Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε και η μούσα της ποιήσεως

Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε και η μούσα της ποιήσεως Facebook Twitter
Ο Πόε ήταν όλος ποίηση, μουσική και εικόνες. Για την ακρίβεια, ήταν η ίδια η ποίηση ενσαρκωμένη σε ένα αλλόκοτο πλάσμα... Εικονογράφηση: Αthenean Sailor/ LIFO
1

Για μένα η ποίηση δεν ήταν σκοπός, ήταν πάθος» γράφει ο Έντγκαρ Άλαν Πόε στην εισαγωγή της έκδοσης των ποιημάτων του το 1845, δίνοντας το στίγμα του σπουδαίου του έργου. Και η αλήθεια είναι ότι δεν έγραψε ούτε λέξη, ούτε στίχο έξω από τον περίτεχνα φασματικό και άκρως ποιητικό κόσμο που ο ίδιος δημιούργησε. Δεν λειτούργησε, άλλωστε, ποτέ ως παρατηρητής. Σχεδόν κατοικούσε, ψυχή τε και σώματι, στους φανταστικούς αυτούς κόσμους, καθώς όλο του το εκφραστικό μεδούλι εντοπιζόταν στην καρδιά των ενδιάμεσων τόπων: στον «Αλ Ααράαφ», αυτό το παράξενο καθαρτήριο ανάμεσα στην κόλαση και τον παράδεισο, στο υακίνθινο νησί, μέσα στον Ποταμό, στο «Βυθισμένο Παλάτι». Γι' αυτό και ο μεταφραστής Γιώργος Βαρθαλίτης είναι απόλυτα ακριβής όταν τονίζει στα προλεγόμενα της έκδοσης των Αναλέκτων του Έντγκαρ Άλαν Πόε, που μόλις κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Gutenberg, πως «τα πάντα εδώ γίνονται καθρέφτες ψυχικών καταστάσεων, τα πάντα εσωτερικεύονται. Το "Μαγεμένο Παλάτι", λ.χ., δεν βρίσκεται κάπου έξω: είναι μέσα μας, είναι η εσωτερική μας φθορά και παρακμή. Η "Βυθισμένη Πολιτεία" συμβολίζει μια ψυχική κατάρρευση. Και, φυσικά, η "Κοιλάδα της Ταραχής" μια περιοχή του πνεύματος χαρτογραφεί». Αρχίζοντας το ταξίδι του από μέσα, από τα έγκατα του ψυχικού κόσμου, ο Πόε άρχισε από πολύ νωρίς να περιφέρεται μαζί με ονειρικούς ταξιδιώτες «εκτός ΤΟΠΟΥ κι εκτός ΧΡΟΝΟΥ» εκεί όπου «ποταμοί, βαθιές κοιλάδες, σπήλαια, βάραθρα, άγρια δάση, σχήματα που τα θολώνουν της δροσιάς τα δάκρυα γύρω», καταγράφοντας εικόνες, σκέψεις, «μνήμες ανθρώπινες, θλιμμένες παραδόσεις». Ο Πόε ήταν όλος ποίηση, μουσική και εικόνες. Για την ακρίβεια, ήταν η ίδια η ποίηση ενσαρκωμένη σε ένα αλλόκοτο πλάσμα.

Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε, εγκαινιάζοντας δυναμικά με τη γέννησή του αλλά και σφραγίζοντας τον 19ο αιώνα, υπήρξε ο ιδρυτής της αστυνομικής λογοτεχνίας και ο εκπρόσωπος της πιο ερμητικής ποίησης – το ποιητικό του σθένος απόλυτο, το όνομά του αλησμόνητο. Το σκοτεινό του όραμα καταυγάζει τους αιώνες.


Κι αυτό φαίνεται ήδη από πολύ νωρίς, από τότε που δημοσιεύει τα νεανικά, ακραία βυρωνικά εκείνα ποιήματα –τον περίφημο «Ταμερλάνο» και το κρυπτικό «Αλ Ααράαφ»– κόντρα στην κυρίαρχη σκέψη και κριτική. Βαθιά ρομαντικός, δεν εγκαταλείπει τον ακραία ονειρικό και συμβολικό του κόσμο για να γίνει πιο αρεστός στον πνευματικό κόσμο της εποχής του. Ξεπερνώντας κατά πολύ τα σημεία των καιρών, εξυφαίνει με τρόπο εντελώς ιδιοσυγκρασιακό το κυκλωτικό δίχτυ του λεκτικού του πλούτου που βρίθει συμβολισμών και ακολουθεί όχι τα κυρίαρχα λογοτεχνικά διδάγματα αλλά τις υπαγορεύσεις της δικής του μούσας. Είναι αντίστοιχα οι μούσες που στοίχειωναν τα νεανικά του ποιήματα και επανέρχονται ακόμα πιο αδυσώπητες και κραταιές στα ωριμότερα. Εύλογα, λοιπόν, οι εκδόσεις Gutenberg προχώρησαν στην ιστορική έκδοση των ποιημάτων του, χωρίζοντάς τα σε δύο ενότητες, στα «Νεανικά» και στα «Ανάλεκτα», βασιζόμενες στη συλλογική έκδοση που έφερε την υπογραφή της επιμέλειας του Τόμας Μάμποτ, και συνοδεύοντάς τα από τα αλησμόνητα, πανέμορφα χαρακτικά του Ρόμπινσον. Το μεταφραστικό έργο, που φέρει έντονα τη ρομαντική σφραγίδα του ποιητή, υπογράφει ο Γιώργος Βαρθαλίτης σε επιμέλεια του μακαρίτη Δημήτρη Αρμάου – μια συνεργασία που τιμά το άχθος της σχολαστικής απόδοσης. Σάμπως να ακολουθεί αυτό το μακρύ έργο που εμπνέεται από την παρουσία της Μούσας και μοιάζει με ατελείωτη Οδύσσεια στα έγκατα των λέξεων: επικαλούμενος τη γυναικεία μορφή, ο Πόε εγκαταβιώνει στον κόσμο που στήνει εκείνη την ώρα άλλοτε η εκάστοτε «άνασσα αγκυροβολημένου βασιλείου», η Νεσάκη –μια άλλη μορφή της Ναυσικάς από την ομηρική Οδύσσεια–, άλλοτε η ωραία Ελένη κι άλλοτε η ίδια η Σαπφώ. Στα ποιήματα της ωριμότητάς του η μούσα αποκτά μια πιο σαφή και ενσαρκωμένη θέση: γίνεται η Ελεωνόρα στο «Κοράκι» και στο ομώνυμο ποίημα, η Βαλεντίνη κι η Ελένη την οποία βλέπει ξαπλωμένη και λευκοντυμένη, όταν «σε βιολετιά πλαγιά και το φεγγάρι έπεφτε στ' ανοιγμένα πάνω ρόδα». Κυρίαρχη, επίσης, η διάσημη πλέον μορφή της Άναμπελ Λι, που τόσο αγάπησαν γενιές και γενιές ποιητών και όλα τα σύγχρονα ρομαντικά τέκνα, αλλά και η Ισαβέλα, η άγνωστη αυτή «κάποια στον παράδεισο». Η Βαλεντίνη. Μούσες που εμπνέουν και σχεδόν υπαγορεύουν βόμβες λεκτικής ενέργειας και εμμονές που επανέρχονται στον σχεδόν σαλεμένο από άγρια εικονοπλαστική δύναμη νου. Ο μόνιμος ρομαντικός αγώνας με τον έρωτα, τις λέξεις και την έμπνευση, το άρρητο και το σκοτάδι εδώ βρίσκουν την απολυτότητά τους. Ώρες-ώρες καταλαβαίνεις γιατί δεν μπόρεσαν οι συγκαιρινοί του να καταλάβουν τον Αμερικανό ποιητή και να ασπαστούν τα ζοφερά οράματά του: χαρακτηριστικό το κείμενο του προλόγου στην έκδοση των νεανικών ποιημάτων του 1831 –που ενσωματώνεται και στην ελληνική έκδοση–, όπου ο Πόε στέκεται αμείλικτος απέναντι στην κριτική. Αν «δουλειά του μεταφυσικού είναι να επιχειρηματολογεί, του ποιητή είναι να διαμαρτύρεται σ' αυτές τις μικρολογίες που θέλουν να καταντήσουν την ποίηση σπουδή – κι όχι πάθος» όπως τονίζει, εξηγώντας γιατί γράφει με τη σάρκα, τη φλέβα που πάλλεται, το ίδιο του αίμα. Μανιασμένες σκέψεις διατρέχουν προελαύνοντα, θαρρείς, δάση, περίεργα άνθη όπως περουβιανά χρυσάνθεμα και νηπενθή, που τόσο τίμησαν ο μεγαλύτερος ίσως μαθητής του Πόε, ο Σαρλ Μπωντλαίρ, αλλά και απανταχού ρομαντικοί ποιητές, με κορυφαίο τον δικό μας Καρυωτάκη. Παράξενα οράματα βρίθουν από αναφορές σε κυρίαρχες εικόνες από παγκόσμιους θρυλικούς μύθους, όπως ο έρωτας του Φάωνα στη Λευκάδα, ινδικούς μύθους για τον Έρωτα που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στον ποταμό Γάγγη αλλά και πολλαπλές αναφορές στη χριστιανική διδασκαλία του Μίλτωνα, παραπομπές στη Βίβλο και το Κοράνι.

Πολύφερνος έτσι λεκτικά και σημασιολογικά, ο Πόε εισβάλλει στα γράμματα της Νέας Αγγλίας και ταράζει το λογοτεχνικό και ποιητικό σύμπαν: δεν είναι να απορείς που ο Μέλβιλ είναι ο ιδανικός συνομιλητής του. Είναι βέβαιο πως οι Αμερικανοί ρομαντικοί, επαναστάτες, ακόμα και σύγχρονοι ρέμπελοι δεν θα ανακάλυπταν τη βιωμένη εμπειρία της ποιήσεως και την αρχή της αναπόλησης αν δεν είχε περάσει ο Πόε από τα μέρη τους. Πολύ λυρικός για να είναι Αμερικανός, πολύ απόλυτος για να μπορέσει να χωρέσει στα κλειστά σπάργανα του ωφελιμισμού – κι αυτό το ήξερε ο ίδιος καλά. Στα κριτικά του δοκίμια επέμενε πως τα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα παραμένουν γι' αυτόν πάντα ανοιχτά, κόντρα στην αμερικανική πεποίθηση που ανέκαθεν διεκδικούσε το βέλτιστο αποτέλεσμα και την ευτυχία – εδώ, αντί για απάντηση και λύση, ζωντανό παραμένει μονάχα το μυστήριο. Ένας ανεξιχνίαστος καπνός καλύπτει τα άσματα του Καθαρτηρίου που είναι ο τόπος στον οποίο παραμένει ο ίδιος εγκλωβισμένος ως ποιητής μέχρι τέλους, με αποτέλεσμα το ποιητικό ταξίδι του να καταλήγει να είναι μια ατελεύτητη Νέκυια: «Μα στις λίμνες πλάι που απλώνουν / τα νεκρά, έρημα νερά τους-/ τα θλιμμένα τα νερά τους / παγωμένα από το χιόνι / κρίνων που σ' εκείνα γέρνουν-/ μέσα σ' όρη και ποτάμια-/ που συνέχεια ψιθυρίζουν-/ και σε δάση και σε βάλτους / που φωλιάζουν τα βατράχια / και σε λίμνες στοιχειωμένες / και στα βέβηλα τα μέρη-/ στις μελάγχολες τις κόχες-/ εκεί βλέπει ο ταξιδιώτης / μνήμες από το παρελθόν του / μες σε σάβανα ντυμένες / μνήμες που τον προσπερνάνε / συνεχώς και αναστενάζουν-/ ήσκιους φίλων πεπλοφόρους / φίλων που έχουνε πεθάνει» γράφει ο ποιητής στον «Δήμο Ονείρων».


Αυτό είναι το μόνιμο ζήτημα που επανέρχεται ξανά και ξανά, καθώς, ακόμα κι αν απαντήσουμε στο μήνυμα της Σφίγγας, ποτέ δεν θα βγούμε κερδισμένοι στη μάχη με τον θάνατο. Αυτός θα παραμονεύει, αφήνοντας τα μυστήρια άλυτα και τα ερωτήματα ανοιχτά. Εξού και ότι ο Πόε «δεν ανέθεσε ποτέ στον chevalier Ωγκύστ Ντυπέν να διαλευκάνει τον παμπάλαιο φόνο του Ανθρώπου του Πλήθους ή να δώσει μια εξήγηση για φάντασμα που, μες στο μαυροκόκκινο δωμάτιο, κεραυνοβόλησε τον μασκοφόρο πρίγκιπα Πρόσπερο» όπως θα γράψει μετέπειτα ο Χόρχε Λούις Μπόρχες (Δοκίμια, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης). Ανοιχτά και άλυτα, σπαρακτικά και παράφορα, τα μυστηριώδη όνειρα που κατέγραψε ο Πόε στα ποιήματα και στις εξίσου ονειρικές ιστορίες του ήταν απλώς απεικάσματα της ίδιας της ζωής του. Στις γωνιές της πραγματικότητας ο θάνατος θα κατισχύει πάντα, αφήνοντάς τον ορφανό από τους δυο γονείς και στερημένο από την αγαπημένη του σύζυγο, με αποτέλεσμα πολύ σύντομα να βρεθεί να δίνει άνιση μάχη με τους δαίμονες, το αλκοόλ και τους νεκρούς του. Όχι τυχαία, κανείς δεν θα καταφέρει να εξιχνιάσει γιατί ο θάνατος τον πήρε επίσης πολύ γρήγορα από τη ζωή, μόλις στα σαράντα του χρόνια, στερώντας τόσες άλλες δυνατότητες φασματικής, ενδελεχούς και ενδοσκοπικής ενατένισης. Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε, εγκαινιάζοντας δυναμικά με τη γέννησή του αλλά και σφραγίζοντας τον 19ο αιώνα, υπήρξε ο ιδρυτής της αστυνομικής λογοτεχνίας και ο εκπρόσωπος της πιο ερμητικής ποίησης – το ποιητικό του σθένος απόλυτο, το όνομά του αλησμόνητο. Το σκοτεινό του όραμα καταυγάζει τους αιώνες.

1

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ανί Ερνό: «Όπως η σεξουαλική επιθυμία, έτσι και η μνήμη δεν σταματά ποτέ»

Βιβλίο / Ανί Ερνό: «Όπως η σεξουαλική επιθυμία, έτσι και η μνήμη δεν σταματά ποτέ»

Η Γαλλίδα συγγραφέας που τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας γεφυρώνει, με τη μυθιστορηματοποίηση της μνήμης, τη μεγάλη λογοτεχνία, από τον Μαρσέλ Προυστ μέχρι τον σύγχρονό μας Εντουάρ Λουί. Γεννήθηκε σαν σήμερα το 1940.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
ΕΠΕΞΕΡΓ. Παύλος Μεθενίτης «Αμανίτα μουσκάρια»

Το πίσω ράφι / Όταν μια ολόκληρη διμοιρία ανταρτών ξεκληρίστηκε από παραισθησιογόνα μανιτάρια

Στηριγμένο σε πραγματικά γεγονότα, το μυθιστόρημα «Αμανίτα μουσκάρια» του Παύλου Μεθενίτη εξερευνά το ζήτημα των ουσιών ως καταφύγιο αλλά και ως καταστροφή, και μας παρασύρει σ’ ένα ταξίδι ποτισμένο από την ελληνική πραγματικότητα, παραμονές της οικονομικής κρίσης.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Arsenale: Το πιο απρόσμενο βιβλιοπωλείο των Κυκλάδων φτιάχτηκε στην Ανάφη

Βιβλίο / Arsenale: Το πιο απρόσμενο βιβλιοπωλείο των Κυκλάδων φτιάχτηκε στην Ανάφη

Σε ένα νησί που μετρά λιγότερους από 300 μόνιμους κατοίκους, ένα παλιό καραβόσπιτο μεταμορφώθηκε σε ένα καταφύγιο πολιτισμού γεμάτο βιβλία, μουσικές και μικρούς θησαυρούς.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Μαρκ Τουέιν, «Οι περιπέτειες του Χακ Φιν»

Το πίσω ράφι / Το μυθιστόρημα του Μαρκ Τουέιν που έθαψαν οι κριτικοί και το αποθέωσε ο Χέμινγουεϊ

Στις «Περιπέτειες του Χακ Φιν» ο Μαρκ Τουέιν έπλασε τον πιο ελεύθερο ήρωα της αμερικανικής λογοτεχνίας, που αρνήθηκε τους κανόνες της κοινωνίας του και ένωσε την τύχη του με έναν σκλάβο δραπέτη.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ο Σάχης του Ιράν και η Αμερική που δεν μπορούσε να φανταστεί την ζωή χωρίς αυτόν

Βιβλίο / Ο Σάχης του Ιράν και η Αμερική που δεν μπορούσε να φανταστεί τη ζωή χωρίς αυτόν

Ένα νέο βιβλίο με τίτλο «Βασιλεύς των Βασιλέων», όπως αποκαλούσε τον εαυτό του ο Ρεζά Παχλαβί, εστιάζει στις διαδοχικές κυβερνήσεις των ΗΠΑ που «αποδέχτηκαν πρόθυμα τις φαντασιώσεις του, τόσο για τον εαυτό του όσο και για τη χώρα του».
THE LIFO TEAM
Γωγώ Ατζολετάκη: «Οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας δεν είναι “ληγμένα προϊόντα”»

Βιβλίο / Γωγώ Ατζολετάκη: «Οι άνθρωποι της τρίτης ηλικίας δεν είναι “ληγμένα προϊόντα”»

Σταρ Ελλάς στα νιάτα της, διακρίθηκε ως ηθοποιός, θιασάρχης, ραδιοφωνική παραγωγός, δοκιμάστηκε επίσης στη συγγραφή έχοντας κυκλοφορήσει μέχρι τώρα επτά βιβλία μαζί με το πρόσφατο «Η τρίτη άνοιξη» (εκδ. Επίμετρο), που έδωσε και το έναυσμα γι’ αυτήν τη συνέντευξη.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
O Δημήτρης Γκιώνης, οι ένδοξες μέρες της «Ελευθεροτυπίας» και το σημερινό μιντιακό σούπερ μάρκετ

Οι Αθηναίοι / O Δημήτρης Γκιώνης, οι ένδοξες μέρες της «Ελευθεροτυπίας» και το σημερινό μιντιακό σούπερ μάρκετ

Ο 81χρονος δημοσιογράφος και συγγραφέας που για δεκαετίες διηύθηνε τις πολιτιστικές σελίδες της Ελευθεροτυπίας, αφηγείται τη συναρπαστική καριέρα του στη LiFO
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Κλαίρη Μιτσοτάκη: «Η αξιοπρέπεια και η φιλία είναι τα θεμέλια της ζωής μας»

Βιβλίο / Κλαίρη Μιτσοτάκη: «Η αξιοπρέπεια και η φιλία είναι τα θεμέλια της ζωής μας»

Η σπουδαία μεταφράστρια, που έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της δουλειάς της στον Μαρσέλ Προυστ, μας ξεναγεί στον πολύπλοκο κόσμο του και εκφράζει τον θυμό της για την πανταχού παρούσα απάτη της εποχής μας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Η αλήθεια για τον «Συνταγματάρχη» Πάρκερ, τον διαβόητο μάνατζερ του Έλβις Πρίσλεϊ

Βιβλίο / Η αλήθεια για τον «Συνταγματάρχη» Πάρκερ, τον διαβόητο μάνατζερ του Έλβις Πρίσλεϊ

Ένα νέο βιβλίο με τίτλο «Ο Συνταγματάρχης και ο Βασιλιάς» εξερευνά τη συναρπαστική ζωή ενός ακούραστου κομπιναδόρου που προσπαθούσε απεγνωσμένα να ανακαλύψει εκ νέου τον εαυτό του.
THE LIFO TEAM
Γνώριζαν ή όχι οι Γερμανοί για τα εγκλήματα του Χίτλερ;

Βιβλίο / Γνώριζαν ή όχι οι Γερμανοί για τα εγκλήματα του Χίτλερ;

Πότε ακριβώς χάθηκε ο πόλεμος για τον Άξονα; Ποια ήταν η πιο σημαντική μάχη του πολέμου; Πόσο «συμμέτοχος» ήταν ο Γερμανικός λαός στο ολοκαύτωμα; Σ’ αυτά τα ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει μια νέα ογκώδης έκδοση με τίτλο «Η συνολική ιστορία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου».
THE LIFO TEAM
Αudiobooks: Αντί να διαβάσεις το νέο βιβλίο της Σάλι Ρούνεϊ, το ακούς

Βιβλίο / Αudiobooks: Αντί να διαβάσεις το νέο βιβλίο της Σάλι Ρούνεϊ, το ακούς

Είναι νωρίς να πούμε πως αυτά τα ηχητικά λογοτεχνικά αρχεία μπορούν να αντικαταστήσουν το βιβλίο. Είναι όμως μια υπέροχη λύση για όσους θέλουν να διαβάσουν αλλά δεν έχουν χρόνο ή έχουν μπλοκάρει με το κανονικό διάβασμα.
ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΥ