Βαλκάνια, η γειτονιά μας
Κήποι σε καιρούς πολέμου του Teodor Cerić
Hugues Robert
Βιβλιοκριτική
librairie Charybde / lundimatin#242, 11.05.2020
Να ξεκινήσουμε πάλι από τον κήπο: είμαστε μερικές χιλιάδες, αυτήν τη εποχή, που βιώσαμε την αναγκαιότητα. Πρώτα απ' όλα, επειδή δώθηκε η ευκαιρία σε όσους είχαν την τύχη να μπορούν να σκάβουν, να σπέρνουν, να φυτεύουν εν μέσω αυτού του υπερφυσικού ωραίου καιρού που συχνά συνόδευσε την καραντίνα στη Γαλλία, να ξεφύγουν από τις αγχωτικές οθόνες. 'Επειτα, και πάνω απ' όλα, γιατί, σε όποιο σημείο του κόσμου κι αν ζούμε, δεν θα μπορούσαμε να μην νιώσουμε πως το είδος της κηπουρικής που κάνουμε είτε θα μας σκοτώσει, είτε θα μας σώσει. Επομένως, πώς να μην ενδιαφερθούμε για αυτούς τους Κήπους σε καιρούς πολέμου, το βιβλίο που δημοσίευσε ο Teodor Cerić στις εκδόσεις Actes Sud και για το οποίο μας μιλάει ο Hugues Robert στο blog του βιβλιοπωλείου Charybde; Πώς να μην ακολουθήσουμε τον πρόσφυγα του Σαράγεβο, όταν μας πιάνει απαλά από το χέρι για να "μοιραστεί μαζί μας την αίσθηση που του προκαλεί ο ένας ή ο άλλος κήπος, μία αίσθηση που μετατρέπεται στη συνέχεια σε απόσταγμα φιλοσοφικό, ποιητικό και ίσως και πολιτικό";
*
Ο TEODOR Cerić ενσαρκώνει με ένα τέλειο και διακριτικό τρόπο μία από τις πιο απροσδόκητες φιγούρες του συγγραφέα και του ποιητή: εγκαταλείποντας το 1992 το πολιορκημένο Σαράγεβο, κάτω από τα πυρά του πυροβολικού, περιδιάβηκε την Ευρώπη ως περιπλανώμενος πρόσφυγας, από μικροδουλειές σε μικροδουλειές, από τις οποίες προέκυψε τυχαία και εκείνη του κηπουρού. Επιστρέφοντας στο Σαράγεβο το 1998 μετά την "ειρήνη του Ντέιτον", εγκαταστάθηκε σε ένα μικρό σπίτι μερικές δεκάδες χιλιόμετρα από τη Βοσνιακή μητρόπολη, όπου - κυριολεκτικά - καλλιέργησε τον κήπο του, δημοσιεύοντας κατόπιν μια μοναδική συλλογή που έτυχε κάποιας προσοχής το 2003 και αμέσως μετά επέστρεψε σε μια ηθελημένη σιωπή, από την οποία έβγαινε μόνο για να δημοσιεύσει μερικά ποιητικά άρθρα στο εμπιστευτικής κυκλοφορίας περιοδικό Jardins, που διευθύνει ο Marco Martella στις εκδόσεις du Sandre. Μεταφραστής ο ίδιος από τα σερβοκροάτικα, ήταν αυτός που έπεισε τον συγγραφέα να παραδώσει μερικές εντορμίες και συνδέσεις, δημιουργώντας τη σύνθεση που μπορείτε να διαβάσετε από το 2014 με τον τίτλο Κήποι σε καιρούς πολέμου, στην όμορφη συλλογή Un endroit où allerτων εκδόσεων Actes Sud.
Έτσι, ένα ανοιξιάτικο πρωί, το αποφάσισα. Πήγα στο σταθμό Βικτώρια και πήρα το τρένο για το Κεντ. Τι θα έβρισκα εκεί; Και τι είχε απογίνει αυτός ο κήπος τώρα που ο κηπουρός του δεν υπήρχε πια; Ένα απλό μέρος της μνήμης; 'Ενα νεκρικό μνημείο;
Αχ όχι, το Prospect Cottage ήταν τα πάντα, εκτός από αυτό.
Ο κήπος ξεχείλιζε από ζωή και ο θάνατος ήταν παντού παρών.
Μέσα σε 130 σελίδες που έχουν ως επικεφαλίδα τον Derek Jarman, τον διάσημο Βρετανό σκηνοθέτη που, όντας αντιμέτωπος με τον HIV από το οποίο επρόκειτο να πεθάνει το 1994, πέρασε τα τελευταία οκτώ χρόνια της ζωής του κατασκευάζοντας από την αρχή ένα μοναδικό βραχόκηπο, ο Teodor Cerić μας μιλάει, εκτός από το de facto εμβληματικό Prospect Cottage, για μία σπηλιά στην Κρήτη που μεταμορφώθηκε σε δάσος αφιερωμένο στις νύμφες από τον αμφισβητία Έλληνα μουσικό Ανατόλιο Σμιθ, που λένε ότι επέστρεψε "λίγο πολύ τρελός" από τα χουντικά βασανιστήρια, για τον μυστικό ρωμαϊκό κήπο, που θυμίζει την Ταρπηία Πέτρα, του κήπου του Monte Caprino, με την υγιεινιστική και διφορούμενη ανάπτυξή του, για το προαστιακό κήπο του Samuel Beckett, στο Ussy-sur-Marne, στα βάθη του διαμερίσματος "77", γαι το Painshill Park, στο Surrey, με την περίεργη ιστορία του Tom Page, του "επίσημου ερημίτη" του πάρκου (ήταν της μόδας κάποτε στην Αγγλία, τον 18ο αιώνα, για τους πλούσιους ιδιοκτήτες πάρκων, να εγκαθιστούν μόνιμα έναν πραγματικό-ψεύτικο ερημίτη) που είχε προσλάβει ο δημιουργός και ιδιοκτήτης του πάρκου, ο Charles Hamilton, μεγάλος φίλος του ποιητή Alexander Pope, για το πολύ παριζιάνικο κήπο των Tuileries, αλλά ιδωμένο από την κρυφή πλευρά του, με τους υπαλλήλους του να παίρνουν τις καθημερινές οδηγίες μέσα στο πρωϊνό κρύο, και τέλος για τον πολύ ιδιωτικό και πολύ μυστικό κήπο Odile, στο Γκρατς της Αυστρίας, περίκλειστο και ελάχιστα φωτισμένο στο εσωτερικό ενός μικρού εσωτερικού φωταγωγού ενός αστικού, αν και απρόσωπου, κτηρίου.
'Εφεραν λίπασμα στον κήπο. Τα φυτά, ακόμη και τα άγρια, τα οποία ο Jarman αγαπούσε εξίσου, αν όχι περισσότερο ακόμη, από τα εκλεπτυσμένα καλλιεργήσιμα που αφθονούσαν στα αγγλικά φυτώρια, άρχισαν να αναπτύσσονται. Μετά από λίγους μήνες, ο μικρός κήπος γεμίζει με μια εκπληκτική ποικιλία ποώδων φυτών και θάμνων: λεβάντες, λεβαντίνες, λουνάρια, σπάρτα, σέδο, αγριοτριανταφυλλιές, τραχιά τριαντάφυλλα rugosa, παπαρούνες, βαλεριάνα, φασκόμηλο ... 'Ολα αυτά, σε αφθονία. Ήταν κυρίως φυτά για ξερό έδαφος, προσαρμοσμένα σε αυτήν την γωνιά της Αγγλίας όπου βρέχει πιο σπάνια από ό, τι στην υπόλοιπη χώρα. Ανθεκτικά φυτά, επίσης ικανά να αντισταθούν στις καταιγίδες του Dungeness. Ο κήπος αυτός ήταν φτιαγμένος για να αντέξει.
Ακόμα και η αναγνώστρια ή ο αναγνώστης που, όπως και εγώ, δεν έχει ιδιαίτερη σχέση με τη βοτανική και τους κήπους δεν μπορεί παρά να εντυπωσιαστεί από τη βαθιά τέχνη της αφήγησης του Teodor Cerić, όσο απλή κι αν φαίνεται. Είναι σαν να σε παίρνει απαλά από το χέρι ένας φίλος, πολύ πιο γνώστης σίγουρα από σένα όσον αφορά τα ονόματα των φυτών και των λουλουδιών, ή τις γεωλογικές ιδιότητες του εδάφους, για να σε παρασύρει σε μια στοχαστική βόλτα, ήσυχη και χωρίς βιασύνες, μόνο και μόνο για να μοιραστεί μαζί σου την αίσθηση που του προκαλεί ο κάθε κήπος. Στη συνέχεια θα προκύψει απ' αυτό ένα απόσταγμα φιλοσοφικό, ποιητικό και ίσως και πολιτικό, κοντά σε αυτά τα μικρο-τοπία όπου συνδυάζονται το τυχαίο και η αναγκαιότητα, ένα ώριμο σχέδιο και μία τυχαία εξέλιξη, η ιστορία και η γεωγραφία μιας οικειότητας που ανήκει σε όλους.
Πριν από λίγες μέρες, έλαβα μια πρόσκληση για τα εγκαίνια μιας μεγάλης έκθεσης στο Παρίσι για την αστική φύση, που ονομάζεται "Η γόνιμη πόλη". Η εικόνα της πρόσκλησης, επεξεργασμένη στο έπακρο, δείχνει μια σύγχρονη πόλη, με τους ουρανοξύστες της και τις μεγάλες δεντροφυτευμένες λεωφόρους, που περιβάλλεται από ένα άγριο τοπίο με βουνά, λίμνες και δάση. Την ίδια την πόλη τη διασχίζει, στο κέντρο της, ένα μεγάλο πάρκο με πληθώρα δέντρων που αρδεύεται από βουκολικά ρυάκια. Το μήνυμα της εικόνας είναι ξεκάθαρο. Ορίστε μία ουτοπία για τον 21ο αιώνα: η φύση, η οποία σήμερα επανεισάγεται στον αστικό χώρο, είναι έτοιμη να σώσει τη σύγχρονη πόλη, η οποία έχει αποστειρωθεί. Οι "χώροι πρασίνου" - κήποι, αστικά και περιαστικά πάρκα, οικολογικοί άξονες, αξιοποιημένες εγκαταλελειμένες εκτάσεις, πράσινες ροές - αναζωογονούν ήδη τη ζωή στους τεχνητούς τόπους της καθημερινής μας ζωής. Εκλεγμένοι αξιωματούχοι, πολεοδόμοι και αρχιτεκτόνες τοπίων διεθνούς φήμης, των οποίων τα γραφεία βρίσκονται στο Λονδίνο, το Βερολίνο ή το Σίδνεϊ, σύντομα θα μας βοηθήσουν να βγούμε για πάντα από αυτό το αδιέξοδο της νεωτερικότητας.
Δεν σκόπευα να πάω στο Παρίσι για να δω την έκθεση, κι έτσι πέταξα την πρόσκληση στα σκουπίδια. Ωστόσο, η λαμπερή εικόνα της πόλης που ξεχειλίζει από βλάστηση, συγκινητική μέσα στην αφέλεια της, δεν έφευγε από το μυαλό μου. Χωρίς να το προσέξω, άρχισα πάλι να σκέφτομαι μία συγκεκριμένη πόλη, την τελευταία όπου έμεινα κατά τη διάρκεια του μεγάλου μου ταξιδιού που έκανα νέος στην Ευρώπη. Μια επαρχιακή πόλη, όχι πολύ μεγάλη, αλλά ωστόσο μία πραγματική πόλη, με ένα ζωντανό κέντρο, μερικά μνημεία για τους ήρωες της ιστορίας της, ένα γκρίζο προάστιο που το απορροφούσε μαλακά η ύπαιθρος. Και θυμήθηκα κι έναν κήπο, μικροσκοπικό, κρυμμένο στην καρδιά αυτής της πόλης, τόσο καλά κρυμμένο που κανείς δεν γνώριζε τη σιωπηλή του ύπαρξη.
Κι ενώ με κατέκλυζαν οι αναμνήσεις, ομολογώ ότι ξαφνικά μου γεννήθηκε μία αμφιβολία. Κι αν, είπα μέσα μου, οι επιμελητές της έκθεσης στο Παρίσι είχαν δίκιο; Αν ένας κήπος, ακόμη και μικροσκοπικός, ακόμη και αθέατος, μπορούσε να σώσει μια ολόκληρη πόλη;
Θα ανατρέξουμε αναμφίβολα στους τόσο απροσδόκητους κήπους με παλιοσίδερα στο βιβλίο Crépuscules (Λυκόφως) του Joël Casséus (όπου γίνεται λόγος εξάλλου και για πρόσφυγες που φεύγουν μακριά από τον πόλεμο), στην εξαιρετική Μουσική της στραγγάλης και των παλιοσίδερων του εκπληκτικού βελγικού ντουέτου Jardin d'Usure, που αρνείται πεισματικά να εξημερώσει το χάος, στις διφορούμενες θεραπευτικές ιδιότητες των Αγαλμάτινων κήπων του Jacques Abeille, ή εκείνων που εκτείνονται στο Πάνω στις μαρμάρινες απόκρημνες πλαγιές του Ernst Jünger (του οποίου Το Ημερολόγιο 1939-1940 φέρει, όχι τυχαία, τον τίτλο, Κήποι και δρόμοι), ή ακόμη και των εγκαταλελειμμένων σιδηροδρομικών γραμμών του Νεροκαρδάμου των χαλασμάτων του Antonin Crenn: θα έχουμε την αίσθηση, σε αυτή τη σύντομη ανάγνωση, ότι πλησιάζουμε ήσυχα, διακριτικά, σαν να μην συμβαίνει τίποτα, σε ένα καμουφλαρισμένο μυστικό, κρυμμένο ακόμη και στο φως, που αντηχεί με έναν εσωτερικό, και για πάντα ίσως μυστηριώδη τρόπο.
Αυτό που μπορώ να σας πω για τον κήπο μου είναι ότι δεν έχει τίποτα το εξαιρετικό, ειδικά για σάς που είστε συνηθισμένοι στους κήπους της Γαλλίας, που ξέρω πόσο εκλεπτυσμένοι είναι. Μέσα στα τείχη του, υπάρχουν δέντρα, χόρτα που, αυτή τη στιγμή, μπροστά από το παράθυρο του γραφείου μου, κυματίζουν στο βραδινό καλοκαιρινό αεράκι, λουλούδια, βατράχια τα οποία σε λίγο θα αρχίσουν να κοάζουν όλα μαζί, κάνοντας το σπίτι να τρέμει, και ξυπνώντας μέσα μου μια ευτυχία αλλά και ένα παράξενο συναίσθημα, σαν μια στενοχώρια, την οποία δεν έχω ακόμη συνηθίσει.
* Για τον Anatólios Smith που αναφέρεται στο κείμενο, ένα ιταλικό σάιτ δίνει μερικές πρόσθετες πληροφορίες:
"Κι έπειτα είναι και ο κήπος του Ανατόλιου Σμιθ, που ηγήθηκε ενός νεολαιϊστικου κινήματος αμφισβήτησης στη δεκαετία του '60 στην Ελλάδα, έγραψε τραγούδια όπως το Lonely Soldier, φυλακίστηκε και βασανίστηκε επειδή αντιτάχθηκε στο καθεστώς των συνταγματαρχών. Ο Τεοντόρ πηγαίνει να τον συναντήσει στην Κρήτη, όπου του τον παρουσίαζαν ως έναν τρελό γέρο που ζει σε μια σπηλιά περίπου είκοσι χιλιόμετρα από το Ηράκλειο. Τον βρίσκει, φιλοξενείται στη σπηλιά του γεμάτη με δικά του γλυπτά, και επισκέπτεται τον κήπο του: ένα πραγματικά πλούσιο και ολοζώντανο δάσος γύρω από τη σπηλιά, που δημιουργήθηκε με επίμονη εργασία πολλών ετών από τον ίδιο τον Ανατόλιο, ο οποίος ισχυρίζεται ότι επικοινωνεί με τις τοπικές νύμφες. "Η στενή επαφή με τη φοβερή θεϊκή εμπειρία, μεταμορφώνει τον άνθρωπο. Τον κάνει δημιουργό: αρχιτέκτονα, γλύπτη, ακόμη και ποιητή". Αυτό είχε γίνει ο παλιός ανατρεπτικός τραγουδοποιός (αλλά ήταν πραγματικά αυτός;)."
Oreste Paliotti\cittanuova
Μτφ. Σ.Σ.
