνούν λαθραία από ξηρά και θάλασσα.
Σύμφωνα με δώδεκα αγρότες στον Θεσσαλικό κάμπο, αυτά τα προϊόντα είναι πιο αποτελεσματικά. Είναι όμως και πιο επικίνδυνα: εργαστηριακές αναλύσεις που έδωσε το Reuters δείχνουν ότι τα μπουκάλια περιέχουν φυτοφάρμακα που έχουν απαγορευτεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση εδώ και χρόνια λόγω υποψιών για κινδύνους στην υγεία των ανθρώπων ή στο περιβάλλον.
Η κατάσταση στην Ελλάδα, όπως την περιγράφουν αγρότες, αστυνομικοί και ειδικοί της βιομηχανίας φυτοφαρμάκων, παρατηρείται σε όλη την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπου οι αρχές λένε ότι η χρήση απαγορευμένων φυτοφαρμάκων είναι πιο υψηλή από ποτέ.
Αυτό συμβαίνει τη στιγμή που η ΕΕ προσπαθεί να μειώσει ακόμα και τη χρήση των επιτρεπόμενων φυτοπροστατευτικών προϊόντων, στο πλαίσιο της πράσινης μετάβασης.
Τουλάχιστον το 14% των φυτοφαρμάκων που χρησιμοποιούνται σήμερα στα ευρωπαϊκά χωράφια είναι παράνομα, ενώ το 2015 το ποσοστό ήταν περίπου 10%, σύμφωνα με στοιχεία της ΕΕ. Σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας, το ποσοστό φτάνει το 25%, λέει ο Σύνδεσμος Φυτοπροστασίας Ελλάδας (ΕΣΥΦ), που εκπροσωπεί τις εταιρείες φυτοφαρμάκων στη χώρα.
Ρεκόρ κατασχέσεων σημειώθηκε το 2022, όταν η αστυνομία κατέσχεσε 2.040 τόνους παράνομων φυτοφαρμάκων στην Ευρώπη - σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της Europol από πανευρωπαϊκή έρευνα - τέσσερις φορές περισσότερα από ό,τι το 2019.
Το πρόβλημα πιθανότατα είναι ακόμα μεγαλύτερο, καθώς μεγάλο μέρος του λαθρεμπορίου δεν εντοπίζεται, λένε οι αρχές στην Ελλάδα και σε μεγάλες αγροτικές χώρες της Ευρώπης, όπως η Γαλλία, η Γερμανία και η Ισπανία.
«Αυτό είναι ένα διαχρονικό πρόβλημα», δήλωσε εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής απαντώντας σε ερωτήσεις του Reuters.
Η αντιμετώπιση του λαθρεμπορίου είναι ευθύνη των κρατών-μελών, αλλά η Επιτροπή εργάζεται για να επιταχύνει την έγκριση νέων ουσιών, ώστε οι αγρότες να μπορούν να καταπολεμούν τα παράσιτα νόμιμα, πρόσθεσε ο εκπρόσωπος.
Ο Έλληνας υπουργός Αγροτικής Ανάπτυξης, Κώστας Τσιάρας, είπε στο Reuters ότι η Ελλάδα εργάζεται για την προστασία της δημόσιας υγείας, τη στήριξη των αγροτών και την προώθηση ασφαλούς και νόμιμης γεωργικής παραγωγής. «Η μάχη κατά της παρανομίας είναι προτεραιότητά μας», δήλωσε.
«Πρέπει ο αγρότης να γίνει εγκληματίας, για να επιβιώσει;»
Οι Έλληνες αγρότες είναι ευάλωτοι στο παράνομο εμπόριο φυτοφαρμάκων λόγω των συνεχιζόμενων συνεπειών της οικονομικής κρίσης του 2010-2018 και της κλιματικής αλλαγής, που έχει ξεράνει τα χωράφια τους και έχει φέρει έξαρση παρασίτων.
Τα φυτοφάρμακα μπορεί να αποτελούν μέχρι και το 50% του ετήσιου κόστους παραγωγής, όπως είπαν ορισμένοι αγρότες. Ένα λίτρο ενός γνωστού ελληνικού εντομοκτόνου μπορεί να κοστίζει μέχρι και 380 ευρώ. Στη μαύρη αγορά, απομίμησή του μπορεί να βρεθεί για 200-230 ευρώ, πρόσθεσαν.
Οι υψηλές τιμές απειλούν τα εισοδήματα στη Θεσσαλία — μια βασική αγροτική περιοχή της κεντρικής Ελλάδας που παράγει μήλα, αμύγδαλα, δημητριακά και βαμβάκι. Οπωρώνες στην περιοχή έχουν εγκαταλειφθεί, καθώς οι αγρότες αναζητούν δουλειά αλλού.
«Πρέπει ο αγρότης να γίνει εγκληματίας, για να επιβιώσει;» λέει ο Γιώργος Ζείκος, τέταρτης γενιάς μηλοπαραγωγός και πρόεδρος ενός συνεταιρισμού στο χωριό Αγιά. «Άλλο να παραβιάζεις τον νόμο για να κερδίσεις περισσότερα, και άλλο απλώς για να μπορέσεις να ζήσεις».
Ο Ζείκος είπε ότι ο ίδιος έχει αρνηθεί προτάσεις να χρησιμοποιήσει παράνομα φυτοφάρμακα. Όμως αγρότες σε έξι χωριά σε όλη την πεδιάδα είπαν ότι οι ίδιοι ή συγγενείς ή γείτονές τους τα έχουν δοκιμάσει.
Μια άλλη παγίδα είναι η φημολογούμενη αποτελεσματικότητα των παράνομων φυτοφαρμάκων. Σε ένα διάλειμμα από τα χωράφια, αγρότες στο βαμβακοπαραγωγό χωριό Μεταμόρφωση θυμήθηκαν πώς τα παλιότερα, τώρα απαγορευμένα φυτοφάρμακα ήταν τόσο δυνατά που τα πουλιά δεν πετούσαν πάνω από τα χωράφια τους μετά τον ψεκασμό. Σήμερα, όπως είπαν, ρίχνουν διπλή δόση από το νόμιμο προϊόν.
Κίνδυνοι για την υγεία
Τα κατασχεμένα προϊόντα στέλνονται στο Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο στην Αθήνα για ανάλυση. Πολλά φτάνουν με βουλγαρικές, τουρκικές ή χειρόγραφες ετικέτες. Ορισμένα μοιάζουν με εγκεκριμένα προϊόντα της ΕΕ, αλλά μπορεί να περιέχουν επικίνδυνα υποκατάστατα, όπως άγνωστους διαλύτες. Σύμφωνα με τον ελληνικό νόμο, μόνο φυτοφάρμακα με ελληνική ετικέτα είναι νόμιμα.
Η ελληνική αστυνομία και η Europol λένε ότι πολλές από αυτές τις ουσίες προέρχονται από την Κίνα.
Το Υπουργείο Εξωτερικών της Κίνας δήλωσε μέσω e-mail ότι ζητά πάντα από τις εταιρείες να τηρούν τους νόμους των χωρών όπου δραστηριοποιούνται και ότι το Πεκίνο είναι πρόθυμο να ενισχύσει τη συνεργασία του με την ΕΕ στον τομέα των τελωνείων.
Οι απαγορεύσεις της ΕΕ οφείλονται εν μέρει σε κινδύνους για την υγεία που εντόπισαν οι ρυθμιστικές αρχές, όπως πιθανές βλάβες στο ήπαρ, τα νεφρά και τους πνεύμονες ή και πιθανές καρκινογόνες ουσίες. Ωστόσο, ορισμένα από αυτά τα χημικά χρησιμοποιούνται νόμιμα σε άλλες χώρες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Περισσότερα από δώδεκα απαγορευμένα φυτοφάρμακα — κάποια απαγορευμένα από το 2009 — εντοπίστηκαν μόνο στην Ελλάδα το 2024, σύμφωνα με αναλύσεις που είδε το Reuters.
«Αυτό είναι σοβαρό», είπε ο Περιφερειάρχης Θεσσαλίας Δημήτρης Κουρέτας, καθηγητής τοξικολογίας, αναφερόμενος στην έρευνα για τις πιθανές επιπτώσεις στην υγεία.
Μέσα σε έναν χρόνο, δέκα απαγορευμένα φυτοφάρμακα βρέθηκαν σε ελληνικά προϊόντα, όπως ελιές, κεράσια, ντομάτες, σταφύλια και πορτοκάλια, σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης.
Αν και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας λέει ότι ο κίνδυνος για τους καταναλωτές από χαμηλά επίπεδα φυτοφαρμάκων είναι μικρός, οι αγρότες που χρησιμοποιούν παράνομα χημικά μπορεί να διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο.
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, πνευμονολόγοι στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Λάρισας παρατήρησαν ότι πολλοί ασθενείς που κάπνιζαν και εκτίθονταν σε φυτοφάρμακα εμφάνιζαν μια σπάνια μορφή ουλής στους πνεύμονες. Το 2006, τα δημοσιευμένα ευρήματά τους, μαζί με αντίστοιχη έρευνα στη Γαλλία, βοήθησαν να αναγνωριστεί επίσημα μια ασθένεια που σήμερα είναι γνωστή ως Συνδυασμένη Πνευμονική Ίνωση και Εμφύσημα (CPFE).
«Σχεδόν όλοι οι ασθενείς που εκτίθονταν σε κάπνισμα και φυτοφάρμακα εμφάνιζαν αυτή τη συγκεκριμένη πάθηση», είπε ο γιατρός Ηλίας Δήμεας.
Σε άλλες αγροτικές περιοχές της Ελλάδας, γιατροί λένε ότι έχουν παρατηρήσει αύξηση στις αναπνευστικές ασθένειες τα τελευταία χρόνια, πιθανώς συνδεδεμένες με την έκθεση σε φυτοφάρμακα, και έχουν αρχίσει να εξετάζουν το εργασιακό ιστορικό των ασθενών τους.
Οι αγρότες αντιμετωπίζουν τους κινδύνους με αδιαφορία. «Όλα τα φυτοφάρμακα έχουν συνέπειες», είπε ο Κωστής, αγρότης στη Μεταμόρφωση. «Είχα μάσκα, αλλά φέτος δεν τη φόρεσα καθόλου.»
