Θα έλεγε κανείς πως επρόκειτο για μια τυπική σχολική εορτή, έτσι όπως είχαμε συγκεντρωθεί όλοι στο προαύλιο με την αύρα της προσμονής τυλιγμένη γύρω μας πιο σφιχτά κι από τα κασκόλ μας. Δεν ξέραμε τι να περιμένουμε, σίγουρα όμως ο ήλιος του Σαββάτου δημιουργούσε κλίμα εύθυμο, το οποίο πήραμε μαζί μας ακόμη κι όταν εισήλθαμε σε διαδρόμους με ατέλειωτα κάγκελα, σκουριά και μελαγχολία.
Ήμασταν συνολικά περίπου πενήντα άτομα: είχαμε όλοι παραδώσει τις ταυτότητες και τα κινητά μας στην είσοδο, και περπατούσαμε τώρα, ένα φλύαρο καραβάνι, προς την άλλη άκρη των φυλακών, εκεί όπου θα παρουσιαζόταν η παράσταση των νεαρών κρατουμένων. Αυτός ήταν άλλωστε ο λόγος που είχαμε μαζευτεί σήμερα εδώ, στις φυλακές του Αυλώνα. Συγγενείς, εισαγγελείς, φύλακες και πάσης φύσεως ενδιαφερόμενοι φτάσαμε στην αίθουσα των εκδηλώσεων.
Είχε πάει σχεδόν μία η ώρα. Εισερχόμενοι περάσαμε ανάμεσα από τους ηθοποιούς, οι οποίοι καθόντουσαν δεξιά κι αριστερά μας, εκφέροντας χαμηλόφωνα τα λόγια τους – ξανά και ξανά, σαν μάντρα που θα διώξει το τρακ. Πήραμε τις θέσεις μας. Ένας ένας οι ηθοποιοί άρχισαν να σηκώνονται και να διασχίζουν την αίθουσα προς το μέρος της σκηνής. «Είμαι ο Παναγιώτης από τη Λάρισα», «Είμαι ο Γουαχίντ από το Αφγανιστάν», «Ονειρεύομαι μια καινούρια ζωή», «Περιμένω εφετείο», «Μου λείπει η οικογένειά μου», φράσεις πανομοιότυπες ξεπηδούν απ' όλα τα χείλη, ένα ρεύμα ελπίδας και ντροπαλοσύνης πλημμυρίζει την αίθουσα.
Φοράνε τα καλά τους, τα τρέντι t-shirt, τις φόρμες τους, είναι όλοι καλοχτενισμένοι και λαμπεροί. Είναι φανερό ότι έχουν καταβάλει προσπάθεια για να επιτύχουν αυτό το μείγμα «με νοιάζει-δε με νοιάζει» στην εμφάνισή τους. Η αγαρμποσύνη της πρώιμης μεταεφηβικής ορμής τους, όμως, δεν μπορεί εύκολα να κρυφτεί: Έχουν τρακ
Φοράνε τα καλά τους, τα τρέντι t-shirt, τις φόρμες τους, είναι όλοι καλοχτενισμένοι και λαμπεροί. Είναι φανερό ότι έχουν καταβάλει προσπάθεια για να επιτύχουν αυτό το μείγμα «με νοιάζει-δε με νοιάζει» στην εμφάνισή τους. Η αγαρμποσύνη της πρώιμης μεταεφηβικής ορμής τους, όμως, δεν μπορεί εύκολα να κρυφτεί: Έχουν τρακ.
Αφού ανέβουν στη σκηνή αρχίζουν να μας αφηγούνται τις ιστορίες τους. Δεν χρησιμοποιούν λόγο, μόνο κίνηση. Σώματα που κουβαλούν το ένα το άλλο, σώματα που βουλιάζουν, που πνίγονται, που αναζητούν βοήθεια και τελικά καταφέρνουν να βγουν στη στεριά γραπώνοντας σφιχτά ένα χέρι βοηθείας που απλώνεται προς το μέρος τους. Εικόνες από τους ομαδικούς πνιγμούς μεταναστών σχηματίζονται στο μυαλό. Οι ηθοποιοί κοιτάζουν τώρα με λαχτάρα προς το βάθος της αίθουσας, πίσω μας: είναι σαν να βλέπουν τις πόρτες της φυλακής ν' ανοίγουν. Η φωτεινή πινακίδα exit σηματοδοτεί τη φαντασίωσή τους.
Κατεβαίνουν και κάθονται ανάμεσά μας. Ψιθυρίζουν. Είναι η ώρα για το φινάλε. Η ώρα των ευχών. Ο καθένας έχει ετοιμάσει μία ευχή για να την πει δυνατά. Οι περισσότερες είναι κοινότοπες, αλλά δεν έχει σημασία,τις μοιράζονται μαζί μας με υπερηφάνεια.
Τέλος, αρχίζουν να σηκώνουν μερικούς θεατές στη σκηνή. Τους παίρνουν από το χέρι. Σηκώνουν και την εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, την κυρία Δημητρίου. Μοιάζει περιχαρής μέσα στο γκρι ταγιέρ της. Ελεύθεροι και φυλακισμένοι όλων των ηλικιών σχηματίζουν μια αλυσίδα. Αγκαλιάζονται. Η αίθουσα ξεσπά σε χειροκροτήματα.
Τα σχόλια είναι εγκωμιαστικά, τα χαμόγελα ειλικρινή. Μία γνωστή ηθοποιός απευθύνεται στους νεαρούς, που τώρα έχουν καθίσει στην άκρη της σκηνής, τα πόδια τους να κρέμονται αμήχανα. «Ως ηθοποιός σας βγάζω το καπέλο... Είναι καθαρά από τύχη που οι γιοι μου δε βρίσκονται στη θέση σας...». Οι πρωταγωνιστές της ημέρας καμαρώνουν. Τους ρωτάμε πώς αισθάνθηκαν την ώρα της παράστασης. «Νόμιζα ότι δε βρισκόμουν φυλακή...» λέει ένας εξ αυτών, λίγο πιο θαραλέος. «Νόμιζα ότι ήμουν αλλού... ότι ήμουν κοινωνία».
Φανερά συγκινημένη η εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, παίρνει τον λόγο και αναφέρεται σε ανάλογα επιτυχημένα παραδείγματα του εξωτερικού, συγκεκριμένα αναπολεί μια παράσταση των «Ευμενίδων» που είχε παρακολουθήσει στην Ιταλία ανεβασμένη από νεαρές κρατούμενες της Βενετίας σε συνεργασία με φοιτητές του Πανεπιστημίου της Φεράρα. Ονειρεύεται παρόμοιες πρωτοβουλίες να ληφθούν και στη δική μας χώρα...
«Τα παιδιά δεν ''παίζουν'' πάνω στη σκηνή. Είναι η ζωή τους. Είναι οι ίδιοι», σχολιάζει ο σκηνοθέτης της παράστασης Στάθης Γράψας.
Έναν χρόνο δούλευε πάνω στην «Αφετηρία» μαζί με την ομάδα του. Δύο φορές την εβδομάδα, κάθε Δευτέρα και Τετάρτη, συναντιόντουσαν στην ίδια εκείνη αίθουσα με τη γυμνή, υποτυπώδη σκηνή. Ανακοινώσεις από τα μεγάφωνα της φυλακής καλούσαν τους ενδιαφερόμενους να προσέλθουν. Ο σκηνοθέτης τους περίμενε υπομονετικά. Δεν ήξερε κάθε φορά αν θα ξανάρθουν. Η συμμετοχή στη θεατρική ομάδα είναι προαιρετική. Από τα διακόσια δέκα άτομα, συγκεντρώθηκαν τελικά καμιά δεκαπενταριά. Του ήταν αρκετοί...
«Οι περισσότεροι από αυτούς δεν ξέρουν να διαβάζουν, δεν έχουν πάει καν σχολείο. Δεν μπορούν να εκφραστούν συγκροτημένα μέσα από τον λόγο. Οπότε έπρεπε να βρω έναν τρόπο να τους ξεκλειδώσω σωματικά.
»Ούτε αυτό, όμως, ήταν τόσο εύκολο. Τα σώματα των παιδιών στη φυλακή είναι άγαρμπα, ''κλεισμένα'', η σωματική έκφρασή τους σφιγμένη. Έπρεπε να μαλακώσουν και να ''ανοίξουν''. Έπρεπε να μάθουν συντονισμό και συγχρονισμό, να ελέγξουν το σώμα τους. Τους ξένιζαν όλα αυτά, πολλοί αποχωρούσαν από τη διαδικασία: Δεν ήταν έτοιμοι ψυχολογικά να εκτεθούν ή να ενταχθούν σε μια ομάδα.
»Στις πρόβες, έπαιζαν μπάλα, ή άλλες φορές, περνούσαν όλη την ώρα συζητώντας. ''Τι σκέφτεσαι; Τι σε απασχολεί;'' ήταν ένα από τα βασικά, επανερχόμενα ερωτήματα. Εντάσεις κι αντιστάσεις εμφανίζονταν διαρκώς. Κάθε πρόβα και μια έκπληξη – ευχάριστη ή δυσάρεστη, ποτέ δεν ήξερε κανείς. Στην προηγούμενη ομάδα, ένα από τα μέλη αραβικής καταγωγής δεν δεχόταν να παίξει με τον Αφγανό, τον Κούρδο ή τον Σύριο. Μια φορά κόντεψαν να παίξουν ξύλο».
Πόση υπομονή κι επιμονή, πόση αφοσίωση χρειάζεται για να διδάξεις αυτά τα παιδιά, και ακόμη πιο σημαντικό, να τα μάθεις να λειτουργούν ως ομάδα; Δεν είναι εύκολο να μπεις στη θέση τους, κάποιοι από αυτούς είναι είκοσι χρονών κι έχουν σαρανταετή ποινή. «Σέβομαι την κατάθλιψή τους. Όταν δε θέλουν να σηκωθούν από το κρεβάτι για να έρθουν στην ομάδα, το καταλαβαίνω», λέει ο Στάθης. Από την άλλη, άπαξ κι αποφασίσουν να έρθουν, πρέπει να επιδεικνύουν συνέπεια, διαφορετικά αποβάλλονται. Η εκμάθηση πειθαρχίας είναι κι αυτή σημαντικό μέρος της διαδικασίας.
Το 2000, ο Στάθης Γράψας παρακολούθησε στην Αγγλία ένα πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης με τίτλο «Transmission», που είχε ως στόχο να συνδυάσειτην διδασκαλία της τέχνης με την κοινωνική προσφορά. Έμφαση δινόταν σε αυτό που αποκαλούσαν «τρίτο τομέα», δηλαδή στους χώρους εκτός θεάτρου και πώς να προσεγγίσει κανείς άτομα σε ιδρύματα, σε ψυχιατρεία, σε φυλακές, σε νοσοκομεία κ.ο.κ.
Έκανε την πρακτική του στο Βελιγράδι, σε μια φυλακή νέων. Η εμπειρία αποδείχθηκε τόσο συναρπαστική, ώστε αποφάσισε πως αυτό θέλει να κάνει εφεξής και όχι «κανονικό» θέατρο. «Νιώθω ότι αυτοί μου κάνουν κάποιο δώρο και όχι το αντίστροφο: ότι με μαθαίνουν τα όριά μου. Ότι μου επαναφέρουν τη σωστή προοπτική στα πράγματα και στη σχέση με τον Άλλον».
Για πολλά χρόνια εργαζόταν ως εθελοντής. Από τον περασμένο Απρίλιο, όμως, το πρόγραμμα θεατρικής παιδείας σε ιδρύματα τελεί υπό την αιγίδα του Εθνικού Θεάτρου («Το Εθνικό σε Αποστολή», με επικεφαλής τη Σοφία Βγενοπούλου). Εκτός από τον Αυλώνα, ο Στάθης συνεργάζεται επίσης με το Ψυχιατρείο Κρατουμένων Κορυδαλλού, το Κέντρο Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατούμενων Ελεώνα – Θηβών και το Κέντρο Κράτησης Ανηλίκων Κορίνθου.
Απαγορεύεται φυσικά να ρωτήσει κανείς τα παιδιά για ποιον λόγο βρίσκονται στη φυλακή. Ούτε καν ο Στάθης δεν τα ρωτάει, αν και μερικά το εξομολογούνται από μόνα τους. Μόλις γνωριστούν καλύτερα, τον καλούν στα κελιά τους: «Έλα να δεις το σπίτι μας», του λένε.
«Όταν έρχομαι στην ομάδα, ξεχνάω τα προβλήματά μου», μου εξομολογείται ο Νεκτάριος από την Αγία Βαρβάρα. Τι του λείπει περισσότερο από τον «έξω κόσμο»; «Οι γονείς μου, οι άνθρωποι που αγαπώ... Η ελευθερία και το φως... Να μπορείς να ανοίξεις το ψυγείο και να πάρεις μία πορτοκαλάδα».
«Τα παιδιά αυτά δεν έχουν επαφή με τον συναισθηματικό κόσμο τους», λέει ο Στάθης. Πριν από μερικά χρόνια, ένας Αλγερινός που συμμετείχε στην ομάδα τον πλησίασε σχεδόν επιθετικά και τον ρώτησε: «Γιατί είμαι έτσι; Γιατί έχω δάκρυα;». Δεν μπορούσε να καταλάβει τι του συνέβαινε, είχε συγκινηθεί.
Να μη δείξουν ευάλωτοι: αυτή είναι ίσως η μεγαλύτερη αγωνία των νεαρών ανδρών που αφήνουν για λίγες ώρες τα κελιά τους για ν' ανέβουν στη σκηνή. Το πρότυπο της φυλακής επιτάσσει να είναι γενναίοι, αλύγιστοι, ωραίοι και σκληροί. Ακόμη κι αν δεν το πιστεύουν, πρέπει να το υιοθετήσουν για να επιβιώσουν. «Αυτή την εικόνα θέλω να σπάσω»,λέει ο σκηνοθέτης. «Γι' αυτό στην παράσταση δείχνουμε ανθρώπους που προσφέρουν, αλλά και δέχονται βοήθεια· που στηρίζουν, αλλά και δέχονται στήριξη· που λειτουργούν ως μονάδα, αλλά και ως μέλη μιας ομάδας. Στη φυλακή μπήκαν ακριβώς επειδή λειτουργούσαν ως μονάδες».
«Η ματαίωση που βιώνουν οι νέοι αυτοί άνδρες είναι καθημερινή. Ζούνε σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Αλλά φιλοδοξώ να τους κάνω να καταλάβουν πως όπου κι αν βρίσκονται, είτε "μέσα" είτε "έξω", υπάρχουν πάντα επιλογές. Μπορούν να καταφέρουν κάτι για το οποίο να είναι περήφανοι και να μην επισύρει την κατακραυγή αλλά το χειροκρότημα των συνανθρώπων τους».
Στην παράσταση παρακολουθούμε τα στάδια «πριν τη φυλακή», «μέσα στη φυλακή», «τη στιγμή του εγκλήματος», όλα τα στάδια της μέχρι τώρα ζωής τους. Οι πνιγμοί στη Λαμπεντούζα, οι ομαδικοί τάφοι που έρχονται στην επιφάνεια σε όλα τα μέρη της γης, η συντροφικότητα μέσα στην εμπόλεμη ζώνη, όλα αυτά στάθηκαν πηγές έμπνευσης για τον κινησιολογικό κώδικα της «Αφετηρίας».
Τώρα πια που η παράσταση παρουσιάστηκε και «επισήμως», τα μέλη της ομάδας έχουν γίνει σταρ. Η αυτοπεποίθησή τους εκτοξεύτηκε στα ύψη. Οι συγκρατούμενοι τους αντιμετωπίζουν ως κάτι ξεχωριστό, επειδή «βλέπουν κοινωνία», έρχονται δηλαδή σε επαφή με εκπροσώπους του έξω κόσμου. Αγόρια που είχαν αποχωρήσει από την ομάδα έρχονται και ζητούν να ξαναδοκιμάσουν.
Εκείνο το Σάββατο δεν είχε ακόμη συμβεί το περιστατικό με τον ξυλοδαρμό του 19χρονου νεαρού που κατηγορείται για τον φόνο της άτυχης Ελένης Τοπαλούδη στη Ρόδο. Συζητώντας με τον σκηνοθέτη εκ των υστέρων για το περιστατικό, σχολιάζει: «Σαφώς υπάρχει και αυτό, η βίαιη, σκοτεινή πλευρά της φυλακής. Μέσα σε έναν μήνα είχαμε τρεις συρράξεις. Υπάρχει όμως η θεατρική ομάδα που ενσαρκώνει τη φωτεινή πλευρά, το καλό που μπορεί να γεννηθεί ακόμη και στις πιο αντίξοες συνθήκες. Τα μέλη της γνωρίζουν πολύ καλά ότι έτσι κι εμπλακούν σε σύρραξη θα εξαιρεθούν. Στην ομάδα μας υπάρχει αυστηρή πειθαρχία και κανόνες. Εξάλλου, δεν ετοιμάζουμε μια παράσταση προκειμένου να επιδείξουμε το υποκριτικό ταλέντο των συμμετεχόντων, αλλά να αναδείξουμε το μέγεθος της προσπάθειας που καταβάλλεται από όλους μας, ώστε να διαμορφωθούν από την αρχή κάποιες αρχές στη ζωή τους. Αρχές που δεν τους κληροδοτήθηκαν από το οικογενειακό περιβάλλον τους».
Πόσο εφικτό είναι άραγε το όνειρο της αναμόρφωσης των άγριων αυτών ψυχών; Και σε τι βαθμό μπορεί η θεατρική παιδεία να συνεισφέρει στον εξευγενισμό και στην καλλιέργειά τους; Για τον σκηνοθέτη η θεατρική εμπειρία και η ομαδική δουλειά μπορούν να αποδώσουν καρπούς – το διαπιστώνει καθημερινά. Τα αποτελέσματα θα ήταν ακόμη πιο αισθητά, πιστεύει, αν δίνονταν περισσότερες παραστάσεις τον χρόνο, και όχι μονάχα μία «επετειακή». Κατ' αυτόν τον τρόπο, μέσα από μια συνεχόμενη επαφή, τα παιδιά θα μπορούσαν να πιστέψουν πως η κοινωνία ανταποκρίνεται θετικά και τους ενθαρρύνει.
«Η ματαίωση που βιώνουν οι νέοι αυτοί άνδρες είναι καθημερινή. Ζούνε σε πολύ δύσκολες συνθήκες. Αλλά φιλοδοξώ να τους κάνω να καταλάβουν πως όπου κι αν βρίσκονται, είτε "μέσα" είτε "έξω", υπάρχουν πάντα επιλογές. Μπορούν να καταφέρουν κάτι για το οποίο να είναι περήφανοι και να μην επισύρει την κατακραυγή αλλά το χειροκρότημα των συνανθρώπων τους».
σχόλια