Hoda Afshar
'Ενας νέος άνεμος φυσάει στο Quai Branly
“Performer l’invisible”, έκθεση στο Μουσείο του quai Branly – Jacques Chirac του Παρισιού, εώς τις 25 Ιανουαρίου 2026.
Γεφυρώνοντας αιώνες και περιοχές, η Hoda Afshar έχει δημιουργήσει έργα όπου συναντώνται ιρανικά νησιωτικά τελετουργικά και αρχεία ενός Γάλλου ψυχιάτρου από το Μαρόκο. Το παρισινό μουσείο αναδεικνύει αυτή την εξερεύνηση της κατασκευής του βλέμματος.
Joseph Kohler
Polka Magazine - 17.10.2025
Τι συνέβη στον Gaëtan Gatian de Clérambault [*], τον ψυχίατρο και εθνολόγο που πέθανε στο σπίτι του το 1934, υπό ιδιάζουσες συνθήκες; Το σώμα του βρέθηκε κοντά σε έναν καθρέφτη, περιτριγυρισμένο από μια "παράξενη συλλογή από κούκλες που του άρεσε να ντύνει με σπάνια υφάσματα", όπως έγραφε ο Τύπος της εποχής. Ένα τέλος που συνέβαλε στον μύθο της προσωπικότητας αυτής. Ο Clérambault, ο οποίος στάλθηκε στο Μαρόκο μεταξύ 1918 και 1920 ως στρατιωτικός γιατρός, είχε αναπτύξει μια εμμονή με τα πτυχωτά ενδύματα και τα σώματα που κρύβουν: έφερε πίσω περισσότερες από χίλιες εικόνες, μεθοδικές φωτογραφίες ανδρών και γυναικών τυλιγμένων με τα παραδοσιακά τους ρούχα. Αυτή η συλλογή, που φυλάσσεται στο μουσείο Quai Branly – Jacques Chirac, και οι ιδιαίτερες συνθήκες του θανάτου του Clérambault ενέπνευσαν την Hoda Afshar στη δημιουργία του Performer l’invisible, της πρώτης μονογραφικής έκθεσης στη Γαλλία της Ιρανής καλλιτέχνιδας, που γεννήθηκε το 1983.
Αποσκοπώντας στην ανάδειξη πολυεπιστημονικών και μη δυτικών καλλιτεχνών, το μουσείο Quai Branly – Jacques Chirac έχει αφιερώσει στην καλλιτέχνιδα που ζει στην Αυστραλία την αίθουσα Marc Ladreit de Lacharrière, όπου η έκθεση χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο, Speak the Wind, είναι αποτέλεσμα πολλών ταξιδιών, μεταξύ 2015 και 2020, στα νησιά των στενών του Ορμούζ, στο Νότο του Ιράν. Γοητευμένη από τα έθιμα των κατοίκων της περιοχής και το ερημικό τοπίο, η Hoda Afshar αναρωτιέται: "Πώς να κάνουμε ορατό το πέρασμα του ανέμου;" Περιγράφει τις τοπικές πεποιθήσεις σύμφωνα με τις οποίες "ο άνεμος λειτουργεί ως μια κακόβουλη δύναμη ικανή να κυριεύσει τα σώματα. Μέσα από το τραγούδι και το χορό, οι νησιώτες προσπαθούν να κατευνάσουν αυτό το άπιαστο στοιχείο".
Η φωτογράφος αποφεύγει την παγίδα μιας αφήγησης που θα ακολουθούσε το εθνογραφικό μοντέλο, προτιμώντας ποιητικές εικόνες αντί για ντοκιμαντερίστικες. Συζητά με τους σαμάνους – μέχρι το σημείο να τους αφήσει να εξορκίσουν την κάμερά της, όπως ομολογεί –, παίρνει συνεντεύξεις από όσους λένε ότι έχουν δαιμονιστεί και προσπαθεί έτσι να κατανοήσει τους τρόπους με τους οποίους ο άνεμος διαμορφώνει τα πνεύματα και το σκηνικό: τις σελίδες ενός βιβλίου που ξεφυλλίζεται χωρίς να το αγγίζουν, την ακανόνιστη αναταραχή των κυμάτων, την κίνηση των κλαδιών ή τα διαβρωμένα πέτρινα τοιχώματα... Κάθε φορά είναι μια αόρατη δύναμη που αφήνει τα ίχνη της.
Οι φωτογραφίες αυτές, σαν παγωμένα θραύσματα ενός ρεύματος αέρα, εναλλάσσονται με βίντεο, όπου ακολουθούμε τον ρυθμό των κυματισμών που έρχονται από τον ουρανό, και με σχέδια φτιαγμένα από τους ντόποιους. "Το να φωτογραφίζεις το βουνό είναι σαν να φτιάχνεις ένα πορτρέτο του ανέμου", λέει. Αυτή η προσπάθεια αναπαράστασης βρίσκει την πιο εύγλωττη μορφή της στις εικόνες των ρούχων: τα αιχμαλωτίζει φουσκωμένα από τον αέρα, ανάλογα με την κατεύθυνση της αύρας. "Για τους ντόπιους, το πέπλο προστατεύει το άτομο από τον δαιμονισμό κατά τη διάρκεια των τελετών". Στη συνέχεια, το ενδιαφέρον της για τη φωτογραφική συλλογή του Gaëtan Gatian de Clérambault οδηγεί την Hoda Afshar να προεκτείνει τη σκέψη της σχετικά με το πως λειτουργούν οι πτυχώσεις με τους ανθρώπους που καλύπτουν.
Το δεύτερο μέρος της εκθεσης,The Fold, ξεδιπλώνει την ιστορία του ψυχιάτρου συνδυάζοντας στιγμιότυπα οθόνης, ηχητικές εγκαταστάσεις και ταινία κινουμένων σχεδίων. Όταν η Annabelle Lacour, επιμελήτρια της έκθεσης, παρουσίασε την έρευνά της για αυτό το αρχείο στην Hoda Afshar, προέκυψε η ιδέα μιας άλλης κριτικής ανάγνωσης. "Το προφανές θα ήταν να αμφισβητηθεί η οριενταλιστική ματιά πάνω στις Μαροκινές: πέρα από την αισθητική των υφασμάτων, γίνεται αντιληπτή η θέση εξουσίας του αποικιακού γιατρού". Αλλά η φωτογράφος και εικαστική καλλιτέχνιδα ξεπερνά το αναμενόμενο ζήτημα και διευκρινίζει την προσέγγισή της: "Χρειάζεται να μπει κανείς στο μυαλό του Clérambault για να καταλάβει, να μελετήσει την πολυπλοκότητα αυτής της εμμονής που συνδέεται με την πράξη του βλέμματος".
Σε μια κυκλική αίθουσα, το The Fold παρουσιάζεται αρχικά ως μια τεράστια τοιχογραφία από 900 αναλογικές φωτογραφίες, σαν μια αντήχηση της υπέρμετρης ταξινόμησης του γιατρού. Ένα πρόβλημα που προέκυψε με τον υπολογιστή ήταν αυτό που έδωσε το έναυσμα για τη διάταξη του έργου: η Hoda Afshar παρατήρησε ότι οι εικόνες από τα αρχεία που είχε αποθηκεύσει για την έρευνά της ήταν αλλοιωμένες. Δείχνουν μόνο μια τυχαία λεπτομέρεια των πρωτοτύπων. "Το απρόβλεπτο έγινε έτσι αναπόσπαστο κομμάτι της δημιουργικής διαδικασίας".
Με την απεικόνιση αυτής της επαναλαμβανόμενης χειρονομίας, το θέμα του έργου μετατοπίζεται από την περιγραφή των διαφόρων υφασμάτων και γίνεται εμμονή: να τα δούμε και να τα καταγράψουμε όλα. Η αρχειακή φιλοδοξία της Ιρανής καλλιτέχνιδας αντηχεί από αίθουσα σε αίθουσα μέσω παιχνιδιών με την ηχώ και τους καθρέφτες, αλλά το μυστήριο του Clérambault αποκτά μια άλλη διάσταση στο κινηματογραφικό τμήμα της έκθεσης. Η Hoda Afshar δημιουργεί μια ταινία μικρού μήκους με κινούμενα σχέδια γύρω από την ανακάλυψη του πτώματος του Clérambault, προσφέροντας τη δική της οπτική για αυτή την ιστορία βγαλμένη θα έλεγες από αστυνομικό δελτίο. Η ιδέα που περιγράφει η καλλιτέχνιδα είναι σχεδόν ειρωνική: "Ο ψυχίατρος γίνεται ο ίδιος αντικείμενο ανάλυσης".
Οι φωτογραφίες των καλυμμένων με πέπλα σωμάτων που διατρέχουν την έκθεση θυμίζουν την πνευματιστική φωτογραφία, που ήταν της μόδας την εποχή του Clérambault (1872-1934), όπου το ύφασμα δημιουργεί την ψευδαίσθηση της παρουσίας των νεκρών. Μπροστά σε αυτές τις φαντασματικές εικόνες, το ερώτημα δεν αφορά πλέον το παρατηρούμενο θέμα, αλλά την ίδια την κατασκευή του βλέμματος. Με αυτήν ακριβώς την έννοια, η Hoda Afshar επεξεργάζεται τα αρχεία του ψυχιάτρου-φωτογράφου. "Πέρα από την κυριαρχική στάση που υποδηλώνουν αυτές οι εικόνες, η ιδέα της απόκρυψης είναι αυτή που είναι πρωταρχική", καταλήγει. Ποια αλήθεια βλέπουν τα μάτια μας; Η καλλιτέχνιδα κατασκευάζει έναν καθρέφτη του αόρατου, όπου το έργο αιχμαλωτίζει αυτό που διαφεύγει από την όραση.
[*] Ο Gaëtan Gatian de Clérambault ήταν ο δάσκαλος του Jacques Lacan στην ψυχιατρική στο Ειδικό Θεραπευτήριο του Παρισιού, και αυτή η περίοδος αποτέλεσε σημείο καμπής για τον Lacan στην σκέψη του σχετικά με την παράνοια και την εμφάνιση της ψυχανάλυσης. Η σχέση τους έγινε διφορούμενη μετά από ένα αφιέρωμα του Lacan στον Clérambault το 1931, το οποίο ο τελευταίος θεώρησε ως λογοκλοπή, παρόλο που ο Lacan τον χαρακτήρισε στη συνέχεια ως "τον μοναδικό του δάσκαλο στην ψυχιατρική".
