Lost and Found:
Επέτειος της Επανάστασης
7 Νοεμβρίου (Ιουλιανό ημερολόγιο 25 Οκτωβρίου) 1917
Η πρώτη ταινία του Τζίγκα Βερτόφ
Η πρώτη ταινία του σοβιετικού σκηνοθέτη Τζίγκα Βερτόφ έχει τίτλο Η επέτειος της Επανάστασης. Χρονολογείται από το 1918 και αφιερώνεται στην πρώτη επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Γυρίστηκε σύμφωνα με τις χαρακτηριστικές αρχές του κινηματογράφου του Βερτόφ, με βάση το μοντάζ εικόνων που βρέθηκαν ή προήλθαν από ντοκιμαντέρ. [...] Πρόκειται για μια εξαιρετικά εντυπωσιακή ταινία μεγάλου μήκους, με διάρκεια πάνω από τρεις χιλιάδες μέτρα, ένα ρεκόρ για την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου. Τα γεγονότα που παρουσιάζονται καλύπτουν την περίοδο από τον Φεβρουάριο του 1917 (η αστική επανάσταση) έως το τέλος του καλοκαιριού του 1918, ημερομηνία κατά την οποία ξεκίνησε ο Ρωσικός Εμφύλιος Πόλεμος.
Από τη δεκαετία του 1920, το έργο αυτό διαλύθηκε για να τροφοδοτήσει το μοντάζ άλλων ταινιών αφιερομένων στην πρώτη σοβιετική εποχή, ιδίως άλλα έργα του Βερτόφ, ο οποίος ανακύκλωνε συνεχώς υλικό από ολοκληρωμένες ταινίες. Για αυτό το λόγο, δεν σώθηκε κανένα αντίγραφο της ταινίας Η επέτειος της Επανάστασης και για πολύ καιρό θεωρήθηκε χαμένη.
Για αρκετούς μήνες, ο ιστορικός του κινηματογράφου Νικολάι Ιζβολόφ έψαξε στα αρχεία για να εντοπίσει τα αποσπάσματα της ταινίας του Βερτόφ και να αποδείξει την αυθεντικότητά τους.
Έτσι, πάνω από εκατό χρόνια μετά τα γυρίσματά της, ένα έργο αναγεννιέται. Ο σκηνοθέτης του είναι ένας από τους ιδρυτές του ντοκιμαντέρ. Είναι ένα μνημείο του πρωτοποριακού κινηματογράφου. Είναι επίσης ο δημιουργός της μεγαλύτερης ταινίας ντοκιμαντέρ όλων των εποχών, ανεξαρτήτως εθνικότητας: Ο άνθρωπος με την κάμερα (1929). Η ανακάλυψη της πρώτης του ταινίας αποτελεί ένα σημαντικό γεγονός, που θα σημαδέψει τη ζωή των ερευνητών και των κινηματογραφόφιλων, τόσο των Ρώσων όσο και των ξένων.
La Cinémathèque française
Συνέντευξη με τον ιστορικό του κινηματογράφου Νικολάι Ιζβόλοφ
Από την Paulina Reizi και την Janka Barkóczi
Association of Moving Image Archivists Student Chapter at the University of Amsterdam (AMIA-UvA)
Ένα από τα highlights του IDFA 2018 [Διεθνές Ινστιτούτου Ντοκιμαντέρ σ.σ.] ήταν η παγκόσμια πρεμιέρα της αποκατεστημένης ταινίας Επέτειος της Επανάστασης (1918), η οποία θεωρείται "πρόδρομος" του είδους των μεγάλου μήκους ντοκιμαντέρ. Η ταινία σκηνοθετήθηκε από τον Τζίγκα Βερτόφ, ο οποίος αποτύπωσε τα κύρια γεγονότα που οδήγησαν στη Ρωσική Επανάσταση και το πρώτο έτος του νεοσύστατου κομμουνιστικού κράτους. Ο Βερτόφ συμπλήρωσε τα γυρίσματα της ταινίας του με διάφορα ντοκιμαντέρ της εποχής, δημιουργώντας μια δίωρη καταγραφή των ιστορικών γεγονότων. Η ταινία κυκλοφόρησε στις 7 Νοεμβρίου 1918 για να γιορτάσει την πρώτη επέτειο της επανάστασης και προβλήθηκε σε διάφορες πόλεις της Σοβιετικής Ρωσίας. Ωστόσο, τα αντίγραφα της ταινίας σύντομα κόπηκαν σε μικρά κομμάτια και διασκορπίστηκαν. Η επανακυκλοφορία της ταινίας έγινε πρόσφατα δυνατή χάρη σε μια μοναδική ανακάλυψη που βοήθησε μια ομάδα αρχειοθετών και ερευνητών να αποκαταστήσουν την αρχική εκδοχή. Το έργο διευθύνθηκε από τον ιστορικό του κινηματογράφου Nikolai Izvolov, ο οποίος μοιράζεται τις ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες του έργου σε αυτή τη συνέντευξη.
Πώς εργαστήκατε με τα φιλμ για να ανακατασκευάσετε την ταινία;
Η ταινία – ή, μάλλον, τα τμήματά της – ήταν αποθηκευμένα στο αρχείο του Κρασνογκόρσκ (το Ρωσικό Κρατικό Αρχείο Ντοκιμαντέρ και Φωτογραφίας – RGAKFD). Αρχικά, έπρεπε να εργαστώ με τα φιλμ 35 mm από οξικό αιθυλεστέρα, καθώς τα φιλμ νιτρικού άλατος των περισσότερων τμημάτων δεν είχαν διασωθεί. Στα παλιά δελτία του μοντάζ, τα οποία συντάχθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1960, βρήκαμε μια πλήρη αναφορά του συνόλου των διατηρηθέντων υλικών: υπήρχαν αρνητικά, αντίγραφα αρνητικών, θετικά, και αν υπήρχε το αρχικό νιτρικό, αυτό επίσης αναφερόταν. Δυστυχώς, ήταν αδύνατο να εργαστούμε με τα νιτρικά θετικά, επειδή πολλά από αυτά φυλάσσονται ως πρωτότυπα και δεν είναι διαθέσιμα στους ερευνητές. Τελικά, κατάφερα να αποκτήσω ένα από αυτά τα νιτρικά θετικά, και ήταν πολύ χρήσιμο επειδή περιλάμβανε άθικτους διαλόγους σε κοκκινωπό χρώμα. Τα χαρακτηριστικά RGB του μας επέτρεψαν να επιλέξουμε τα χαρακτηριστικά χρώματος για τους τίτλους στο ψηφιακό αντίγραφο.
Ωστόσο, το κύριο έργο αποκατάστασης δεν αφορούσε τα αντίγραφα της ταινίας, αλλά τον κατάλογο. Τα τμήματα της ταινίας (αποθηκευμένα σε ξεχωριστά ρολά) καταλογογραφήθηκαν με συγκεκριμένους αριθμούς και, πριν ανακτηθούν από την αποθήκη, ήταν απαραίτητο να γνωρίζουμε ότι αντιστοιχούσαν στο κείμενο των διατίτλων της ταινίας Η επέτειος της επανάστασης που βρήκε η Σβετλάνα Ισεβσκάγια στο Ρωσικό Κρατικό Αρχείο Λογοτεχνίας και Τέχνης (RGALI). Η αντιστοιχία των διατίτλων και η σειρά τους ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας που επέτρεψε την αναγνώριση των κύριων τμημάτων της ταινίας. Στη συνέχεια, πραγματοποιήθηκε ανάλυση χαρακτηριστικών όπως η σειρά των αριθμών των διάτιτλων και η σειρά των καρέ μεταξύ των διάτιτλων. Αυτό έγινε μετά την μεταφορά από την αποθήκη των αντιγράφων από acetate και μετά την προβολή και ανάλυσή τους χρησιμοποιώντας την οθόνη της μονταζιέρας. Στη συνέχεια, δημιουργήθηκαν ψηφιακά αντίγραφα κάθε τμήματος και ολοκληρώθηκε η μεταπαραγωγή, δηλαδή η ταινία έγινε κατάλληλη για προβολή.
Πώς μπορούν οι διάτιτλοι να βοηθήσουν το έργο ενός αρχειοθέτη;
Οι διάτιτλοι αποτελούν έναν πολύ σημαντικό παράγοντα. Έχοντας τη λίστα τους, μπορούμε να προσδιορίσουμε τη σύνθεση των διαφορετικών εκτυπώσεων. Έτσι, αν ένας αρχειοθέτης διαθέτει αυτή τη λίστα, αυτή γίνεται ένα από τα πιο σημαντικά εργαλεία του. Στην πραγματικότητα, οι διάτιτλοι μπορούν να βοηθήσουν στον προσδιορισμό ολόκληρης της ταινίας!
Στην συγκεκριμένη περίπτωση, η ταινία δεν μπορούσε να ανακατασκευαστεί για σχεδόν εκατό χρόνια, επειδή ο κατάλογος των διατίτλων της δεν ήταν διαθέσιμος. Ο κατάλογος δεν είχε διατηρηθεί ούτε στο προσωπικό αρχείο του Βερτόφ στο RGALI, ούτε ως μέρος του αρχείου που μεταφέρθηκε από την Ελιζαβέτα Σβίλοβα στις αρχές της δεκαετίας του 1970 στο Αυστριακό Μουσείο Κινηματογράφου. Έτσι, μέχρι να βρεθεί ο κατάλογος των διατίτλων μεταξύ των υλικών του αρχείου του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι στο RGALI, η ανακατασκευή δεν μπορούσε να ξεκινήσει. Όταν αποκτήσαμε αυτόν τον κατάλογο, είχαμε το ακριβές σχέδιο και έγινε δυνατή η δημιουργία του κύριου σώματος της ταινίας: του οπτικού υλικού της. Πιστεύω ότι αυτή η εργασία έγινε με πολύ λογικό τρόπο, διότι εκτός από τη συσχέτιση του κειμένου των διατίτλων, σε ολόκληρη την ταινία υπάρχει επίσης συσχέτιση μεταξύ των διαδοχικών αριθμών των διατίτλων και των διαδοχικών αριθμών των λεγόμενων "starts". Ο κατάλογος των διατίτλων είναι επίσης σημαντικός επειδή ο Βερτόφ δεν χρησιμοποίησε μόνο ξεχωριστά πλάνα από ταινίες άλλων ανθρώπων, αλλά συχνά ενσωμάτωσε ολόκληρες έτοιμες, επεξεργασμένες σεκάνς. Έπρεπε να ξέρω ακριβώς πού ο Βερτόφ έκοψε τα αποσπάσματα από το αρχικό υλικό, και αυτό είναι αδύνατο να προσδιοριστεί χωρίς τον κατάλογο των διατίτλων. Επομένως, οι κατάλογοι των διατίτλων αποτελούν έναν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες για την αποκατάσταση των βωβών ταινιών.
Εφαρμόσατε κάποια φωτοχημική ή ψηφιακή αποκατάσταση στο υλικό;
Δυστυχώς, κατά την ανακατασκευή της ταινίας, δεν είχα τους οικονομικούς πόρους για να ολοκληρώσω το έργο, δηλαδή να πραγματοποιήσω τη σάρωση wet gate που είναι απαραίτητη για την αφαίρεση των γρατσουνιών. Η ανακατασκευή ξεκίνησε χωρίς προϋπολογισμό παραγωγής και μόνο η καλή θέληση της διοίκησης του RGAKFD οδήγησε το έργο στη λογική του κατάληξη. Όλη η εργασία έγινε με σάρωση ταινίας 2K και στη συνέχεια οι σαρώσεις συναρμολογήθηκαν με υπολογιστή. Έτσι, δεν πραγματοποιήθηκαν φωτοχημικές επεξεργασίες της ταινίας.
Βεβαίως, υπάρχει ακόμα η δυνατότητα, αν υπάρξει μεγαλύτερος προϋπολογισμός, να πραγματοποιηθεί αυτή η εργασία σε υψηλότερο τεχνικό επίπεδο, με τη χρήση σάρωσης wet gate, σάρωσης 4K και εξειδικευμένου λογισμικού που αφαιρεί όλα τα ελαττώματα που έχουν εμφανιστεί στην ταινία από την παραγωγή της. Ωστόσο, πρέπει να έχουμε κατά νου ότι το 1918, ο Βερτόφ, αφού απέκτησε τα θετικά για το μοντάζ, τα αντέγραψε – δηλαδή, πολλές γρατσουνιές που είχαν εμφανιστεί ως αποτέλεσμα της προβολής μέχρι εκείνη τη στιγμή είχαν ήδη αποτυπωθεί μόνιμα στην ταινία. Το κοινό εκείνων των χρόνων έβλεπε ήδη πολύ γρατσουνισμένο υλικό. Αυτό θέτει το ερώτημα: έχουν οι συντηρητές το δικαίωμα να βελτιώσουν την εικόνα στην ταινία του Βερτόφ ή πρέπει να την αναδημιουργήσουμε με τη μορφή που την έβλεπε το κοινό εκείνης της εποχής; Αυτό δεν είναι ένα άσκοπο ερώτημα, διότι αν μπορούμε τώρα να βρούμε τα αρχικά νιτρικά θετικά που χρησιμοποίησε ο Βερτόφ, καθώς και τα μη αντιγραμμένα υλικά, τότε μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σάρωση wet gate για να λάβουμε καθαρά δείγματα. Ωστόσο, από ιστορική άποψη, τέτοια δείγματα δεν θα είναι απολύτως αυθεντικά, διότι ο Βερτόφ χρησιμοποίησε γρατσουνισμένα.
Φυσικά, κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης, οποιαδήποτε παρέμβαση στο αρχικό υλικό είναι απαράδεκτη, με μία μικρή εξαίρεση. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ήταν απαραίτητο να εισαχθούν τίτλοι που δεν είχαν διατηρηθεί στα υπάρχοντα θραύσματα της ταινίας Η επέτειος της επανάστασης. Υπήρχαν δύο επιλογές. Η πρώτη ήταν να προσομοιώσουμε τις γραμματοσειρές που χρησιμοποιούνταν κατά την παραγωγή της ταινίας και να αναδημιουργήσουμε τους ενδιάμεσους τίτλους, οι οποίοι να μην διαφέρουν οπτικά από τους αρχικούς. Δεν επέλεξα αυτή την επιλογή, επειδή θα δημιουργούσε προφανώς ένα ψεύτικο αποτέλεσμα, οπότε επέλεξα την άλλη επιλογή. Όταν έπρεπε να εισαγάγω τον διάτιτλο που έλειπε, τον εισήγαγα χρησιμοποιώντας σύγχρονες γραμματοσειρές, ώστε οι σύγχρονοι ερευνητές να μπορούν να προσδιορίσουν τι ακριβώς εισήγαγε ο συντηρητής στην ταινία. Πιστεύω ότι αυτός είναι ο σωστός τρόπος για να εργαστεί κανείς με το υλικό της ταινίας. Αυτή είναι η μόνη ψηφιακή παρέμβαση μέσω υπολογιστή που επέτρεψα σε αυτό το στάδιο της εργασίας. Οι τίτλοι χρωματίστηκαν επίσης στον υπολογιστή. Δυστυχώς, το αυθεντικό χρώμα που υπήρχε στο αρχικό νιτρικό θετικό (το οποίο χρησίμευσε ως πηγή για τον προσδιορισμό του χρώματος) μπορεί να επιτευχθεί μόνο όταν εργάζεσαι με την πραγματική ταινία. Καθώς δεν μπορούσαμε να εργαστούμε με την ταινία, ο στόχος μας ήταν να επιτύχουμε το χρώμα των γραμμάτων, αλλά όχι του φόντου. Το φόντο δεν βγήκε εντελώς μαύρο, αλλά αυτό δεν ήταν κρίσιμο στην περίπτωσή μας.
Υπάρχουν και άλλες χαμένες ταινίες από την κινηματογραφική κληρονομιά της Σοβιετικής Ρωσίας; Και αν ναι, ποιες είναι οι πιο περιζήτητες;
Όσον αφορά την απώλεια της κινηματογραφικής μας κληρονομιάς, τα στατιστικά στοιχεία είναι σχεδόν τα ίδια για όλες τις χώρες – για τη Ρωσία, για τις ευρωπαϊκές χώρες, για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Περίπου το 80% όλων των ταινιών που γυρίστηκαν κατά τη διάρκεια της βουβής περιόδου του κινηματογράφου έχουν χαθεί. Ένας τεράστιος αριθμός ταινιών χάθηκε – τις γνωρίζουμε μόνο από τις περιγραφές στα εγχειρίδια, στον Τύπο, στα απομνημονεύματα. Θα ήταν πολύ δύσκολο να τις απαριθμήσουμε όλες, γιατί μόνο οι τίτλοι τους θα γέμιζαν έναν ολόκληρο τόμο. Όσον αφορά τις προσωπικές μου προτιμήσεις, θα ήθελα πολύ να βρω την ταινία του Αλεξάντερ Μεντβέντκιν [*] Hey Fool! What a Fool You Are!, μια ταινία μυθοπλασίας τεσσάρων μπομπίνων που γυρίστηκε το 1932. Θα ήθελα επίσης να βρω τα αρνητικά ενός σημαντικού αριθμού πλάνων του Λένιν, τα οποία εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς στις αρχές της δεκαετίας του 1920.
[*] Ο σκηνοθέτης Αλεξάντερ Μεντβέντκιν (1900–89), σύγχρονος του Σεργκέι Αϊζενστάιν και του Αλεξάντερ Ντοβζένκο, είναι σήμερα γνωστός για τη μοναδική μορφή "ολικού" ντοκιμαντέρ που δημιούργησε, με στόχο να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ κινηματογράφου και ζωής, καθώς και για τη χρήση της σάτιρας σε μια εποχή που οι σοβιετικές αρχές προτιμούσαν το γέλιο να περιορίζεται σε αυστηρά καθορισμένα πλαίσια. Το έργο του αποτελεί κρίσιμο σύνδεσμο στην ιστορία του ντοκιμαντέρ.
Αν και ήταν αφοσιωμένος κομμουνιστής, η σατιρική προσέγγιση και οι κοινωνικές κριτικές του Μεντβέντκιν οδήγησαν τελικά στην απομονωσή του από το σοβιετικό καθεστώς. Οι κρατικές αρχές ανέκοψαν ή περιθωριοποίησαν το έργο του και για πολλά χρόνια οι ταινίες του θεωρούνταν χαμένες ή καταστραμμένες. Τον θαύμαζαν και τον υποστήριζαν προσωπικότητες όπως ο Αϊζενστάιν, ο Ντοβζένκο και ο Μαξίμ Γκόρκι.
"Η Οκτωβριανή Επανάσταση δεν εξελίχθηκε καθόλου όπως την παρουσίασε ο Αϊζενστάιν. Η ταινία του είναι επιστημονική φαντασία. Αλλά είναι ένα υπέροχο έργο τέχνης. Η μνήμη της επανάστασης που δημιούργησε, αυτός ο μύθος, έχει αντικαταστήσει τη γνώση. Πρόσφατα, ο Νικολάι Ιζβόλοφ αποκατέστησε το ντοκιμαντέρ Επέτειος της Επανάστασης, που γύρισε ο Τζίγκα Βερτόφ το 1918. Ο Λένιν κάνει μια σύντομη εμφάνιση, που δεν ξεπερνά τα δέκα δευτερόλεπτα. Τον υπόλοιπο χρόνο -για πάνω από μία ώρα- βλέπουμε τον Τρότσκι στην οθόνη. Ο Στάλιν δεν εμφανίζεται καθόλου. Υποψιάζομαι ότι ο Στάλιν ήταν αυτός που δημιούργησε τον χαρακτήρα του Λένιν, κυρίως με την κατασκευή του μαυσωλείου. Δημιούργησε τη λατρεία του Λένιν. Φυσικά, ο Λένιν ήταν μια χαρισματική φιγούρα, αλλά όχι τη στιγμή της κατάληψης της εξουσίας. Εκείνη τη στιγμή, η κεντρική φιγούρα ήταν ο Τρότσκι. Η μνήμη είναι αυτό που μας δείχνουν. [...]
Για να συνθέσουμε μια συλλογική μνήμη της Ρωσίας του 20ού αιώνα, πρέπει να επιστρέψουμε στην επανάσταση, στα γεγονότα. Στη Μόσχα, οι ένοπλοι Μπολσεβίκοι αριθμούσαν μόνο τέσσερις ή πέντε χιλιάδες όταν κατέλαβαν την εξουσία. Τη Μόσχα υπερασπίζονταν δόκιμοι αξιωματικοί. Ωστόσο, εκείνη την εποχή, υπήρχαν πενήντα έξι χιλιάδες αξιωματικοί στη Μόσχα που θα μπορούσαν να είχαν βάλει τέλος στην αναταραχή, αλλά επέλεξαν να μην το κάνουν. Δεν υποστήριξαν την Προσωρινή Κυβέρνηση και δεν ήξεραν που θα οδηγούσε το πραξικόπημα. Πιθανότατα πίστευαν ότι τα πράγματα θα επέστρεφαν στη φυσιολογική τους κατάσταση". [...]
Sergeï Loznitsa
Ουκρανός σκηνοθέτης
Mémoires en jeu- 07.04.2020
Dziga Vertov, Godovshchina Revolyutsii - Επέτειος της Επανάστασης (1918)
