Αποφοιτώντας από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ και έχοντας λάβει ακαδημαϊκά βραβεία, ο Θωμάς Δοξιάδης θυμάται ότι κατά την επιστροφή του στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του ’90 μιλούσε για την αρχιτεκτονική τοπίου, αλλά πολύ λίγοι ήταν αυτοί που καταλάβαιναν περί τίνος επρόκειτο, ακόμα λιγότεροι εκείνοι που θεωρούσαν ότι θα έδινε αξία στο τουριστικό τους προϊόν. Ήταν η χρονιά κατά την οποία ανέλαβε να εργαστεί στην Οργανωτική Επιτροπή Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας ως υπεύθυνος για θέματα πρασίνου και υπήρξε διευθυντής Τομέα Εικόνας της Πόλης.
«Σήμερα είναι πολλοί αυτοί από τον χώρο των ξενοδοχείων που θα μας πουν ότι τους ενδιαφέρει κυρίως ο εξωτερικός χώρος γιατί ο πελάτης τους θα μείνει πιο πολύ στην περιοχή της πισίνας παρά στο κρεβάτι του. Πλέον οι περισσότεροι δεν το συζητάνε καν, τους είναι ξεκάθαρο ότι χρειάζονται τον σχεδιασμό τοπίου, ενώ είναι αρκετοί εκείνοι που θα του δώσουν και τη μεγαλύτερη βαρύτητα».
«Στόχος μας είναι να φτιάχνουμε πράγματα που, εκτός από καλαίσθητα, είναι και ηθικά φτιαγμένα, που δεν καταστρέφουν το περιβάλλον αλλά το βελτιώνουν, κάνοντας και τη ζωή των ανθρώπων καλύτερη».
Έχοντας υπογράψει σημαντικά έργα υψηλής ποιότητας σε επίπεδο εθνικής περιβαλλοντικής πολιτικής, έργα hospitality για ξενοδοχειακά θέρετρα πολλών αστέρων, αποκαταστάσεις τοπίου και αστικό σχεδιασμό έως ιδιωτικές κατοικίες υψηλών προδιαγραφών στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στη Μέση Ανατολή και στις Ηνωμένες Πολιτείες, το γραφείο doxiadis+ θεωρείται από τα πλέον πρωτοπόρα και καταξιωμένα αρχιτεκτονικά γραφεία της χώρας.
Μεταξύ των πιο εμβληματικών εγχώριων έργων του είναι τα Landscapes of Cohabitation, 350 στρέμματα πανέμορφου κυκλαδικού τοπίου με κατοικίες υψηλών προδιαγραφών στην Αντίπαρο, κτίρια και ιθαγενή φυτά απόλυτα εναρμονισμένα με το τοπίο. Το έργο έχει λάβει πολλές διεθνείς διακρίσεις και ήταν στη βραχεία λίστα για το κορυφαίο διεθνές βραβείο αρχιτεκτονικής τοπίου Rosa Barba.
Σχεδιάζοντας ένα τοπίο που προσφέρεται για καλοπέραση
To 2007 ανέλαβε να σχεδιάσει το landscaping του Amanzoe στο Κρανίδι Αγρολίδας. Αφού άκουσε τις σκέψεις του ίδιου του Adrian Zecha που δημιούργησε την αλυσίδα των Aman Resorts, μελέτησε τη μορφολογία του τοπίου, περιηγήθηκε σε ελαιώνες και αμπέλια, είδε πλαγιές βραχώδεις, συνάντησε λόφους με σιτηρά και διάσπαρτα μεγάλα δέντρα κάτω από τα οποία ξεκουράζονταν τα ζώα μετά τη βοσκή. Σχεδιάζοντας τους εξωτερικούς χώρους ενός θερέτρου πολύ υψηλού επιπέδου και θέλοντας αυτοί να βρίσκονται σε αρμονία με τον τόπο, φύτεψε πεύκα και κουμαριές, λεβάντα, θρούμπι και θυμάρι.
Αν και δεν διασκεδάζουμε όλοι με τον ίδιο τρόπο, λίγοι είναι εκείνοι που μπορούν να μείνουν ασυγκίνητοι στη θέα ενός περιποιημένου κήπου, το έχουν αποδείξει τόσοι πολιτισμοί πριν από χιλιάδες χρόνια. «Για εμάς η καλοπέραση έρχεται μέσα από την επαφή με τη φύση, γι’ αυτό όσα σχεδιάζουμε την πραγματεύονται». Πώς μεταφράζεται αυτή η επαφή σε ένα θέρετρο υψηλών προδιαγραφών και απαιτήσεων όπως είναι το πιο πρόσφατο έργο του, το Four Seasons Astir Palace της αθηναϊκής Ριβιέρας; «Οφείλουμε να κάνουμε τον επισκέπτη να αισθανθεί ωραία όχι επειδή το υλικό που έχει δίπλα του είναι πάρα πολύ ακριβό ή εξωτικό αλλά γιατί χαίρεται ένα αρμονικό τοπίο». Με ένα πευκοδάσος να έχει αναπτυχθεί πάνω στον βράχο, το τοπίο στον Αστέρα Βουλιαγμένης είχε ήδη τη δική του δυναμική, έναν πλούσιο, βαθυπράσινο χαρακτήρα.
Πού ξεκινάει και πού τελειώνει η αρχιτεκτονική τοπίου; Όπως περιγράφει χαρακτηριστικά ο Θωμάς Δοξιάδης, ο σχεδιασμός στη συγκεκριμένη περίπτωση άρχισε από τις τζαμαρίες του κτιρίου, δηλαδή από το σημείο που δεν είναι κλιματιζόμενο, και σταμάτησε στη θάλασσα. Περιλαμβάνει τους δρόμους, τα πάρκινγκ, τα μονοπάτια, τις σκάλες, τις πισίνες, τις πλατείες, τα πλακόστρωτα, τις ζαρντινιέρες, τους τοίχους αντιστήριξης, τα δέντρα, τους θάμνους και τα λουλούδια. Το τοπίο του Four Seasons Astir Palace αντιμετωπίστηκε ως ένα σύνολο. «Υπάρχουν άλλα έργα στα οποία ο αρχιτέκτονας του κτιρίου έχει σχεδιάσει τα πάντα και ο αρχιτέκτονας τοπίου βάζει μόνο τη φύτευση.
Αλλά τα μεγάλα έργα πρέπει να σχεδιάζονται ομαδικά. Σήμερα ασκείται κριτική διαφόρων ειδών, π.χ. λέγεται ότι υπάρχει τόση εξειδίκευση που πλέον οι τομείς δεν συνομιλούν μεταξύ τους. Το ίδιο ισχύει και για το design. Πρέπει να είμαστε και πολλοί και καλοί ο καθένας σε αυτό που κάνει, αλλά να φροντίζουμε ώστε αυτό που σχεδιάζουμε να λειτουργεί ως μέρος ενός συνόλου. Κατά την άποψή μου, κάποια από τα πιο στενόχωρα έργα είναι αυτά στα οποία ο αρχιτέκτονας του κτιρίου έχει αντιμετωπίσει το τοπίο ως απλό ντεκόρ, έτσι που ο φυτοτέχνης θα βάλει απλώς φυτά σε όσο κενό τού αφήσει ο πρώτος, παραδίδοντας κάτι που δεν πρόκειται να λειτουργήσει ποτέ ούτε αισθητικά ούτε βιοκλιματικά».
Οι διεθνείς τάσεις στο ξενοδοχειακό design δείχνουν ότι ο τρόπος που βιώνεις τη φιλοξενία είναι η ανώτατη εμπειρία που μπορείς να πάρεις από αυτήν, «αυτό που μετράει είναι το πώς θα νιώσεις σε έναν χώρο. Η αίσθηση της πολυτέλειας δεν έχει να κάνει με ακριβά υλικά, με το αν τα πόμολα είναι χρυσά και αν το μάρμαρο έχει έρθει από τη Βραζιλία αλλά με όσα μάς ανοίγουν το μυαλό και το γεμίζουν με νέες εικόνες κατά τη διάρκεια του ελεύθερου χρόνου μας. Σημασία έχουν οι ποιότητες που δημιουργούν μέσα μας τα υλικά».
Επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της συμβίωσης
«Δεν ασχολούμαστε απλώς με το τοπίο αλλά και με το ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει αποξενωθεί από τη φύση, κι αυτό μας στενοχωρεί όλους», θα μου πει ο διεθνώς αναγνωρισμένος αρχιτέκτονας-αρχιτέκτονας τοπίου, μιλώντας για τις αρχές που δένουν τους είκοσι πέντε ανθρώπους του doxiadis+. «Η σχέση που έχουμε σήμερα με τη φύση είναι είτε αδιαφορίας, είτε φοβική, είτε εκμετάλλευσης. Ή, αν μας αρέσει, την επισκεπτόμαστε κάπου κάπου. Έχουμε απομακρυνθεί από αυτή, και η συγκυρία δεν είναι τυχαία. Το γεγονός ότι η ανθρωπότητα δεν έχει καλή σχέση με τη φύση, ενώ συγχρόνως την επηρεάζει, διαμορφώνοντας τη ζωή πάνω στον πλανήτη, δημιουργεί ένα μεγάλο πρόβλημα. Είναι σαν είσαι ένας δάσκαλος που δεν συμπαθεί τα παιδιά. Δεν μπορεί να λειτουργήσει αυτή η σχέση».
Σε αυτή την πολιτισμική συνθήκη τι μπορεί να κάνει ένα αρχιτεκτονικό γραφείο αφιερωμένο στον σχεδιασμό τοπίου; «Μπορεί να δημιουργήσει συνθήκες που μας βοηθούν να έχουμε μια πιο συμβιωτική σχέση με τη φύση που μας περιβάλλει. Βασική μας αρχή είναι ότι αυτό που έχει αξία είναι η ζωή, και όχι μόνο η ανθρώπινη. Φιλοσοφία και δουλειά μας είναι να προστατεύσουμε και να αναδείξουμε όσο πιο πολύ μπορούμε τη ζωή, τη δική μας και των άλλων οργανισμών».
Στο γραφείο της Απόλλωνος η συμβίωση σχεδιάζεται έτσι ώστε οτιδήποτε όμορφο στον δημόσιο χώρο ή τους εξωτερικούς χώρους που προσφέρονται για καλοπέραση να μεταδίδει κάτι παραπάνω. «Στόχος μας είναι να φτιάχνουμε πράγματα που, εκτός από καλαίσθητα, είναι και ηθικά φτιαγμένα, που δεν καταστρέφουν το περιβάλλον αλλά το βελτιώνουν, κάνοντας και τη ζωή των ανθρώπων καλύτερη. Για παράδειγμα, δημιουργώντας ένα πάρκο δεν πρέπει να μας ενδιαφέρει και να εξετάζουμε πώς αυτό θα έμοιαζε παραδοσιακά αλλά πώς θα βελτιώσει την καθημερινότητα των ανθρώπων που θα το επισκεφτούν, πώς αυτοί θα κάθονται σε παγκάκια που δεν τους απομακρύνουν αλλά τους βοηθούν να έρχονται κοντά και να χαίρονται μαζί, ακόμα και αν προέρχονται από περιβάλλοντα που μοιάζουν ασύμβατα».
Όταν το αστικό τοπίο επαναχρησιμοποιείται ως διέξοδος χαράς
Τι μπορεί να προκαλέσει σε όλους μας χαρά; Ο σχεδιασμός του Εxperience Park στο Ελληνικό έγινε βάσει του ότι ένας κοινός μας κώδικας είναι οι εικόνες από την παιδική μας ηλικία. «Λίγο πολύ σε όλους μας αρέσει να παίζουμε. Ακόμα κι αν έχουμε σοβαρέψει πολύ, μέσα μας υπάρχει ακόμα αυτή η επιθυμία. Πιστεύω πως όσοι έχουμε μεγαλώσει στην Ελλάδα έχουμε κι άλλα πράγματα που μας ενώνουν, π.χ. το ότι ξαπλώνουμε κάτω από ένα αρμυρίκι και εκεί μας παίρνει ο ύπνος. Η καθημερινότητα έχει πάρα πολλή αντιπαλότητα και ανταγωνισμό, πού και πού πρέπει να βρίσκουμε μέρη να μας ενώνουν και δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από έναν φυσικό χώρο».
Με έκταση πάνω από εβδομήντα στρέμματα, το νέο αστικό πάρκο της Αθήνας έχει ισχυρά στοιχεία παιχνιδιού, με τους εκατοντάδες πίδακες νερού που σχηματίζουν υδάτινες χορογραφίες να απευθύνονται και σε ενήλικες. «Σίγουρα έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στα παιδιά, μια ομάδα που δεν εξυπηρετείται πολύ καλά στην Αθήνα, αλλά καλό είναι να βγαίνουμε κι εμείς λίγο από το καβούκι μας. Μπορείτε να καθίσετε με πολύ κόσμο και να κοινωνικοποιηθείτε ή να επιλέξετε έναν λόφο και να απολαύσετε τη θέα. Μπορείτε να απολαύσετε την περατζάδα όπως θα κάνατε σε ένα νησί, να βρεθείτε στον κήπο zen και να χαλαρώσετε ή να κυκλοφορήσετε σε χώρους με αρωματικά φυτά με τη μυρωδιά της Σίφνου και των Κυθήρων.
Εκτός από τις διάφορες εμπειρίες που οργανωμένες στον χώρο αποτελούν το ανθρωποκεντρικό κομμάτι, μέσα στο Εxperience Park υπάρχουν φυτοκοινωνίες όπου μεταφυτεύονται δέντρα τα οποία σε άλλη περίπτωση απλώς θα κόβονταν για να χτιστεί το σημείο που καταλαμβάνουν. «Ο υπόλοιπος χώρος γεμίζει με φυτά τα οποία δεν είναι απλώς όμορφα αλλά δημιουργούν μεταξύ τους μικρά οικοσυστήματα που βοηθούν τα ίδια να αναπτυχθούν, όπως και άλλα είδη, π.χ. τις μέλισσες». Προκειμένου το έργο του doxiadis+ να έχει το μικρότερο δυνατό ενεργειακό αποτύπωμα η ομάδα λειτούργησε στη λογική «ό,τι μπορείς να μην το αλλάξεις, κράτησε το». Έτσι, στοιχεία του παλιού αεροδρομίου λειτουργούν πλέον ως υποδομές του πάρκου, άλλα μετακινήθηκαν από το σημείο στο οποίο βρίσκονταν για να λειτουργήσουν σε κάποιο άλλο.
Ένα από τα πολλά προσωνύμια που έχουν δοθεί κατά καιρούς στην Αθήνα είναι αυτό της τσιμεντούπολης. Μπορεί το παλιό τσιμέντο να μετουσιωθεί σε πάρκο; Μεγάλα τμήματα σκληρών επιφανειών από μπετόν, ασφάλτου πάνω στην οποία κινούνταν ή στέκονταν τα αεροπλάνα, έχουν ανασυσταθεί και επαναχρησιμοποιηθεί σε πέτρινους τοίχους, σε καλντερίμια, σε πεζούλια και καθιστικά, ως ανακυκλωμένα στοιχεία σε κήπους – πρόκειται για ένα υλικό που αρχίζει να αξιοποιείται διεθνώς κατ’ αυτόν τον τρόπο. Παραδοσιακοί τεχνίτες ανέλαβαν να αξιοποιήσουν το ανακυκλωμένο μπετόν μέσα στο πάρκο σαν να χρησιμοποιούν πέτρα.
Τελικά η Ελλάδα έχει παράδοση στους κήπους;
Όχι μόνο έχει αλλά είναι και αρκετά περίπλοκη, ακριβώς γιατί η χώρα δεν είναι κάτι το συμπαγές αλλά αποτέλεσμα συνδυασμού διάφορων ιστορικών νημάτων. «Η αρχή εντοπίζεται αρκετά παλιά και συνδέεται με την έλευση των τροφοσυλλεκτών, οι οποίοι δεν παίρνουν απλώς από το τοπίο αλλά το διαχειρίζονται με διάφορες πρακτικές. Θα ακολουθήσουν οι πρώτοι νεολιθικοί γεωργοί από τη Μέση Ανατολή και την Ανατολία που πριν από εννέα χιλιάδες χρόνια αρχίζουν να καλλιεργούν με πολύ συγκεκριμένους και οργανωμένους τρόπους, όπως οι αναβαθμίδες ή πεζούλες. Παράλληλα, το ανιμιστικό δόγμα αντιμετωπίζει διάφορα στοιχεία του τοπίου και της φύσης ως αξίες αυθύπαρκτες και ιερές, έτσι χαίρουν σεβασμού και προστασίας. Όταν η λατρεία του δωδεκάθεου φτάνει στην Ελλάδα με τους Ινδοευρωπαίους γύρω στο 2000 π.Χ., η νέα θρησκεία δεν εξαλείφει την παλιά, παρά χρησιμοποιεί στοιχεία της, οπότε συνεχίζουν να λατρεύονται στοιχεία στη γύρω φύση».
Συγχρόνως με τη μεγάλη κλίμακα υπάρχει και μία άλλη, μικρότερη, την οποία ο Θωμάς Δοξιάδης χαρακτηρίζει «λίγο πιο διασκεδαστική». Είναι εκείνη που οι άνθρωποι «έχουν κοντά τους για να χαίρονται κομμάτια της φύσης», είναι αυτή που αποκαλούμε κοινώς κήπο. «Κατά την ελληνορωμαϊκή περίοδο η αγροτική και βιοτεχνική διαχείριση του τοπίου είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένη, όμως υπάρχουν και οι διακοσμητικοί κήποι, ο ρόλος τους είναι να προσφέρουν χαρά, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι είναι αυστηρά ψυχαγωγικοί, αφού πάντα έχουν και έναν χαρακτήρα παραγωγικό, δίνοντας φρούτα. Με τη διάλυση της κλασικής αρχαιότητας γίνεται reset. Δεν υπάρχει το ανάλογο πολιτιστικό, κοινωνικό και οικονομικό σύστημα για να υποστηρίξει την περίτεχνη διαχείριση του τοπίου, περνάμε στην εποχή όσων μπορεί να φτιάξει μια οικογένεια, ένα χωριό, μια κοινότητα, υπάρχει ο κήπος της γιαγιάς και η κλασική αυλή των αστικών σπιτιών της Αθήνας, η οποία δεν είναι πια αίθριο, όπως στην κλασική αρχαιότητα, αλλά μια πίσω αυλή γύρω από την οποία οργανώνεται η ζωή». Σιγά σιγά εισάγονται στη χώρα στοιχεία όπως η μουριά, ένα δέντρο με καταγωγή από την Κίνα που κάνει πλούσια σκιά, ενώ παράλληλα προσφέρει και εισόδημα, αφού θρέφει τους μεταξοσκώληκες, που δίνουν το μετάξι».
Παρ’ όλα αυτά, ο Θωμάς Δοξιάδης ακούει τους συναδέλφους του από το εξωτερικό να ισχυρίζονται ότι στην Ελλάδα δεν υπάρχει τοπιοτεχνική και κηποτεχνική παράδοση. «Υπάρχει, αλλά δεν είναι του χαρακτήρα που αναγνωρίζουν οι Δυτικοευρωπαίοι. Επίσης, η δική μας παράδοση δεν έχει μελετηθεί εντατικά, χρειάζεται σκέψη, καταγραφή και γραφή για να μπορέσουμε να την αναλύσουμε εις βάθος και να την αξιολογήσουμε».
Ευχαριστούμε το Four Seasons Astir Palace Hotel Athens για τη φιλοξενία.
