Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε και η μούσα της ποιήσεως

Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε και η μούσα της ποιήσεως Facebook Twitter
Ο Πόε ήταν όλος ποίηση, μουσική και εικόνες. Για την ακρίβεια, ήταν η ίδια η ποίηση ενσαρκωμένη σε ένα αλλόκοτο πλάσμα... Εικονογράφηση: Αthenean Sailor/ LIFO
1

Για μένα η ποίηση δεν ήταν σκοπός, ήταν πάθος» γράφει ο Έντγκαρ Άλαν Πόε στην εισαγωγή της έκδοσης των ποιημάτων του το 1845, δίνοντας το στίγμα του σπουδαίου του έργου. Και η αλήθεια είναι ότι δεν έγραψε ούτε λέξη, ούτε στίχο έξω από τον περίτεχνα φασματικό και άκρως ποιητικό κόσμο που ο ίδιος δημιούργησε. Δεν λειτούργησε, άλλωστε, ποτέ ως παρατηρητής. Σχεδόν κατοικούσε, ψυχή τε και σώματι, στους φανταστικούς αυτούς κόσμους, καθώς όλο του το εκφραστικό μεδούλι εντοπιζόταν στην καρδιά των ενδιάμεσων τόπων: στον «Αλ Ααράαφ», αυτό το παράξενο καθαρτήριο ανάμεσα στην κόλαση και τον παράδεισο, στο υακίνθινο νησί, μέσα στον Ποταμό, στο «Βυθισμένο Παλάτι». Γι' αυτό και ο μεταφραστής Γιώργος Βαρθαλίτης είναι απόλυτα ακριβής όταν τονίζει στα προλεγόμενα της έκδοσης των Αναλέκτων του Έντγκαρ Άλαν Πόε, που μόλις κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Gutenberg, πως «τα πάντα εδώ γίνονται καθρέφτες ψυχικών καταστάσεων, τα πάντα εσωτερικεύονται. Το "Μαγεμένο Παλάτι", λ.χ., δεν βρίσκεται κάπου έξω: είναι μέσα μας, είναι η εσωτερική μας φθορά και παρακμή. Η "Βυθισμένη Πολιτεία" συμβολίζει μια ψυχική κατάρρευση. Και, φυσικά, η "Κοιλάδα της Ταραχής" μια περιοχή του πνεύματος χαρτογραφεί». Αρχίζοντας το ταξίδι του από μέσα, από τα έγκατα του ψυχικού κόσμου, ο Πόε άρχισε από πολύ νωρίς να περιφέρεται μαζί με ονειρικούς ταξιδιώτες «εκτός ΤΟΠΟΥ κι εκτός ΧΡΟΝΟΥ» εκεί όπου «ποταμοί, βαθιές κοιλάδες, σπήλαια, βάραθρα, άγρια δάση, σχήματα που τα θολώνουν της δροσιάς τα δάκρυα γύρω», καταγράφοντας εικόνες, σκέψεις, «μνήμες ανθρώπινες, θλιμμένες παραδόσεις». Ο Πόε ήταν όλος ποίηση, μουσική και εικόνες. Για την ακρίβεια, ήταν η ίδια η ποίηση ενσαρκωμένη σε ένα αλλόκοτο πλάσμα.

Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε, εγκαινιάζοντας δυναμικά με τη γέννησή του αλλά και σφραγίζοντας τον 19ο αιώνα, υπήρξε ο ιδρυτής της αστυνομικής λογοτεχνίας και ο εκπρόσωπος της πιο ερμητικής ποίησης – το ποιητικό του σθένος απόλυτο, το όνομά του αλησμόνητο. Το σκοτεινό του όραμα καταυγάζει τους αιώνες.


Κι αυτό φαίνεται ήδη από πολύ νωρίς, από τότε που δημοσιεύει τα νεανικά, ακραία βυρωνικά εκείνα ποιήματα –τον περίφημο «Ταμερλάνο» και το κρυπτικό «Αλ Ααράαφ»– κόντρα στην κυρίαρχη σκέψη και κριτική. Βαθιά ρομαντικός, δεν εγκαταλείπει τον ακραία ονειρικό και συμβολικό του κόσμο για να γίνει πιο αρεστός στον πνευματικό κόσμο της εποχής του. Ξεπερνώντας κατά πολύ τα σημεία των καιρών, εξυφαίνει με τρόπο εντελώς ιδιοσυγκρασιακό το κυκλωτικό δίχτυ του λεκτικού του πλούτου που βρίθει συμβολισμών και ακολουθεί όχι τα κυρίαρχα λογοτεχνικά διδάγματα αλλά τις υπαγορεύσεις της δικής του μούσας. Είναι αντίστοιχα οι μούσες που στοίχειωναν τα νεανικά του ποιήματα και επανέρχονται ακόμα πιο αδυσώπητες και κραταιές στα ωριμότερα. Εύλογα, λοιπόν, οι εκδόσεις Gutenberg προχώρησαν στην ιστορική έκδοση των ποιημάτων του, χωρίζοντάς τα σε δύο ενότητες, στα «Νεανικά» και στα «Ανάλεκτα», βασιζόμενες στη συλλογική έκδοση που έφερε την υπογραφή της επιμέλειας του Τόμας Μάμποτ, και συνοδεύοντάς τα από τα αλησμόνητα, πανέμορφα χαρακτικά του Ρόμπινσον. Το μεταφραστικό έργο, που φέρει έντονα τη ρομαντική σφραγίδα του ποιητή, υπογράφει ο Γιώργος Βαρθαλίτης σε επιμέλεια του μακαρίτη Δημήτρη Αρμάου – μια συνεργασία που τιμά το άχθος της σχολαστικής απόδοσης. Σάμπως να ακολουθεί αυτό το μακρύ έργο που εμπνέεται από την παρουσία της Μούσας και μοιάζει με ατελείωτη Οδύσσεια στα έγκατα των λέξεων: επικαλούμενος τη γυναικεία μορφή, ο Πόε εγκαταβιώνει στον κόσμο που στήνει εκείνη την ώρα άλλοτε η εκάστοτε «άνασσα αγκυροβολημένου βασιλείου», η Νεσάκη –μια άλλη μορφή της Ναυσικάς από την ομηρική Οδύσσεια–, άλλοτε η ωραία Ελένη κι άλλοτε η ίδια η Σαπφώ. Στα ποιήματα της ωριμότητάς του η μούσα αποκτά μια πιο σαφή και ενσαρκωμένη θέση: γίνεται η Ελεωνόρα στο «Κοράκι» και στο ομώνυμο ποίημα, η Βαλεντίνη κι η Ελένη την οποία βλέπει ξαπλωμένη και λευκοντυμένη, όταν «σε βιολετιά πλαγιά και το φεγγάρι έπεφτε στ' ανοιγμένα πάνω ρόδα». Κυρίαρχη, επίσης, η διάσημη πλέον μορφή της Άναμπελ Λι, που τόσο αγάπησαν γενιές και γενιές ποιητών και όλα τα σύγχρονα ρομαντικά τέκνα, αλλά και η Ισαβέλα, η άγνωστη αυτή «κάποια στον παράδεισο». Η Βαλεντίνη. Μούσες που εμπνέουν και σχεδόν υπαγορεύουν βόμβες λεκτικής ενέργειας και εμμονές που επανέρχονται στον σχεδόν σαλεμένο από άγρια εικονοπλαστική δύναμη νου. Ο μόνιμος ρομαντικός αγώνας με τον έρωτα, τις λέξεις και την έμπνευση, το άρρητο και το σκοτάδι εδώ βρίσκουν την απολυτότητά τους. Ώρες-ώρες καταλαβαίνεις γιατί δεν μπόρεσαν οι συγκαιρινοί του να καταλάβουν τον Αμερικανό ποιητή και να ασπαστούν τα ζοφερά οράματά του: χαρακτηριστικό το κείμενο του προλόγου στην έκδοση των νεανικών ποιημάτων του 1831 –που ενσωματώνεται και στην ελληνική έκδοση–, όπου ο Πόε στέκεται αμείλικτος απέναντι στην κριτική. Αν «δουλειά του μεταφυσικού είναι να επιχειρηματολογεί, του ποιητή είναι να διαμαρτύρεται σ' αυτές τις μικρολογίες που θέλουν να καταντήσουν την ποίηση σπουδή – κι όχι πάθος» όπως τονίζει, εξηγώντας γιατί γράφει με τη σάρκα, τη φλέβα που πάλλεται, το ίδιο του αίμα. Μανιασμένες σκέψεις διατρέχουν προελαύνοντα, θαρρείς, δάση, περίεργα άνθη όπως περουβιανά χρυσάνθεμα και νηπενθή, που τόσο τίμησαν ο μεγαλύτερος ίσως μαθητής του Πόε, ο Σαρλ Μπωντλαίρ, αλλά και απανταχού ρομαντικοί ποιητές, με κορυφαίο τον δικό μας Καρυωτάκη. Παράξενα οράματα βρίθουν από αναφορές σε κυρίαρχες εικόνες από παγκόσμιους θρυλικούς μύθους, όπως ο έρωτας του Φάωνα στη Λευκάδα, ινδικούς μύθους για τον Έρωτα που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στον ποταμό Γάγγη αλλά και πολλαπλές αναφορές στη χριστιανική διδασκαλία του Μίλτωνα, παραπομπές στη Βίβλο και το Κοράνι.

Πολύφερνος έτσι λεκτικά και σημασιολογικά, ο Πόε εισβάλλει στα γράμματα της Νέας Αγγλίας και ταράζει το λογοτεχνικό και ποιητικό σύμπαν: δεν είναι να απορείς που ο Μέλβιλ είναι ο ιδανικός συνομιλητής του. Είναι βέβαιο πως οι Αμερικανοί ρομαντικοί, επαναστάτες, ακόμα και σύγχρονοι ρέμπελοι δεν θα ανακάλυπταν τη βιωμένη εμπειρία της ποιήσεως και την αρχή της αναπόλησης αν δεν είχε περάσει ο Πόε από τα μέρη τους. Πολύ λυρικός για να είναι Αμερικανός, πολύ απόλυτος για να μπορέσει να χωρέσει στα κλειστά σπάργανα του ωφελιμισμού – κι αυτό το ήξερε ο ίδιος καλά. Στα κριτικά του δοκίμια επέμενε πως τα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα παραμένουν γι' αυτόν πάντα ανοιχτά, κόντρα στην αμερικανική πεποίθηση που ανέκαθεν διεκδικούσε το βέλτιστο αποτέλεσμα και την ευτυχία – εδώ, αντί για απάντηση και λύση, ζωντανό παραμένει μονάχα το μυστήριο. Ένας ανεξιχνίαστος καπνός καλύπτει τα άσματα του Καθαρτηρίου που είναι ο τόπος στον οποίο παραμένει ο ίδιος εγκλωβισμένος ως ποιητής μέχρι τέλους, με αποτέλεσμα το ποιητικό ταξίδι του να καταλήγει να είναι μια ατελεύτητη Νέκυια: «Μα στις λίμνες πλάι που απλώνουν / τα νεκρά, έρημα νερά τους-/ τα θλιμμένα τα νερά τους / παγωμένα από το χιόνι / κρίνων που σ' εκείνα γέρνουν-/ μέσα σ' όρη και ποτάμια-/ που συνέχεια ψιθυρίζουν-/ και σε δάση και σε βάλτους / που φωλιάζουν τα βατράχια / και σε λίμνες στοιχειωμένες / και στα βέβηλα τα μέρη-/ στις μελάγχολες τις κόχες-/ εκεί βλέπει ο ταξιδιώτης / μνήμες από το παρελθόν του / μες σε σάβανα ντυμένες / μνήμες που τον προσπερνάνε / συνεχώς και αναστενάζουν-/ ήσκιους φίλων πεπλοφόρους / φίλων που έχουνε πεθάνει» γράφει ο ποιητής στον «Δήμο Ονείρων».


Αυτό είναι το μόνιμο ζήτημα που επανέρχεται ξανά και ξανά, καθώς, ακόμα κι αν απαντήσουμε στο μήνυμα της Σφίγγας, ποτέ δεν θα βγούμε κερδισμένοι στη μάχη με τον θάνατο. Αυτός θα παραμονεύει, αφήνοντας τα μυστήρια άλυτα και τα ερωτήματα ανοιχτά. Εξού και ότι ο Πόε «δεν ανέθεσε ποτέ στον chevalier Ωγκύστ Ντυπέν να διαλευκάνει τον παμπάλαιο φόνο του Ανθρώπου του Πλήθους ή να δώσει μια εξήγηση για φάντασμα που, μες στο μαυροκόκκινο δωμάτιο, κεραυνοβόλησε τον μασκοφόρο πρίγκιπα Πρόσπερο» όπως θα γράψει μετέπειτα ο Χόρχε Λούις Μπόρχες (Δοκίμια, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης). Ανοιχτά και άλυτα, σπαρακτικά και παράφορα, τα μυστηριώδη όνειρα που κατέγραψε ο Πόε στα ποιήματα και στις εξίσου ονειρικές ιστορίες του ήταν απλώς απεικάσματα της ίδιας της ζωής του. Στις γωνιές της πραγματικότητας ο θάνατος θα κατισχύει πάντα, αφήνοντάς τον ορφανό από τους δυο γονείς και στερημένο από την αγαπημένη του σύζυγο, με αποτέλεσμα πολύ σύντομα να βρεθεί να δίνει άνιση μάχη με τους δαίμονες, το αλκοόλ και τους νεκρούς του. Όχι τυχαία, κανείς δεν θα καταφέρει να εξιχνιάσει γιατί ο θάνατος τον πήρε επίσης πολύ γρήγορα από τη ζωή, μόλις στα σαράντα του χρόνια, στερώντας τόσες άλλες δυνατότητες φασματικής, ενδελεχούς και ενδοσκοπικής ενατένισης. Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε, εγκαινιάζοντας δυναμικά με τη γέννησή του αλλά και σφραγίζοντας τον 19ο αιώνα, υπήρξε ο ιδρυτής της αστυνομικής λογοτεχνίας και ο εκπρόσωπος της πιο ερμητικής ποίησης – το ποιητικό του σθένος απόλυτο, το όνομά του αλησμόνητο. Το σκοτεινό του όραμα καταυγάζει τους αιώνες.

1

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μια «φόνισσα» εξομολογείται

Το πίσω ράφι / Μια «φόνισσα» εξομολογείται

Η Χάνα Κεντ δεν πίστευε ότι θα ολοκλήρωνε το μυθιστόρημα που ξεκίνησε ως κομμάτι του διδακτορικού της, πλέον όμως τα «Έθιμα Ταφής» την έχουν τοποθετήσει δίπλα σε συγγραφείς όπως η Μάργκαρετ Άτγουντ και ο Πίτερ Κάρεϊ.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Χριστίνα Ντουνιά: «Ο Καρυωτάκης μάς δίνει ελπίδα και μας παρηγορεί»

Βιβλίο / «Ο Καρυωτάκης άφησε "το αδέσποτο Τραγούδι" του να μας συντροφεύει»

Στο βιβλίο της «Το όνειρο και το πάθος», η Χριστίνα Ντουνιά, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας και συγγραφέας αποκαλύπτει αθέατες όψεις του ποιητή και νέα στοιχεία για τη σχέση του με τον Καβάφη μέσα από μια άγνωστη, ως τώρα, επιστολή.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύ της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Βιβλίο / «Η Αποκάλυψη είναι μια συνεχής ετυμηγορία»: Η πολιτική ισχύς της άχρονης τέχνης του Κρασναχορκάι

Ο Ούγγρος κάτοχος του φετινού Νόμπελ λογοτεχνίας γράφει με μαγικό τρόπο για τις αποπνικτικές επιπτώσεις της πολιτικής καταπίεσης, περιφρονώντας την προθυμία των ανθρώπων να τις αποδεχτούν.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Βιβλίο / Κωνσταντίνος Καβάφης: Η εξαίρετη βιογραφία του κυκλοφόρησε μόλις στα Ελληνικά

Οι καθηγητές Peter Jeffreys και Gregory Jusdanis συνεργάστηκαν και έγραψαν από κοινού τη βιογραφία του μεγάλου ποιητή που φέρει τον τίτλο «Κωνσταντίνος Καβάφης – Ο άνθρωπος και ο ποιητής». Ο Gregory Jusdanis μίλησε στη LifO για το βιβλίο και για τον ποιητή που ήταν «παραδοσιακός και ταυτόχρονα μεταμοντέρνος, ο πρώτος “viral” ποιητής διεθνώς»
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

LiFO politics / Αλέξης Πατέλης: «Πατριωτικό είναι να κάνεις τη χώρα σου ισχυρή»

Ο Αλέξης Πατέλης, επικεφαλής του Οικονομικού Γραφείου του πρωθυπουργού την περίοδο 2019-2024, μιλά στη Βασιλική Σιούτη για την οικονομική πορεία της χώρας αυτά τα χρόνια, τις δύσκολες αποφάσεις αλλά και τις στιγμές δικαίωσης μέσα από την οπτική ενός τεχνοκράτη που βρέθηκε ξαφνικά στο επίκεντρο της πολιτικής.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Λάσλο Κρασναχορκάι: ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης βραβεύεται με Νόμπελ

Βιβλίο / Ο Λάσλο Κρασναχορκάι, ο σκοτεινός προφήτης της Ευρώπης, κέρδισε το Νόμπελ

Φέτος, το βραβείο δόθηκε στον Ούγγρο συγγραφέα που κατά τη Σουηδική Ακαδημία αποτελεί ένα ελπιδοφόρο βήμα προς τον χαμένο ανθρωπισμό, την υψηλή λογοτεχνία και τη στοχαστική ακρίβεια.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Βιβλίο / Το ημερολόγιο ενός διαιτητή: «Ήμασταν σχεδόν γυμνοί και ο Κολίνα μας εξέταζε με το παγερό βλέμμα του»

Σε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του που έχει τίτλο “House of Cards”, ο Σουηδός πρώην διεθνής Γιόνας Έρικσον περιγράφει τις ταπεινωτικές μετρήσεις βάρους στα σεμινάρια διαιτητών της UEFA
THE LIFO TEAM
Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: η ιστορία του underground περιοδικού «Ανοιχτή Πόλη»

Βιβλίο / «Ανοιχτή Πόλη»: Ένα από τα πιο επιδραστικά εναλλακτικά έντυπα της Ελλάδας

Οι δημιουργοί του Κώστας Μανδηλάς και Βλάσσης Ρασσιάς, καταγράφουν την πορεία του στο βιβλίο «Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: Η ιστορία του περιοδικού “Ανοιχτή Πόλη”».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει το διήγημα «Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ» της Πατρίσια Χάισμιθ

Lifo Videos / Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει ένα διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ

«Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ»: Μια ιστορία έρωτα, αγάπης, αφοσίωσης, ανταγωνισμού, μίσους και φόνου μεταξύ ενός ζευγαριού και ενός σιαμέζικου γάτου, ένα μυστηριώδες διήγημα της δημιουργού των πιο σαγηνευτικών αντιηρώων.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Βιβλίο / Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Ολοένα περισσότερο διευρύνεται η τάση έκδοσης κλασικών και σπάνιων κειμένων σε μικρό μέγεθος που τοποθετούνται δίπλα στο ταμείο και συνιστούν την προσπάθεια ενός εκδοτικού οίκου να φέρει σπουδαία έργα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT
Νίκος Μάντης «Το χιόνι του καλοκαιριού»

Το πίσω ράφι / Για τις απουσίες που μας κάνουν αργούς στα αισθήματα

Καλοκαίρι στην Πελοπόννησο, στη σκιά της δεκαετίας του ’80: ένα πληγωμένο παιδί, μια μητέρα που επιστρέφει αλλαγμένη και μυστικά που βαραίνουν τη σιωπή των ενηλίκων - αυτά ξετυλίγει ο Νίκος Α. Μαντής στο πρώτο του μυθιστόρημα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ