Το απελευθερωτικό μάθημα του Κούντερα

 Το απελευθερωτικό μάθημα του Κούντερα Facebook Twitter
Ο Κούντερα είδε ότι η καταφυγή στον λυρισμό γίνεται μηχανισμός παγίδευσης του ατόμου και της συλλογικής ζωής σε μορφές δυστυχίας και υποκρισίας.
0

ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΙΣΧΥΡΑ ΙΧΝΗ του Μίλαν Κούντερα –και από τις σταθερές θεματικές του– ήταν η σκληρή κριτική που άσκησε στο λυρικό κιτς της πολιτικής. Για τη δική μου γενιά, που τον ανακάλυψε τη δεκαετία του '80, σε μια εποχή κατάχρησης του προοδευτικού λυρισμού της Μεταπολίτευσης (χρόνια κρατικοποίησης του δημοκρατικού και προοδευτικού «ονείρου»), τα βιβλία του Κούντερα φάνηκαν σαν ένα ευφυές και λυτρωτικό μάθημα σκεπτικισμού. Η υπεράσπιση της ειρωνείας, του γέλιου, της μη πολιτικής στιγμής απέναντι στην ολοκληρωτική πολιτικοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων μπορούσε να δέσει με προσωπικές ανησυχίες και αναζητήσεις της εποχής, με την ανία που προκαλούσε πια μια ξύλινη αριστερά – ακόμα και αν βρισκόσουν μέσα σε κάποια από τις οικογένειές της.

Υπάρχει όμως νομίζω μια παρεξήγηση σε σχέση με αυτή την κριτική στον πολιτικό λυρισμό. Η παρεξήγηση είναι ότι, καταδικάζοντας τον λυρισμό, πρέπει, σώνει και καλά, να υιοθετήσουμε έναν στεγνό και χαμηλών προσδοκιών πραγματισμό. Στους μοντέρνους καιρούς, ο πολιτικός συντηρητισμός προωθούσε ένα διπλό σχήμα: μπορείς να είσαι όσο θες λυρικός στην προσωπική ή καλλιτεχνική σου δημιουργία, αρκεί στην πολιτική σου επιλογή να αποδέχεσαι τις συμβάσεις και τα δεδομένα πλαίσια γιατί τα καθαγίασαν ο χρόνος, η εμπειρία ή η σοφία των ηγετών.

Κάπως έτσι, μια μελαγχολική ή ειρωνική ατομική στάση μπορούσε να τα συμβιώσει με μια κακόπιστα αντιδραστική πολιτική στάση. Η λαμπερή ευρύτητα του πνεύματος να συνυπάρχει με την πολιτική παραίτηση στο όνομα της ηλιθιότητας ή της ανοησίας πολλών προοδευτικών λυρισμών (και της αισθητικής ενός εύκολου αριστερού συναισθηματισμού).

Είναι, λοιπόν, η στάση του Κούντερα υπέρ του σκεπτικισμού και κατά του λυρισμού μια συντηρητική φιλοσοφία; Σκοτώνει κάθε οραματική διάσταση στο όνομα του φόβου ή της αηδίας για το πολιτικό κιτς; Κάποιος που θα έβλεπε τον αντικομμουνισμό του Τσέχου συγγραφέα ως έναν κοινότοπο, δεξιόστροφο κομφορμισμό θα απαντούσε «ναι».

Είναι, λοιπόν, η στάση του Κούντερα υπέρ του σκεπτικισμού και κατά του λυρισμού μια συντηρητική φιλοσοφία; Σκοτώνει κάθε οραματική διάσταση στο όνομα του φόβου ή της αηδίας για το πολιτικό κιτς; Κάποιος που θα έβλεπε τον αντικομμουνισμό του Τσέχου συγγραφέα ως έναν κοινότοπο, δεξιόστροφο κομφορμισμό θα απαντούσε «ναι». Θα μπορούσε να πει ότι η φιλοσοφική αφετηρία του Κούντερα είναι ένας φιλελεύθερος σκεπτικισμός που δεν επιτρέπει στη λογοτεχνία να γίνει πραγματικά πολιτική και κριτική απέναντι και στη Δύση (παρά μόνο απέναντι σε απολυταρχικές εκδοχές κράτους και ιδεολογίας).

Έχω την εντύπωση πως αυτή η ιδέα για τον Κούντερα και τη σκέψη του είναι λάθος. Γιατί; Διότι δεν βλέπει το γεγονός πως ο Κούντερα, ασκώντας κριτική στο λυρικό κιτς του κρατικού κομμουνισμού, αντιλαμβανόταν πως αυτό κατέστρεφε ουσιαστικά τον στόχο μιας καλύτερης κοινωνίας. Ο Κούντερα είδε ότι η καταφυγή στον λυρισμό γίνεται μηχανισμός παγίδευσης του ατόμου και της συλλογικής ζωής σε μορφές δυστυχίας και υποκρισίας. Αυτό, βεβαίως, δεν περιορίζεται στις κοινωνίες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού τον εικοστό αιώνα. Αν δούμε πώς ένας κιτς ψεύτικος λυρισμός διαπερνά διαφημιστικά σποτ τραπεζικών ιδρυμάτων, διακηρύξεις εθνικοπατριωτικών κομμάτων, δοκησίσοφες συμβουλές από γκουρού του ψηφιακού καπιταλισμού, αν δούμε πώς διαχέεται η ρηχή αισθηματολογία εδώ κι εκεί, η αίσθηση του μεγάλου Τσέχου αποκτά ευρύτερη σημασία.

Ο ίδιος ο Κούντερα έπλασε τη συνείδησή του στη μάχη με τον ολοκληρωτισμό στη «σοσιαλιστική» του εκδοχή. Η γενιά του μπήκε και βγήκε από τον σοβιετικό κομμουνισμό με χίλια δυο τραύματα και επιπλέον με μια εθνική ταπείνωση (η μοίρα των μικρών εθνών, η Τσεχοσλοβακία κ.λπ.). Ο σκεπτικισμός κατά της ιδεολογίας, η υπεράσπιση του ευάλωτου ατόμου, η προσφυγή στην περίπλοκη αλήθεια των ερωτικών σχέσεων απέναντι στην ψευτομεγαλοπρέπεια και στη θυσιαστική βία των πολιτικών παθών ήταν γι' αυτόν ένας δρόμος εξόδου από μια ιστορικά συγκεκριμένη καταπίεση. Οι γενιές του εικοστού πρώτου αιώνα, οι εικοσάρηδες του 2023 πρέπει να κρατήσουν αυτή την κληρονομιά, να την ανακαλύψουν με τον τρόπο τους και να την κατανοήσουν. Γιατί και σήμερα μπορούμε να δούμε λ.χ. στη ρητορική του Βλαδίμηρου Πούτιν για τη μεγάλη ρωσική ιδέα μία ακόμα φανέρωση αυτού του φονικού λυρισμού.

Από κει και πέρα όμως, οι τωρινοί και οι επόμενοι έχουν να ανακαλύψουν νέες ποικιλίες και γλώσσες της αντιολοκληρωτικής ιδέας, όπως και νέους τρόπους της λογοτεχνίας. Το βέβαιο είναι ότι απέναντι σε παλιές και σύγχρονες εκδοχές καταστροφής της αλήθειας και αποθέωσης της βλακείας το μάθημα του Μίλαν Κούντερα διατηρεί το πολύτιμο και απελευθερωτικό του νόημα.

  

Οπτική Γωνία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΚΟΥΝΤΕΡΑ

Βιβλίο / Ο Μίλαν Κούντερα και η Κεντρική Ευρώπη

Η αγωνία του Μίλαν Κούντερα για τη λογοτεχνία και τη σύνδεσή της με την Ευρώπη, η διαρκής μάχη του εναντίον του απολυταρχισμού και η ανάγκη του για ελευθερία διαφαίνονται στο βιβλίο «Ο ακρωτηριασμός της Δύσης» που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις της Εστίας.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Milan Kundera

Το πίσω ράφι / «Ο πέπλος»: Ο Μίλαν Κούντερα εξερευνά την τέχνη του μυθιστορήματος

Στον «Πέπλο», υιοθετώντας έναν τόνο φιλικό προς τον αναγνώστη και αναμειγνύοντας, όπως πάντα, το σοβαρό με το ανάλαφρο, ο Κούντερα συνοψίζει όσα τον απασχόλησαν στην «Τέχνη του μυθιστορήματος» και στις «Προδομένες διαθήκες».
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Αστικές Συγκοινωνίες: Mια αθόρυβη ιδιωτικοποίηση που προκαλεί κρότο

Ρεπορτάζ / Αστικές Συγκοινωνίες: Mια αθόρυβη ιδιωτικοποίηση που προκαλεί κρότο

Τα πρόσφατα ατυχήματα με αστικά λεωφορεία φέρνουν στο προσκήνιο το θέμα της εκχώρησης συγκοινωνιακού έργου στα ΚΤΕΛ και καταγγελίες για θεσμικές αστοχίες. Οι εμπλεκόμενες πλευρές μιλάνε στη LiFO.
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Ένα ελληνο-αλβανικό ανήκειν εν τη γενέσει;

Guest Editors / Μεταξύ ελληνικότητας και αλβανικότητας 

Μια έρευνα επιβεβαιώνει ότι η αλβανική μετανάστευση στην Ελλάδα αναδιαμορφώνει ριζικά τις έννοιες της ταυτότητας και του ανήκειν, αποκαλύπτοντας τις προκλήσεις και τις προοπτικές αυτής της νέας πραγματικότητας.
ΙΛΙΡΙΝΤΑ ΜΟΥΣΑΡΑΙ
ΕΠΕΞ Ο μυστηριώδης κύριος Sweetman και η απίθανη ιστορία του σκοτεινού οξυγόνου

Περιβάλλον / Ο μυστηριώδης κύριος Sweetman και η απίθανη ιστορία του σκοτεινού οξυγόνου

Άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο για τη θαλάσσια ζωή και μπλόκαρε, έστω προσωρινά, τα σχέδια για εξορύξεις στον ανεξερεύνητο βυθό. Ο Andrew Sweetman μιλά στη LiFO για την έρευνα που έγινε απροσδόκητα viral και συγκρούστηκε με κολοσσούς, πολιτικές αποφάσεις και… το TikTok.
ΛΑΣΚΑΡΙΝΑ ΛΙΑΚΑΚΟΥ
Ανακαλύφθηκε ο εχθρός

Ακροβατώντας / Ανακαλύφθηκε ο εχθρός

Τι σημασία έχουν τα μεγάλα σκάνδαλα, όταν η απειλή είναι μπροστά μας, όπως οι καραβιές Λίβυων και Σουδανών μεταναστών και πολιτικών προσφύγων που καταφθάνουν στη νότια Κρήτη και εισβάλλουν ανεξέλεγκτα στην πατρίδα;
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Δημήτρης Κανελλόπουλος: «Να μας αποκαλούν “εφημερίδα των συριζαίων”; Εντάξει... γελάμε»

Οπτική Γωνία / Δημήτρης Κανελλόπουλος: «Να μας αποκαλούν “εφημερίδα των συριζαίων”; Εντάξει... γελάμε»

Ο δημοσιογράφος της «Εφημερίδας των Συντακτών» και του e-tetRadio μιλά για την εφημερίδα, επιβεβαιώνοντας τις τελικές συζητήσεις με τον Δημήτρη Μελισσανίδη, για την κρίση της αριστεράς, την επιστροφή του Αλέξη Τσίπρα και το μέλλον του Τύπου.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Είμαι Ισραηλινός, κι αυτό λειτουργεί πια ως ετυμηγορία» 

Οπτική Γωνία / «Είμαι Ισραηλινός, κι αυτό λειτουργεί πια ως ετυμηγορία» 

Ο θεατρικός σκηνοθέτης Guy Ben-Aharon, που βρέθηκε πρόσφατα στην Αθήνα, γράφει στη LiFO για την απόρριψη που βιώνει τόσο στην πατρίδα του όσο και στο εξωτερικό ως Ισραηλινός που υποστηρίζει την ελευθερία της Παλαιστίνης. 
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΟΛΙΤΑΚΗΣ
«Χρόνιες παθογένειες» vs ποινικών ευθυνών

Οπτική Γωνία / «ΟΠΕΚΕΠΕ: Χρόνιες παθογένειες» vs ποινικών ευθυνών

Η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία έστειλε πριν από λίγο καιρό στη Βουλή τη δικογραφία για Αυγενάκη και Βορίδη, αλλά η ΝΔ δεν βλέπει ποινικές ευθύνες υπουργών στο σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ και επιμένει ότι πρόκειται για «διαχρονικές παθογένειες». 
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Γιατί κανείς δεν μας προστατεύει από τον ανεξέλεγκτο θόρυβο;

Οπτική Γωνία / Γιατί δεν μας προστατεύει κανείς από τον ανεξέλεγκτο θόρυβο;

Η Κομισιόν στέλνει τη χώρα στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο επειδή δεν έχει υιοθετήσει τα απαραίτητα σχέδια δράσης για την ηχορρύπανση. Τι σημαίνει αυτό για την καθημερινότητά μας; Μιλά στη LiFO ο ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ, Γεώργιος Παπανικολάου.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Ένας κανονικός αφελληνισμός

Οπτική Γωνία / Ένας κανονικός αφελληνισμός

Στη θέση εκείνων των ξένων που καλλιεργούσαν μια αληθινή σχέση με την Ελλάδα, πολλαπλασιάζονται τα φιμέ τζάμια των υπερπολυτελών τζιπ, αόρατοι και αδιάφοροι μεσάζοντες, αγοραστές επαύλεων που υπενοικιάζονται ή έχουν γίνει φρούρια με μικρούς ιδιωτικούς στρατούς τραμπούκων.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Δημήτρης Νανόπουλος: «Ζούμε το τέλος του ανθρώπου και τη γέννηση ενός νέου τύπου ύπαρξης»

Οπτική Γωνία / Δημήτρης Νανόπουλος: «Ζούμε το τέλος του ανθρώπου και τη γέννηση ενός νέου τύπου ύπαρξης»

Ο διακεκριμένος ακαδημαϊκός και θεωρητικός φυσικός μιλά για την προέλευση της συνείδησης, τoν εγκέφαλο ως κβαντική μηχανή και το μέλλον του ανθρώπου ως υβριδίου τεχνολογίας και βιολογίας.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Η ομοφοβία δεν είναι ιδεολογική τοποθέτηση αλλά μια μορφή βίας»

Οπτική Γωνία / «Η ομοφοβία δεν είναι ιδεολογική τοποθέτηση αλλά μια μορφή βίας»

Ένα 13χρονο παιδί δεν άντεξε την ομοφοβία και έδωσε τέλος στη ζωή του. Ο ψυχίατρος-ψυχαναλυτής Σάββας Σαββόπουλος εξηγεί πώς μπορούν οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί να εντοπίσουν έγκαιρα τα σημάδια της αυτοκτονικής διάθεσης.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ