Η αρχετυπική σίριαλ κίλερ της λογοτεχνίας μας

Η αρχετυπική σίριαλ κίλερ της λογοτεχνίας μας Facebook Twitter
Η Νάθενα στην πραγματικότητα δεν έκανε τίποτε άλλο από το να φωτίσει μία στυγνή πραγματικότητα.
0

Τα μεγάλα κλασικά έργα έχουν τη δύναμη να προπορεύονται της εποχής τους, αλλά και να λειτουργούν σαν καθρέφτες των αντιλήψεων της εκάστοτε εποχής που τα ερμηνεύει, ανανεώνοντας διαρκώς το ενδιαφέρον μας γι’ αυτά.

120 χρόνια μετά από την πρώτη δημοσίευση της «Φόνισσας» σε συνέχειες στην εφημερίδα Παναθήναια, με τον υπότιτλο «Κοινωνικόν μυθιστόρημα», η ταινία της Εύας Νάθενα, σε σενάριο Κατερίνας Μπέη, που εμπνέεται από την αριστουργηματική νουβέλα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη κι αυτή τη στιγμή που μιλάμε έχει ξεπεράσει τα 260.000 εισιτήρια, φέρνει ξανά στην επικαιρότητα τη γριά Χαδούλα ή Φραγκογιαννού, την αρχετυπική σίριαλ κίλερ της λογοτεχνίας μας· σε μια επικαιρότητα μάλιστα που περιέργως βρίσκει αναλογίες στην κλειστή αγροτική κοινωνία της Σκιάθου του 1900.

Πέρα από την αναμφίβολα θριαμβευτική πορεία της στις αίθουσες, η φιλόδοξη κινηματογραφική «Φόνισσα» της Νάθενα, η πλοκή της οποίας διαφοροποιείται σε αρκετά σημεία από το παπαδιαμαντικό κείμενο, έχει προκαλέσει θόρυβο τόσο για το κατά πόσο συνάδει με το πνεύμα του Παπαδιαμάντη όσο και για την επιλογή να προστεθούν στο σενάριο σκηνές γυναικείας κακοποίησης που δεν περιλαμβάνονται στο βιβλίο, δίνοντας μια φεμινιστική οπτική και συμβαδίζοντας με τη #metoo επικαιρότητα και τις επιταγές του woke κινήματος – ή, τουλάχιστον, αυτό υποστηρίζουν οι επικριτές της.

Παρά τις θρησκευτικές του καταβολές και τον συντηρητισμό της κοινωνίας του που δεν επέτρεπε αποκλίσεις από τα έμφυλα στερεότυπα, το μεγαλείο της λογοτεχνίας του και η απαράμιλλη ικανότητα του να ψυχογραφεί σε βάθος τους ήρωές του μπορούσε να τα υπερβαίνει. Ίσως τελικά ο Παπαδιαμάντης να ήταν περισσότερο… woke και από όσο θέλουμε να πιστεύουμε.

Όσον αφορά το πρώτο, είναι αλήθεια πως η δημιουργία της Νάθενα πόρρω απέχει από την παπαδιαμαντική ατμόσφαιρα, όμως γιατί αυτό να της το χρεώσουμε ως ανεπάρκεια; Η κινηματογραφική αφήγηση διαφέρει από τη λογοτεχνική και υπόκειται σε άλλους κανόνες. Όσο κι αν οι φανατικοί αναγνώστες νιώθουν συχνά προδομένοι από μεταφορές στη μεγάλη ή τη μικρή οθόνη, τα βασισμένα σε λογοτεχνικά βιβλία έργα οφείλουμε να τα κρίνουμε αυτοτελώς. Ειδικά τα κλασικά δεν κινδυνεύουν να κακοπάθουν από το όραμα κανενός σκηνοθέτη.

Φόνισσα Facebook Twitter
Είναι αλήθεια πως η δημιουργία της Νάθενα πόρρω απέχει από την παπαδιαμαντική ατμόσφαιρα, όμως γιατί αυτό να της το χρεώσουμε ως ανεπάρκεια;

Γεγονός είναι πως από την ταινία απουσιάζει εντελώς η χριστιανική μεγαθυμία και χαρμολύπη του Παπαδιαμάντη που αμβλύνει τον ζόφο των πράξεων της ηρωίδας. Οι ιλαρές περιγραφές της σκιαθίτικης φύσης, τα πλούσια περιβόλια και οι ελαιώνες, τα αμπέλια και οι αγροί με τα οπωροφόρα, τα πουλιά που αφήναν «φαιδράς μελωδίας» έχουν δώσει τη θέση τους σε μία άγονη και κατάξερη βραχώδη επαρχία, ένα τοπίο που δεν προσφέρει καμία ανακούφιση ούτε «πρόσκαιρον ελπίδα και θάλπος» στη Χαδούλα. Η επιλογή να πραγματοποιηθούν τα γυρίσματα στην Κρήτη και στη Λακωνική Μάνη αντί για την Σκιάθο στάθηκε καταλυτική.

Αντίθετα με την τοπιογραφία του Παπαδιαμάντη, η Φόνισσα της Νάθενα, με τη συνδρομή και της προσεγμένης –γκρίζων τόνων– φωτογραφίας, είναι μια ακόμα πιο σκοτεινή, σχεδόν γοτθική φιγούρα που θα μπορούσε να πρωταγωνιστεί σε ιστορία τρόμου του Έντγκαρ Άλλαν Πόε. Πρόκειται για μία πολύ ενδιαφέρουσα οπτική προς την κατεύθυνση του folk horror που ίσως ανοίξει την όρεξη και σε άλλους δημιουργούς για ανάλογες ευρηματικές αναγνώσεις της παράδοσης.

Ωστόσο, κάποιες αδυναμίες του σεναρίου, όπως η ασαφής σχέση της Χαδούλας με το φάντασμα της μητέρας της, η μη επαρκώς τεκμηριωμένη επιστροφή της από το βουνό ενώ την κυνηγούσαν οι χωροφύλακες, το αποδυναμωμένο από τραγικότητα τέλος της, απέβησαν εις βάρος της ταινίας.

Εκτός από τη μη εγγύτητα με το πνεύμα της αρχικής Φόνισσας, ενόχλησε αρκετά και η υποτιθέμενη καταγγελτική διάθεσή της, κάτι στο οποίο συνηγορούν και τα αριθμητικά στοιχεία για τις γυναικοκτονίες που παρατίθενται πριν τους τίτλους τέλους. Εδώ γεννάται το ερώτημα αν θα έπρεπε να μας απασχολούν οι προθέσεις της σκηνοθεσίας ή το αποτέλεσμα.

Φόνισσα Facebook Twitter
Στιγμιότυπο από τα γυρίσματα της ταινίας. Φωτ.: Γιώργος Τατάκης

Θέλουμε τελικά να διαβάζουμε τα κλασικά έργα της λογοτεχνίας με αποστειρωμένο τρόπο ή να επαναπροσδιορίζουμε τη σχέση μας με αυτά, έστω και με τον κίνδυνο αστοχιών; Η Τέχνη ιδανικά ούτε ηθικολογεί ούτε στρατεύεται στο πλευρό κάποιας ιδεολογίας αλλά το ευτύχημα είναι πως συχνά αυτονομείται κιόλας, κόντρα στις προθέσεις των ίδιων των δημιουργών.

Η Νάθενα στην πραγματικότητα δεν έκανε τίποτε άλλο από το να φωτίσει μία στυγνή πραγματικότητα. Μήπως η Ελλάδα της υπαίθρου στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα ήταν κάτι πολύ διαφορετικό ώστε να σοκαριζόμαστε με την κανονικοποιημένη γυναικεία κακοποίηση;

Αν κάτι σοκάρει είναι το γεγονός ότι ο εξευτελιστικός θεσμός της προίκας, στον οποίο εξάλλου ασκεί κριτική ο Παπαδιαμάντης στη Φόνισσα, καταργήθηκε μόλις το 1983 επί Αλλαγής ΠΑΣΟΚ.

Προφανώς και υπήρχαν επιμέρους μητριαρχικές δομές εκείνη την εποχή, ειδικά στις νησιωτικές περιοχές. Αλλά αυτή η ιδιότυπη μητριαρχία συνυπήρχε με την υποβιβασμένη θέση των γυναικών που αποτελούσαν βαρίδια για τις οικογένειές τους, καθώς ήταν υποχρεωμένες να τις προικίσουν. Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε με σημερινούς όρους το πώς αγροτικές κοινωνίες όπου οι άντρες μετανάστευαν και μπάρκαραν στα πλοία (και οι δυο γιοι της Χαδούλας έχουν ξενιτευτεί ενώ ο τρίτος βρίσκεται στη φυλακή) δεν μπορούσαν παρά να βασίζονται στην ενεργή συμμετοχή των γυναικών στις τοπικές οικονομίες, χωρίς αυτό να αναιρεί το ότι ταυτόχρονα τις έβλεπαν ως αντικείμενο συναλλαγής.

Επιπλέον, από την ταινία της Νάθενα έχει παραλειφθεί εντελώς η υπόθεση του παραβατικού γιου της, ο οποίος μεθυσμένος ξυλοφόρτωσε τη μητέρα του και μαχαίρωσε την αδερφή του.

Από την άλλη, έχει ενδιαφέρον το πώς ο νεολογισμός woke από εκεί που αρχικά σήμαινε «επαγρύπνηση εναντίον φυλετικών προκαταλήψεων και διακρίσεων» έχει φτάσει να έχει ειρωνική σημασία κι αυτό έχει επεκταθεί και στην Τέχνη που επιχειρεί να προσεγγίσει ανάλογα θέματα. Αν σκεφτούμε πόσο πρόσφατη είναι η συζήτηση περί ισότητας και δικαιωμάτων για όλους, έμφυλων διακρίσεων και πολιτικής ορθότητας, παρατηρούμε με απορία ή και καχυποψία όσους εξανίστανται εναντίων των «δικαιωματιστών» (με ξεκάθαρα υποτιμητική χροιά).

Φόνισσα Facebook Twitter
Ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης είναι που ασκεί δριμεία κοινωνική κριτική –όπως δηλώνει και ο υπότιτλος της Φόνισσας– ενώ δεν είναι λίγες οι πτυχές της θέσης της γυναίκας που έχει παρουσιάσει στα διηγήματά του.

Υπερβολές στο woke κίνημα ομολογουμένως υπάρχουν, αλλά πώς θα μπορούσε αλλιώς όταν η παγιωμένη κατάσταση αιώνων ήταν άλλη και μόλις τις τελευταίες δεκαετίες άρχισε να γίνεται κοινό κτήμα πως, για παράδειγμα, οι μειωτικές εκφράσεις εναντίων ευάλωτων ομάδων θα πρέπει να εκλείψουν; Απέχουμε πολύ ακόμα από το να φτάσουμε στο άλλο άκρο ώστε να τα βάζουμε με έργα τέχνης που επιδιώκουν τάχα να μας επιβάλλουν το αφήγημά τους.

Εξάλλου, στην περίπτωσή μας, ο ίδιος ο Παπαδιαμάντης είναι που ασκεί δριμεία κοινωνική κριτική –όπως δηλώνει και ο υπότιτλος της Φόνισσας– ενώ δεν είναι λίγες οι πτυχές της θέσης της γυναίκας που έχει παρουσιάσει στα διηγήματά του· τηρουμένων των αναλογιών, λέει περισσότερα κι από όσα καυτηριάζει η ταινία.

Τι οδήγησε τη Φραγκογιαννού στις δολοφονίες μικρών κοριτσιών, αν όχι οι κακουχίες και οι ταπεινώσεις που είχε ζήσει από παιδί; Με τα πιο μελανά χρώματα περιγράφει την επαχθή της μοίρα: «Εις τους λογισμούς της, συγκεφαλαιούσα όλην την ζωήν της, έβλεπεν ότι ποτέ δεν είχε κάμει άλλο τίποτε ειμή να υπηρετή τους άλλους. Όταν ήτο παιδίσκη, υπηρέτει τους γονείς της. Όταν υπανδρεύθη, έγινε σκλάβα του συζύγου της – και όμως, ως εκ του χαρακτήρος της και της αδυναμίας εκείνου, ήτο συγχρόνως και κηδεμών αυτού· όταν απέκτησε τέκνα, έγινε δούλα των τέκνων της· όταν τα τέκνα της απέκτησαν τέκνα, έγινε πάλιν δουλεύτρια των εγγόνων της».

Φόνισσα Facebook Twitter
Μήπως η Ελλάδα της υπαίθρου στα τέλη του 19ου και αρχές του 20ού αιώνα ήταν κάτι πολύ διαφορετικό ώστε να σοκαριζόμαστε με την κανονικοποιημένη γυναικεία κακοποίηση;

Και πόσοι αλήθεια γνωρίζουν πως ο Παπαδιαμάντης εν έτει 1896 στο έξοχο διήγημα του «Χωρίς στεφάνι» τάσσεται υπέρ του θεσμού του πολιτικού γάμου υπό προϋποθέσεις και βλέπει με συμπάθεια και συμπόνια μία αποσυνάγωγη για την εποχή του γυναίκα, μία «αστεφάνωτη» που συζεί εκτός γάμου; Ο οποίος πολιτικός γάμος κι αυτός –τι ειρωνεία– θα θεσπιστεί μόλις το 1982, έναν χρόνο πριν την κατάργηση του θεσμού της προίκας.

Παρά τις θρησκευτικές του καταβολές και τον συντηρητισμό της κοινωνίας του που δεν επέτρεπε αποκλίσεις από τα έμφυλα στερεότυπα, το μεγαλείο της λογοτεχνίας του και η απαράμιλλη ικανότητα του να ψυχογραφεί σε βάθος τους ήρωές του μπορούσε να τα υπερβαίνει.

Ίσως τελικά ο Παπαδιαμάντης να ήταν περισσότερο… woke και από όσο θέλουμε να πιστεύουμε.

Η «Φόνισσα» συνεχίζει να προβάλλεται στους κινηματογράφους.

Οπτική Γωνία
0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Η ανάγκη μιας σκαλωσιάς: Μεταμορφώσεις και φεμινισμοί

Guest Editors / Η ανάγκη μιας σκαλωσιάς: Μεταμορφώσεις και φεμινισμοί

Η πατριαρχία είναι παντού: στην οικονομία, στην κοινωνία, στην ψυχολογία, στην αισθητική, στον πολιτισμό, σε ολόκληρη την ανθρώπινη κατάσταση. Όταν σκεφτόμαστε το πολιτικό, δεν γίνεται να μη σκεφτόμαστε το φεμινιστικό.
ΝΙΚΟΣ ΔΑΣΚΑΛΟΠΟΥΛΟΣ
«Ζούμε στην εποχή της ισορροπίας του ισχυρού»

Οπτική Γωνία / «Ζούμε στην εποχή της ισορροπίας του ισχυρού»

Οι παγκόσμιες και περιφερειακές επιπτώσεις της σύγκρουσης στη Γάζα και τα αδιέξοδα του Παλαιστινιακού. Μιλά στη LiFO ο δρ. Ευρωπαϊκής Ασφάλειας και Νέων Απειλών και κύριος ερευνητής του ΕΛΙΑΜΕΠ, Τριαντάφυλλος Καρατράντος.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μια ομάδα μαθητών κατασκεύασε ρομπότ που καθαρίζει τις θάλασσες

Περιβάλλον / Πώς μια ομάδα μαθητών από τον Άλιμο έφτιαξε ρομπότ που καθαρίζει τον βυθό;

Το Greek Seabot είναι το υποβρύχιο ρομπότ που δημιούργησε μια μαθητική ομάδα από το ΕΠΑΛ Αλίμου για να βοηθήσει στον καθαρισμό των βυθών από πλαστικά και απορρίμματα. Μιλούν στη LIFO οι μαθητές για τα κίνητρά τους και το όραμά τους για ένα πιο καθαρό περιβάλλον.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Οι αλλαγές που φέρνουν στο μεταναστευτικό η πρόσφατη απόφαση της Λειψίας και η νέα πολιτική του Μερτς/ Μεταναστευτικό: Από τη Μέρκελ στον Μερτς και η αλλαγή που φέρνει η απόφαση της Λειψίας

Βασιλική Σιούτη / Μεταναστευτικό: Πώς επηρεάζει την Ελλάδα η αλλαγή πολιτικής της Γερμανίας;

Μετά την εκλογή του Φρίντριχ Μερτς, η Γερμανία αυστηροποιεί τη μεταναστευτική πολιτική της και αναζητά τρόπους για να εξαιρεθεί από την υποχρέωση εφαρμογής της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, ώστε να μην κάνει δεκτά νέα αιτήματα ασύλου.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Becca Bloom: Γιατί θεοποιούμε τις ζάπλουτες; 

Οπτική Γωνία / Becca Bloom: Γιατί θεοποιούμε τις ζάπλουτες ενώ δεν έχουμε να φάμε;

Αν νομίζετε ότι η επίδειξη πλούτου προκαλεί σήμερα κοινωνική κατακραυγή, πλανάστε. Άνθρωποι που δυσκολεύονται οικονομικά, αντί να βιώσουν ταξική αφύπνιση, βλέποντας πώς ζει η δισεκατομμυριούχος σταρ του TikTok, θέλουν να μάθουν τα πάντα γι' αυτήν.
ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΛΙΑΚΑΚΟΥ
Ανήλικοι στην πρώτη γραμμή: Το νέο πρόσωπο της ακροδεξιάς στη Θεσσαλονίκη

Ελλάδα / 13χρονα παιδιά σε νεοναζιστικές συμμορίες: Πώς φτάσαμε εδώ;

Όλο και περισσότεροι έφηβοι και νέοι φαίνεται να γοητεύονται από ακροδεξιές ιδεολογίες. Τι σηματοδοτεί η έκρηξη αυτού του επικίνδυνου φαινομένου; Μιλά στη LiFO ο καθηγητής Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Άρης Στυλιανού.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
« Βρίσκω πολύ πιθανό να δούμε κάποια στιγμή μη λευκό Πάπα»

Οπτική Γωνία / «Βρίσκω πολύ πιθανό να δούμε κάποια στιγμή μη λευκό Πάπα»

Ο επίκουρος καθηγητής Φιλοσοφίας της Θρησκείας της Θεολογικής Σχολής του ΕΚΠΑ και διδάκτορας των πανεπιστημίων Βοστώνης και Λουβέν Χαράλαμπος Βέντης μιλά για την εκλογή του νέου Πάπα, την «επιστροφή» της θρησκείας και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν σήμερα η Καθολική και η Ορθόδοξη Εκκλησία.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η αντιπολίτευση που υποδύεται πως δεν καταλαβαίνει…

Οπτική Γωνία / Η αντιπολίτευση που υποδύεται πως δεν καταλαβαίνει

Την τελευταία δεκαετία, όλα σχεδόν έχουν αλλάξει στην ελληνική κοινωνία, ιδιαίτερα σε εκείνο το κομμάτι της που βρισκόταν παραδοσιακά και ιστορικά απέναντι στη συντηρητική παράταξη.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Επίδομα ανεργίας: Όταν το κράτος αποφασίζει πως θα το ξοδέψεις

Ρεπορτάζ / Επίδομα ανεργίας: Όταν το κράτος αποφασίζει πώς θα το ξοδέψεις

Η απόφαση της κυβέρνησης να καταβάλλεται το επίδομα ανεργίας και άλλες κοινωνικές παροχές σε προπληρωμένη κάρτα, με πλαφόν 50% στην ανάληψη μετρητών, προκαλεί την αγανάκτηση των δικαιούχων. Σχολιάζουν στη LIFO άνεργοι πολίτες, ο γενικός γραμματέας της ΓΣΕΕ και εκπρόσωποι κλάδων που πλήττονται.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
«Empty the Tanks»: Σώστε τα δελφίνια!

Ρεπορτάζ / «Empty the Tanks»: Πότε θα σταματήσει η αιχμαλωσία των δελφινιών;

Η παγκόσμια καμπάνια «Empty the Tanks» εναντιώνεται στην αιχμαλωσία και την εκμετάλλευση των δελφινιών. Πώς εκφράζεται η κινητοποίηση στην Ελλάδα και ποια η τύχη των δελφινιών του Αττικού Ζωολογικού Πάρκου; Μιλούν στη LIFO εκπρόσωποι οργανώσεων, αλλά και ο ιδρυτής του Αττικού Πάρκου.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Υψηλοί τόνοι για τα Τέμπη, χαμηλοί για τα ελληνοτουρκικά 

Οπτική Γωνία / Υψηλοί τόνοι για τα Τέμπη, χαμηλοί για τα ελληνοτουρκικά 

Τα Τέμπη συνεχίζουν να πυροδοτούν εντάσεις μεταξύ κυβέρνησης και αντιπολίτευσης, αντιθέτως στα ελληνοτουρκικά και στο θέμα της πώλησης των Eurofighter στην Τουρκία που απασχόλησε την επικαιρότητα, η κριτική για τη στάση της κυβέρνησης από το ΠΑΣΟΚ και τον ΣΥΡΙΖΑ είναι σε χαμηλούς τόνους.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Οδός Βύρωνος: Ένας δρόμος-ντροπή για τον δημόσιο χώρο

Aθήνα / Οδός Βύρωνος: Ένας δρόμος-ντροπή για τον δημόσιο χώρο

Τα πεζοδρόμια στην καρδιά της πόλης έχουν παραδοθεί στα τουριστικά καταστήματα, αποκλείοντας τους πιο ευάλωτους πολίτες, ενώ η Αθήνα χάνει τον βασικό λόγο ύπαρξής της: να είναι μια πόλη για ανθρώπους.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΕΞ Έχετε «επιστροφή φόρου»: Οι συχνότερες περιπτώσεις phishing

Οπτική Γωνία / «Έχετε επιστροφή φόρου, πατήστε εδώ»: Πώς να γλιτώσεις από το phishing

Παραπλανητικά μηνύματα, αποκάλυψη προσωπικών δεδομένων, χακάρισμα τραπεζικών λογαριασμών. Το phishing είναι πιο συχνό και πολύ πιο επικίνδυνο πιο επικίνδυνο απ' ό,τι νομίζουμε. Μιλά στη LiFO ο καθηγητής Κυβερνοασφάλειας στο Τμήμα Ψηφιακών Συστημάτων του Πανεπιστημίου Πειραιώς και επικεφαλής της Εθνικής Ομάδας Κυβερνοασφάλειας, Χρήστος Ξενάκης.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Το χρονικό των χαμένων βίντεο των Τεμπών

Οπτική Γωνία / Το χρονικό των χαμένων βίντεο των Τεμπών

Η υπόθεση των χαμένων βίντεο των Τεμπών αναδεικνύει, για ακόμη μία φορά, λανθασμένους χειρισμούς που έγιναν σε κρίσιμες φάσεις της ανακριτικής διαδικασίας, αφήνοντας πλήθος αναπάντητων ερωτημάτων.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ