Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε και η μούσα της ποιήσεως

Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε και η μούσα της ποιήσεως Facebook Twitter
Ο Πόε ήταν όλος ποίηση, μουσική και εικόνες. Για την ακρίβεια, ήταν η ίδια η ποίηση ενσαρκωμένη σε ένα αλλόκοτο πλάσμα... Εικονογράφηση: Αthenean Sailor/ LIFO
1

Για μένα η ποίηση δεν ήταν σκοπός, ήταν πάθος» γράφει ο Έντγκαρ Άλαν Πόε στην εισαγωγή της έκδοσης των ποιημάτων του το 1845, δίνοντας το στίγμα του σπουδαίου του έργου. Και η αλήθεια είναι ότι δεν έγραψε ούτε λέξη, ούτε στίχο έξω από τον περίτεχνα φασματικό και άκρως ποιητικό κόσμο που ο ίδιος δημιούργησε. Δεν λειτούργησε, άλλωστε, ποτέ ως παρατηρητής. Σχεδόν κατοικούσε, ψυχή τε και σώματι, στους φανταστικούς αυτούς κόσμους, καθώς όλο του το εκφραστικό μεδούλι εντοπιζόταν στην καρδιά των ενδιάμεσων τόπων: στον «Αλ Ααράαφ», αυτό το παράξενο καθαρτήριο ανάμεσα στην κόλαση και τον παράδεισο, στο υακίνθινο νησί, μέσα στον Ποταμό, στο «Βυθισμένο Παλάτι». Γι' αυτό και ο μεταφραστής Γιώργος Βαρθαλίτης είναι απόλυτα ακριβής όταν τονίζει στα προλεγόμενα της έκδοσης των Αναλέκτων του Έντγκαρ Άλαν Πόε, που μόλις κυκλοφόρησαν από τις εκδόσεις Gutenberg, πως «τα πάντα εδώ γίνονται καθρέφτες ψυχικών καταστάσεων, τα πάντα εσωτερικεύονται. Το "Μαγεμένο Παλάτι", λ.χ., δεν βρίσκεται κάπου έξω: είναι μέσα μας, είναι η εσωτερική μας φθορά και παρακμή. Η "Βυθισμένη Πολιτεία" συμβολίζει μια ψυχική κατάρρευση. Και, φυσικά, η "Κοιλάδα της Ταραχής" μια περιοχή του πνεύματος χαρτογραφεί». Αρχίζοντας το ταξίδι του από μέσα, από τα έγκατα του ψυχικού κόσμου, ο Πόε άρχισε από πολύ νωρίς να περιφέρεται μαζί με ονειρικούς ταξιδιώτες «εκτός ΤΟΠΟΥ κι εκτός ΧΡΟΝΟΥ» εκεί όπου «ποταμοί, βαθιές κοιλάδες, σπήλαια, βάραθρα, άγρια δάση, σχήματα που τα θολώνουν της δροσιάς τα δάκρυα γύρω», καταγράφοντας εικόνες, σκέψεις, «μνήμες ανθρώπινες, θλιμμένες παραδόσεις». Ο Πόε ήταν όλος ποίηση, μουσική και εικόνες. Για την ακρίβεια, ήταν η ίδια η ποίηση ενσαρκωμένη σε ένα αλλόκοτο πλάσμα.

Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε, εγκαινιάζοντας δυναμικά με τη γέννησή του αλλά και σφραγίζοντας τον 19ο αιώνα, υπήρξε ο ιδρυτής της αστυνομικής λογοτεχνίας και ο εκπρόσωπος της πιο ερμητικής ποίησης – το ποιητικό του σθένος απόλυτο, το όνομά του αλησμόνητο. Το σκοτεινό του όραμα καταυγάζει τους αιώνες.


Κι αυτό φαίνεται ήδη από πολύ νωρίς, από τότε που δημοσιεύει τα νεανικά, ακραία βυρωνικά εκείνα ποιήματα –τον περίφημο «Ταμερλάνο» και το κρυπτικό «Αλ Ααράαφ»– κόντρα στην κυρίαρχη σκέψη και κριτική. Βαθιά ρομαντικός, δεν εγκαταλείπει τον ακραία ονειρικό και συμβολικό του κόσμο για να γίνει πιο αρεστός στον πνευματικό κόσμο της εποχής του. Ξεπερνώντας κατά πολύ τα σημεία των καιρών, εξυφαίνει με τρόπο εντελώς ιδιοσυγκρασιακό το κυκλωτικό δίχτυ του λεκτικού του πλούτου που βρίθει συμβολισμών και ακολουθεί όχι τα κυρίαρχα λογοτεχνικά διδάγματα αλλά τις υπαγορεύσεις της δικής του μούσας. Είναι αντίστοιχα οι μούσες που στοίχειωναν τα νεανικά του ποιήματα και επανέρχονται ακόμα πιο αδυσώπητες και κραταιές στα ωριμότερα. Εύλογα, λοιπόν, οι εκδόσεις Gutenberg προχώρησαν στην ιστορική έκδοση των ποιημάτων του, χωρίζοντάς τα σε δύο ενότητες, στα «Νεανικά» και στα «Ανάλεκτα», βασιζόμενες στη συλλογική έκδοση που έφερε την υπογραφή της επιμέλειας του Τόμας Μάμποτ, και συνοδεύοντάς τα από τα αλησμόνητα, πανέμορφα χαρακτικά του Ρόμπινσον. Το μεταφραστικό έργο, που φέρει έντονα τη ρομαντική σφραγίδα του ποιητή, υπογράφει ο Γιώργος Βαρθαλίτης σε επιμέλεια του μακαρίτη Δημήτρη Αρμάου – μια συνεργασία που τιμά το άχθος της σχολαστικής απόδοσης. Σάμπως να ακολουθεί αυτό το μακρύ έργο που εμπνέεται από την παρουσία της Μούσας και μοιάζει με ατελείωτη Οδύσσεια στα έγκατα των λέξεων: επικαλούμενος τη γυναικεία μορφή, ο Πόε εγκαταβιώνει στον κόσμο που στήνει εκείνη την ώρα άλλοτε η εκάστοτε «άνασσα αγκυροβολημένου βασιλείου», η Νεσάκη –μια άλλη μορφή της Ναυσικάς από την ομηρική Οδύσσεια–, άλλοτε η ωραία Ελένη κι άλλοτε η ίδια η Σαπφώ. Στα ποιήματα της ωριμότητάς του η μούσα αποκτά μια πιο σαφή και ενσαρκωμένη θέση: γίνεται η Ελεωνόρα στο «Κοράκι» και στο ομώνυμο ποίημα, η Βαλεντίνη κι η Ελένη την οποία βλέπει ξαπλωμένη και λευκοντυμένη, όταν «σε βιολετιά πλαγιά και το φεγγάρι έπεφτε στ' ανοιγμένα πάνω ρόδα». Κυρίαρχη, επίσης, η διάσημη πλέον μορφή της Άναμπελ Λι, που τόσο αγάπησαν γενιές και γενιές ποιητών και όλα τα σύγχρονα ρομαντικά τέκνα, αλλά και η Ισαβέλα, η άγνωστη αυτή «κάποια στον παράδεισο». Η Βαλεντίνη. Μούσες που εμπνέουν και σχεδόν υπαγορεύουν βόμβες λεκτικής ενέργειας και εμμονές που επανέρχονται στον σχεδόν σαλεμένο από άγρια εικονοπλαστική δύναμη νου. Ο μόνιμος ρομαντικός αγώνας με τον έρωτα, τις λέξεις και την έμπνευση, το άρρητο και το σκοτάδι εδώ βρίσκουν την απολυτότητά τους. Ώρες-ώρες καταλαβαίνεις γιατί δεν μπόρεσαν οι συγκαιρινοί του να καταλάβουν τον Αμερικανό ποιητή και να ασπαστούν τα ζοφερά οράματά του: χαρακτηριστικό το κείμενο του προλόγου στην έκδοση των νεανικών ποιημάτων του 1831 –που ενσωματώνεται και στην ελληνική έκδοση–, όπου ο Πόε στέκεται αμείλικτος απέναντι στην κριτική. Αν «δουλειά του μεταφυσικού είναι να επιχειρηματολογεί, του ποιητή είναι να διαμαρτύρεται σ' αυτές τις μικρολογίες που θέλουν να καταντήσουν την ποίηση σπουδή – κι όχι πάθος» όπως τονίζει, εξηγώντας γιατί γράφει με τη σάρκα, τη φλέβα που πάλλεται, το ίδιο του αίμα. Μανιασμένες σκέψεις διατρέχουν προελαύνοντα, θαρρείς, δάση, περίεργα άνθη όπως περουβιανά χρυσάνθεμα και νηπενθή, που τόσο τίμησαν ο μεγαλύτερος ίσως μαθητής του Πόε, ο Σαρλ Μπωντλαίρ, αλλά και απανταχού ρομαντικοί ποιητές, με κορυφαίο τον δικό μας Καρυωτάκη. Παράξενα οράματα βρίθουν από αναφορές σε κυρίαρχες εικόνες από παγκόσμιους θρυλικούς μύθους, όπως ο έρωτας του Φάωνα στη Λευκάδα, ινδικούς μύθους για τον Έρωτα που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στον ποταμό Γάγγη αλλά και πολλαπλές αναφορές στη χριστιανική διδασκαλία του Μίλτωνα, παραπομπές στη Βίβλο και το Κοράνι.

Πολύφερνος έτσι λεκτικά και σημασιολογικά, ο Πόε εισβάλλει στα γράμματα της Νέας Αγγλίας και ταράζει το λογοτεχνικό και ποιητικό σύμπαν: δεν είναι να απορείς που ο Μέλβιλ είναι ο ιδανικός συνομιλητής του. Είναι βέβαιο πως οι Αμερικανοί ρομαντικοί, επαναστάτες, ακόμα και σύγχρονοι ρέμπελοι δεν θα ανακάλυπταν τη βιωμένη εμπειρία της ποιήσεως και την αρχή της αναπόλησης αν δεν είχε περάσει ο Πόε από τα μέρη τους. Πολύ λυρικός για να είναι Αμερικανός, πολύ απόλυτος για να μπορέσει να χωρέσει στα κλειστά σπάργανα του ωφελιμισμού – κι αυτό το ήξερε ο ίδιος καλά. Στα κριτικά του δοκίμια επέμενε πως τα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα παραμένουν γι' αυτόν πάντα ανοιχτά, κόντρα στην αμερικανική πεποίθηση που ανέκαθεν διεκδικούσε το βέλτιστο αποτέλεσμα και την ευτυχία – εδώ, αντί για απάντηση και λύση, ζωντανό παραμένει μονάχα το μυστήριο. Ένας ανεξιχνίαστος καπνός καλύπτει τα άσματα του Καθαρτηρίου που είναι ο τόπος στον οποίο παραμένει ο ίδιος εγκλωβισμένος ως ποιητής μέχρι τέλους, με αποτέλεσμα το ποιητικό ταξίδι του να καταλήγει να είναι μια ατελεύτητη Νέκυια: «Μα στις λίμνες πλάι που απλώνουν / τα νεκρά, έρημα νερά τους-/ τα θλιμμένα τα νερά τους / παγωμένα από το χιόνι / κρίνων που σ' εκείνα γέρνουν-/ μέσα σ' όρη και ποτάμια-/ που συνέχεια ψιθυρίζουν-/ και σε δάση και σε βάλτους / που φωλιάζουν τα βατράχια / και σε λίμνες στοιχειωμένες / και στα βέβηλα τα μέρη-/ στις μελάγχολες τις κόχες-/ εκεί βλέπει ο ταξιδιώτης / μνήμες από το παρελθόν του / μες σε σάβανα ντυμένες / μνήμες που τον προσπερνάνε / συνεχώς και αναστενάζουν-/ ήσκιους φίλων πεπλοφόρους / φίλων που έχουνε πεθάνει» γράφει ο ποιητής στον «Δήμο Ονείρων».


Αυτό είναι το μόνιμο ζήτημα που επανέρχεται ξανά και ξανά, καθώς, ακόμα κι αν απαντήσουμε στο μήνυμα της Σφίγγας, ποτέ δεν θα βγούμε κερδισμένοι στη μάχη με τον θάνατο. Αυτός θα παραμονεύει, αφήνοντας τα μυστήρια άλυτα και τα ερωτήματα ανοιχτά. Εξού και ότι ο Πόε «δεν ανέθεσε ποτέ στον chevalier Ωγκύστ Ντυπέν να διαλευκάνει τον παμπάλαιο φόνο του Ανθρώπου του Πλήθους ή να δώσει μια εξήγηση για φάντασμα που, μες στο μαυροκόκκινο δωμάτιο, κεραυνοβόλησε τον μασκοφόρο πρίγκιπα Πρόσπερο» όπως θα γράψει μετέπειτα ο Χόρχε Λούις Μπόρχες (Δοκίμια, μτφρ. Αχιλλέας Κυριακίδης). Ανοιχτά και άλυτα, σπαρακτικά και παράφορα, τα μυστηριώδη όνειρα που κατέγραψε ο Πόε στα ποιήματα και στις εξίσου ονειρικές ιστορίες του ήταν απλώς απεικάσματα της ίδιας της ζωής του. Στις γωνιές της πραγματικότητας ο θάνατος θα κατισχύει πάντα, αφήνοντάς τον ορφανό από τους δυο γονείς και στερημένο από την αγαπημένη του σύζυγο, με αποτέλεσμα πολύ σύντομα να βρεθεί να δίνει άνιση μάχη με τους δαίμονες, το αλκοόλ και τους νεκρούς του. Όχι τυχαία, κανείς δεν θα καταφέρει να εξιχνιάσει γιατί ο θάνατος τον πήρε επίσης πολύ γρήγορα από τη ζωή, μόλις στα σαράντα του χρόνια, στερώντας τόσες άλλες δυνατότητες φασματικής, ενδελεχούς και ενδοσκοπικής ενατένισης. Ο Έντγκαρ Άλαν Πόε, εγκαινιάζοντας δυναμικά με τη γέννησή του αλλά και σφραγίζοντας τον 19ο αιώνα, υπήρξε ο ιδρυτής της αστυνομικής λογοτεχνίας και ο εκπρόσωπος της πιο ερμητικής ποίησης – το ποιητικό του σθένος απόλυτο, το όνομά του αλησμόνητο. Το σκοτεινό του όραμα καταυγάζει τους αιώνες.

1

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Βιβλίο / Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Ο Πέρσιβαλ Έβερετ έγραψε ένα άκρως επίκαιρο, δεδομένων των τελευταίων ημερών, βιβλίο, που ταυτόχρονα φιλοδοξεί να καταστεί κλασικό, για τον ρατσισμό και τη χαμένη ανθρωπιά, και κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ και το Πούλιτζερ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη, κιθαρίστα και σκιτσογράφο Κώστα Μπέζο, που ξαναγράφει την ιστορία της Ελλάδας πριν από το 1940

Βιβλίο / «Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη Κώστα Μπέζο

Τη δεκαετία του ’30 άνθισε στην Ελλάδα ένα μουσικό είδος «διαφυγής» από τη σκληρή πραγματικότητα, οι χαβάγιες. Ο Κώστας Μπέζος, αινιγματική μορφή μέχρι πρόσφατα και σημαντικός ρεμπέτης και σκιτσογράφος, έγραψε μια ανείπωτη ιστορία, διαφορετική από αυτή που η επίσημη ιστορία έχει καταγράψει για την εποχή του Μεσοπολέμου.  
M. HULOT
Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Βιβλίο / Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Η Καταλανή συγγραφέας, που έχει εξελιχθεί σε σημείο αναφοράς της σύγχρονης queer λογοτεχνίας, μεταφράζεται παγκοσμίως και τη θαυμάζει ο Αλμοδόβαρ, μιλά στη LiFO για το τι σημαίνει να ζεις ελεύθερα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΕΞ Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Βιβλίο / Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Το πρώτο βιβλίο του Φάνη Παπαδημητρίου είναι μια συγκινητική εξομολόγηση για το ατύχημα στα 19 του που τον καθήλωσε σε αμαξίδιο, την πάλη του με τον τζόγο και τον αγώνα που έδωσε να ξαναφτιάξει τη ζωή του «μετά το τσουνάμι που ήρθε και τα σάρωσε όλα».
M. HULOT
«Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Το πίσω ράφι  / «Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Πιστή στην κλασική μορφή του μυθιστορήματος, αλλά ταυτόχρονα ανατρεπτική και μεταμοντέρνα, η καυστική σάτιρα του Τζόναθαν Κόου για τη βρετανική άρχουσα τάξη των αρχών της δεκαετίας του ’90 διαβάζεται μονορούφι.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
ΕΠΕΞ Γυναικείες φωνές από διαφορετικά μέρη του κόσμου

Βιβλίο / Από τη Μαλαισία μέχρι το Μεξικό: 5 νέα βιλία που αξίζει να διαβάσετε

5 συγγραφείς από διαφορετικά σημεία του πλανήτη χαράζουν νέους δρόμους στη λογοτεχνία. Ανάμεσά τους, η Τζόχα Αλχάρθι που κέρδισε το Booker και η βραβευμένη με Πούλιτζερ Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Αρχαιολογία / Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Η διακεκριμένη ιστορικός Mary Beard στο βιβλίο της «Οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες. Οι ηγεμόνες του αρχαίου ρωμαϊκού κόσμου», παρουσιάζει τη ζωή και το έργο των αυτοκρατόρων μέσα από ανεκδοτολογικές αφηγήσεις και συναρπαστικές λεπτομέρειες, που θυμίζουν απολαυστικό μυθιστόρημα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια εστιάζει στον ρόλο των δούλων, τόσο στην καθημερινή ζωή όσο και στη σεξουαλική ζωή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
M. HULOT
Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Βιβλίο / Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Από την Αμοργό ως την Αλεξανδρούπολη και από την Ξάνθη ως τη Μυτιλήνη, τα μικρά βιβλιοπωλεία αποκτούν για πρώτη φορά συλλογική φωνή. Βιβλιοπώλες και βιβλιοπώλισσες αφηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες, αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Lifo Videos / «Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Η Αγλαΐα Παππά διαβάζει ένα απόσπασμα από τις βέβηλες και αμφιλεγόμενες «120 Μέρες των Σοδόμων» του Μαρκησίου ντε Σαντ, ένα βιβλίο αναγνωρισμένο πλέον ως αξεπέραστο λογοτεχνικό αριστούργημα και χαρακτηρισμένο ως «εθνικός θησαυρός» της Γαλλίας.
THE LIFO TEAM
Το «προπατορικό αμάρτημα» του Τζο Μπάιντεν

Βιβλίο / Ποιο ήταν το θανάσιμο σφάλμα του Τζο Μπάιντεν;

Ένα νέο βιβλίο για τον πρώην Πρόεδρο αποτελεί καταπέλτη τόσο για τον ίδιο όσο και για τη δουλοπρεπή κλίκα πιστών και μελών της οικογένειάς του, που έκαναν το παν για να συγκαλύψουν τον ραγδαίο εκφυλισμό της γνωστικής του ικανότητας.
THE LIFO TEAM
ΕΠΕΞ Συγγραφείς/ Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου

Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου / 8 Έλληνες συγγραφείς ξαναγράφουν τους μύθους και τις παραδόσεις

Η Λυσιστράτη ερμηνεύει τις ερωτικές σχέσεις του σήμερα, η Ιφιγένεια διαλογίζεται στην παραλία και μια Τρωαδίτισσα δούλα γίνεται πρωταγωνίστρια: 8 σύγχρονοι δημιουργοί, που συμμετέχουν με τα έργα τους στο φετινό Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου, συνομιλούν με τα αρχαία κείμενα και συνδέουν το παρελθόν με επίκαιρα ζητήματα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζούντιθ Μπάτλερ: «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Τζούντιθ Μπάτλερ / «Θέλουμε να ζήσουμε με ανοιχτή ή με κλειστή καρδιά;»

Μια κορυφαία προσωπικότητα της σύγχρονης παγκόσμιας διανόησης μιλά στη LiFO για τo «φάντασμα» της λεγόμενης ιδεολογίας του φύλου, για το όραμα μιας «ανοιχτόκαρδης κοινωνίας» και για τις εμπειρίες ζωής που της έμαθαν να είναι «ένας άνθρωπος ταπεινός και ταυτόχρονα θαρραλέος».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ