Ο Μίλαν Κούντερα και η Κεντρική Ευρώπη

ΚΟΥΝΤΕΡΑ Facebook Twitter
Μπορεί ο Κούντερα να έκανε λόγο για τσεχική εθνική αναγέννηση στη λογοτεχνία, αλλά αυτό δεν σήμαινε τίποτα για τον πολιτισμό σε ένα καθεστώς λογοκρισίας· και λογοτεχνία χωρίς ελευθερία δεν υφίσταται, όπως δεν έπαψε ποτέ να τονίζει.
0

Ο ΜΙΛΑΝ ΚΟΥΝΤΕΡΑ ίσως είναι ο μόνος λογοτέχνης, μετά τον Κάφκα, που, ενώπιον δραματικών γεγονότων, είχε το θάρρος να γελάει ή να γράφει γι’ αυτά με την ελαφρότητα που γεννάει η απόλυτη στιγμή της απελπισίας.

Αν ο Κάφκα στις πιο αδιέξοδες στιγμές της ζωής του επέλεξε να στήσει ιστορίες για ζώα που τραγουδούν φάλτσα τη μοναχικότητα της ύπαρξης, όπως η Ζοζεφίνα, ο Κούντερα προτίμησε, αντί για βαρύγδουπα λογοκριμένα κείμενα, να γράφει σατιρικές ιστορίες ή στήλες για τα ζώδια.

Αμφότεροι είχαν, άλλωστε, την αίσθηση ότι ως Τσέχοι είναι καταδικασμένοι να υπομένουν την καταστροφική κυριαρχία των μεγάλων δυνάμεων, έχοντας ως μοναδικό όπλο το χιούμορ. Άλλωστε, μέχρι να ενσκήψει η απολυταρχία των κομμουνιστικών καθεστώτων, η Τσεχία ζούσε υπό την ασφυχτική μπότα των Γερμανών, αδυνατώντας να διατηρήσει την κουλτούρα, τη γλώσσα ή την ταυτότητά της.

Όσο για τους λογοτέχνες της, εξόριστοι οι πιο πολλοί, όπως ο Κούντερα, ήταν καταδικασμένοι για χρόνια να βλέπουν την ιστορία τους να θρυμματίζεται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης του Χίτλερ ή στα ματωμένα απομεινάρια του Στάλιν.

Ακόμα και αν ήταν αντιληπτές οι μεταξύ τους διαφορές και κυρίως η απαρχή, όπως πολύ καίρια επισημαίνει ο Κούντερα, η μυρωδιά της συντριβής ήταν πάντοτε εκεί. Ο απολυταρχισμός που απέκλειε τον σεβασμό για όποιον δεν ανήκε στην ομάδα έκανε τους Τσέχους μυθιστοριογράφους να θέλουν να αποτινάξουν τις μεγάλες αφηγήσεις και τα ρομαντικά δράματα που συνδέθηκαν άμεσα με αυτά τα καθεστώτα.

Γι’ αυτό και ο Κούντερα μετατράπηκε αυτόχρημα σε έναν βαθυστόχαστο Τρίστραμ Σάντι που αναζητούσε το ελάχιστο για να φτιάξει τη δική του κοσμοθεωρία, τολμώντας να βγάλει τις ήσσονες λογοτεχνικές φωνές που βρίσκονταν στο περιθώριο ξανά στο φως. 

Το πολιτικό κιτς που υπαγορεύει το δράμα, κατά τον Κούντερα, προσδοκά απλώς να καταστρέψει τις παραμικρές εστίες αντίστασης που καλλιεργεί η φευγαλέα χειρονομία του χιούμορ. Και αυτοί που πολέμησαν όσο τίποτε άλλο το χιούμορ είναι στα μάτια του τα κόμματα και η αρχή της λογοκρισίας.

Πριν από τον Κούντερα κανείς δεν είχε τολμήσει να μιλήσει με παρρησία για το χιούμορ του Κάφκα, την αιχμηρότητα του Μπροχ, την προσποίηση της ηλιθιότητας του Χάσεκ, το φιλοσοφικό μεγαλείο του Γκομπρόβιτς, τους οποίους ανεβάζει στο βάθρο των μεγάλων συγγραφέων της Ευρώπης.

Το θέμα της ταυτότητας ενός πολιτισμού που ανήκει αναφανδόν στην Κεντρική Ευρώπη, αλλά πασχίζει να διαφυλάξει την ταυτότητά του, είναι κομβικό σημείο τόσο στα μυθιστορήματα και στα δοκίμια του Γαλλοτσέχου μυθιστοριογράφου, από το τολμηρό Αστείο του μέχρι την κεντρική για την κοσμοθεωρία του Συνάντηση. Ακόμα και τα δοκίμια του και οι λόγοι του, όπως εκείνος που εκφωνεί στο συνέδριο των συγγραφέων τον Ιούνιο του 1967 για τις τύχες των μικρών εθνών «μέσα στις προοπτικές ενσωμάτωσης που ξανοίγονται το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα», καθώς και το δοκίμιο που δημοσιεύτηκε το 1983 στην επιθεώρηση «Le Débat» με θέμα Ο ακρωτηριασμός της Δύσης ή Η τραγωδία της Κεντρικής Ευρώπης αναδεικνύουν τη βασική θέση του Κούντερα που επικεντρώνεται στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Τσεχίας και στη διατήρηση της πολιτιστικής και πολιτικής αυτονομίας της.

Οι δύο καίριες αυτές παρεμβάσεις του εμπεριέχονται στο βιβλίο Ο ακρωτηριασμός της Δύσης που αναμένεται να κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις της Εστίας σε μετάφραση του Γιάννη Η. Χάρη και, εκτός από μια σπουδή στην καταγωγή και το μέλλον της τσεχικής κουλτούρας, συνιστά και μια συνολικότερη, στοχαστική κατάθεση για το μέλλον και την ταυτότητα της Ευρώπης. Πρόκειται για ένα άκρως προφητικό και σε μεγάλο βαθμό επίκαιρο βιβλίο και ίσως να μην είναι τυχαία και η έκδοσή του την παρούσα στιγμή, καθώς συνομιλεί άμεσα με άλλα παρεμφερή αναγνώσματα όπως η Ιδέα της Ευρώπης του Τζορτζ Στάινερ (εκδόσεις Δώμα).

Σε αυτά τα ευσύνοπτα πλην όμως άκρως καίρια κείμενα, οι δύο στοχαστές, με διαφορετική πνευματική καταγωγή ο καθείς, έλαβαν το θάρρος να εξωτερικεύσουν τις σκέψεις τους μακριά από φτιασίδια και εύκολα λόγια. Στην καρδιά της πάντοτε λαβωμένης Κεντρικής Ευρώπης μπορεί, άλλωστε, να ομολογήσει κανείς, όπως ο πολωνικής καταγωγής Γιόζεφ Κόνραντ, πιο απενοχοποιημένα τις αμαρτίες του και να γίνει ένας μικρός θεός, μακριά, όπως επισημαίνει ο Κούντερα, από την επιβλητική θρησκευτική σκιά του σλαβικού μεγαλείου.  

κουντερα
Μίλαν Κούντερα, Ο ακρωτηριασμός της Δύσης, Μτφρ.: Γιάννης Η. Χάρης, Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Γι’ αυτό και ο ίδιος δεν γράφει ως καταπιεσμένος Σλάβος αλλά ως ένας Κεντροευρωπαίος που κάνει τα ανθρώπινα πάθη θέατρο του κόσμου, διεκδικώντας μια ενιαία πρόσληψη των τεχνών που φέρνει κοντά τη μουσική με τα εικαστικά και τη λογοτεχνία.

Για τον Κούντερα που διαβάζει λογοτεχνικά τον Λέος Γιάνατσεκ και ανιχνεύει εικαστικά τον Τσέσλαβ Μίλος υπάρχει απλώς μια προσπάθεια ανάπλασης ενός ενιαίου κόσμου μέσα από την ασυμπτωματική προσέγγιση του απρόσιτου απείρου. Τα μαθηματικά της μουσικής είναι οι γρίφοι που πρέπει με πλατωνικό τρόπο να διαβάσει κανείς για να αποκωδικοποιήσει τα μυθιστορήματα του Κούντερα, τα οποία γράφονται ως επί το πλείστον με τη μέθοδο της φούγκας, για να γίνει ένας περιπλανώμενος στο εσωτερικό των λέξεων που στόχο έχουν ακριβώς, όπως στον Δον Κιχώτη, να ξαφνιάσουν.

Σε αντίθεση με τον Ντοστογιέφσκι που θέλγεται από τις στιγμές του ανθρώπινου δράματος, ο Κούντερα βλέπει μια ατιθάσευτη ελαφρότητα και ελευθερία στην αγωνία των Κεντροευρωπαίων.

Όπως ο ίδιος δεν το έβαλε κάτω και επανεφεύρε τον εαυτό του, το ίδιο απαιτεί και από τους ακροατές ή τους αναγνώστες του, είτε πρόκειται γι’ αυτούς της Αβάσταχτης ελαφρότητας της ύπαρξης είτε γι’ αυτούς των δοκιμίων για το μέλλον της Ευρώπης. Το πολιτικό κιτς που υπαγορεύει το δράμα, κατά τον Κούντερα, προσδοκά απλώς να καταστρέψει τις παραμικρές εστίες αντίστασης που καλλιεργεί η φευγαλέα χειρονομία του χιούμορ. Και αυτοί που πολέμησαν όσο τίποτε άλλο το χιούμορ είναι στα μάτια του τα κόμματα και η αρχή της λογοκρισίας.

«Όταν μια συζήτηση μεταξύ φίλων μπροστά σ’ ένα ποτήρι κρασί μεταδίδεται από το ραδιόφωνο, ένα μόνο σημαίνει: ότι ο κόσμος έχει μετατραπεί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης», έγραφε στην Αβάσταχτη ελαφρότητα της ύπαρξης (μτφρ. Γιάννης Η. Χάρης), κάτι που δεν φοβήθηκε να δηλώσει έναν χρόνο πριν από την Άνοιξη της Πράγας, δημόσια στο Συνέδριο των Συγγραφέων, υπό το άγρυπνο βλέμμα των θεματοφυλάκων της ιδεολογικής καθαρότητας.

Γιατί μπορεί ο Κούντερα να έκανε λόγο για τσεχική εθνική αναγέννηση στη λογοτεχνία, αλλά αυτό δεν σήμαινε τίποτα για τον πολιτισμό σε ένα καθεστώς λογοκρισίας· και λογοτεχνία χωρίς ελευθερία δεν υφίσταται, όπως δεν έπαψε ποτέ να τονίζει.

«Η δύναμη της τσεχικής λογοτεχνίας έγκειται στο στέρεο έδαφός της, όπου ηχεί δυνατά ο λόγος της: οι αδυναμίες της στην ανολοκλήρωτη χειραφέτησή της στο επίπεδο εκπαίδευσης», λέει χαρακτηριστικά στον λόγο του στο συνέδριο των Τσεχοσλοβάκων, μια θέση που θα επαναλάβει στον Ακρωτηριασμό της Δύσης, γράφοντας χαρακτηριστικά πως «η ρωσική εισβολή έριξε την Τσεχοσλοβακία στη “μεταπολιτισμική” εποχή και την άφησε έτσι άοπλη και γυμνή απέναντι στον ρωσικό στρατό και την πανταχού παρούσα κρατική τηλεόραση».

Συμπερασματικά μιλώντας, μια λογοτεχνία υπό καθεστώς κατοχής και διαρκή παρακολούθηση παύει να είναι λογοτεχνία και οφείλει, διατρανώνοντας τις λαϊκές της καταβολές, να διεκδικήσει μια υπέρβαση που συνεπάγεται την επανεφεύρεση μιας ευρύτερης λογοτεχνίας, αν θέλει πραγματικά να υπάρξει.

Άλλωστε, όπως, έλεγε ο ίδιος, στην Τέχνη του μυθιστορήματος: «Το μόνο πλαίσιο μέσα στο οποίο μπορούμε να συλλάβουμε την αξία ενός μυθιστορήματος είναι το πλαίσιο της ιστορίας του ευρωπαϊκού μυθιστορήματος. Ο μυθιστοριογράφος δεν έχει να δώσει λογαριασμό σε κανέναν, εκτός από τον Θερβάντες» – πόσο μάλλον ο Τσέχος. 

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Milan Kundera

Το πίσω ράφι / «Ο πέπλος»: Ο Μίλαν Κούντερα εξερευνά την τέχνη του μυθιστορήματος

Στον «Πέπλο», υιοθετώντας έναν τόνο φιλικό προς τον αναγνώστη και αναμειγνύοντας, όπως πάντα, το σοβαρό με το ανάλαφρο, ο Κούντερα συνοψίζει όσα τον απασχόλησαν στην «Τέχνη του μυθιστορήματος» και στις «Προδομένες διαθήκες».
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ιωάννα Τσιβάκου: «Δεν έχει χρόνο ο σημερινός άνθρωπος να γνωρίσει τον άλλον κι εδώ βρίσκεται η δυστυχία του»

Βιβλίο / Ιωάννα Τσιβάκου: «Δεν έχει χρόνο ο σημερινός άνθρωπος να γνωρίσει τον άλλον κι εδώ βρίσκεται η δυστυχία του»

Η συγγραφέας και ομότιμη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου μιλά για την εποχή μας, τον χώρο της εκπαίδευσης και την ταυτότητα του νεοέλληνα.   
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Η άνοδος της δεξιάς συνδέεται με τις αποτυχίες της αριστεράς»

Βιβλίο / «Η άνοδος της δεξιάς συνδέεται με τις αποτυχίες της αριστεράς»

Ο Ντόναλντ Σασούν, ομότιμος καθηγητής Συγκριτικής Ευρωπαϊκής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου και άλλοτε στενός φίλος, συνεργάτης και επιμελητής των βιβλίων του Έρικ Χoμπσμπάουμ, μιλά στη LiFO.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η Κάλλας δεν ήταν τραγική φιγούρα και δεν εγκατέλειψε την καριέρα της για τον Ωνάση

Βιβλίο / Η Κάλλας δεν ήταν τραγική φιγούρα και δεν εγκατέλειψε την καριέρα της για τον Ωνάση

Η συγγραφέας του βιβλίου “Diva”, Ντέζι Γκούντγουιν, τονίζει με άρθρο της στον Guardian ότι το να χαρακτηρίζει κανείς τη ζωή της κορυφαίας τραγουδίστριας τραγική, σημαίνει ότι την αδικεί κατάφωρα.
THE LIFO TEAM
Η Θήβα που δεν ξέρουμε

Βιβλίο / Η Θήβα που δεν ξέρουμε

Ο Βρετανός ιστορικός Πολ Κάρτλετζ αποκαθιστά την ιστορική πόλη της αρχαιότητας που αντιμετώπιζαν υπεροπτικά οι Αθηναίοι. Δείχνει πώς τα θηβαϊκά θέματα επιβιώνουν στη σύγχρονη τέχνη, γράφει για τον Επαμεινώνδα που είχε έναν μόνο τραχύ μανδύα, παρουσιάζει την κοινωνία που δημιουργεί τον Ιερό Λόχο, ένα στρατιωτικό σώμα που αποτελείται αποκλειστικά από εραστές και ερώμενους.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Συζητώντας για ένα θέμα ταμπού της ελληνικής κοινωνίας, τους δωσίλογους της Κατοχής

Βιβλίο / Oι δωσίλογοι, ένα θέμα ταμπού της ελληνικής κοινωνίας

Μέσα από την έρευνά του σε αρχεία που μέχρι σήμερα παραμένουν κλειστά ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης εξετάζει τα γεγονότα και τα πρόσωπα που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς κατακτητές σε μια πολύπαθη και αιματηρή για την Αθήνα περίοδο.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Το πρώτο μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρούση μπήκε στα ευπώλητα από στόμα σε στόμα

Βιβλίο / Το πρώτο μυθιστόρημα της Καλλιρρόης Παρούση μπήκε στα ευπώλητα από στόμα σε στόμα

Το Λίγα Λόγια για μένα της Καλλιρρόης Παρούση είναι ένα μυθιστόρημα με ποιητικό λόγο που το νεανικό κοινό το ανακάλυψε μέσω word of mouth. Και όπως λέει και ένας φίλος της «ένα καλό βιβλίο είναι σαν μία νάρκη, δεν ξέρεις σε ποιανού την ψυχή θα σκάσει».
M. HULOT
Γκαζμέντ Καπλάνι «Με λένε Ευρώπη»

Το πίσω ράφι / «Με λένε Ευρώπη»: Το βιβλίο ενός Αλβανού μετανάστη για τις περιπέτειές του στην Ελλάδα

Ο Γκαζμέντ Καπλάνι εναλλάσσει την εμπειρία του στην Ελλάδα με τις μικρές οδύσσειες ανθρώπων που άφησαν πίσω την πατρίδα τους, σε ένα βιβλίο που κινείται διαρκώς μεταξύ μυθοπλασίας και πραγματικότητας και καταπιάνεται με το ανεξάντλητο θέμα της μετανάστευσης και της ταυτότητας.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ο Larry Gus διάβασε τον «Οδυσσέα» του Τζόις περπατώντας τους δρόμους της Αθήνας

The Book Lovers / Ο Larry Gus διάβασε τον «Οδυσσέα» του Τζόις περπατώντας τους δρόμους της Αθήνας

O Νίκος Μπακουνάκης συζητά με τον μουσικό και συνθέτη Larry Gus, aka Παναγιώτη Μελίδη, για τα βιβλία που επηρέασαν τη μουσική του. Πρόκειται για έναν εντελώς ιδιοσυγκρασιακό αναγνώστη.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
«Μέχρι τον Αύγουστο»: Το ‘χαμένο’ μυθιστόρημα του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες έπρεπε να παραμείνει χαμένο

Βιβλίο / «Μέχρι τον Αύγουστο»: Το «χαμένο» μυθιστόρημα του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες έπρεπε να παραμείνει χαμένο

Το βιβλίο προσφέρει στιγμιαίες απολαύσεις, αλλά είναι ολοφάνερα ημιτελές και πολλά σημεία του μοιάζουν τόσο κακογραμμένα που καθιστούν απολύτως κατανοητή την επιθυμία του συγγραφέα να μην εκδοθεί ποτέ.
THE LIFO TEAM
Ο σουρεαλιστικός «συντε(λο)γοτεχνικός» κόσμος του Αχιλλέα ΙΙΙ

Βιβλίο / Ο σουρεαλιστικός «συντε(λο)γοτεχνικός» κόσμος του Αχιλλέα ΙΙΙ

Ο βραβευμένος συγγραφέας που μόλις κυκλοφόρησε τη συλλογή διηγημάτων του με τον διφορούμενο τίτλο «Τέλος Πάντων» εξηγεί, μεταξύ πολλών άλλων, γιατί τον απασχολούσε συνέχεια το τέλος του κόσμου, σε σημείο που του έγινε εμμονή.
M. HULOT
Πέρα από τις Ακυβέρνητες πολιτείες: O Τσίρκας, ο Σεφέρης, ο Κοτζιάς και η Χούντα του 1967

Lifo Mini – Series / Πέρα από τις Ακυβέρνητες Πολιτείες: O Τσίρκας, ο Σεφέρης, ο Κοτζιάς και η Χούντα του '67

H Κωνσταντίνα Βούλγαρη σκιαγραφεί την προσωπικότητα του Στρατή Τσίρκα, μιλά για τη φιλία του με τον Σεφέρη, την πολιτική του δράση μέσα στη Δικτατορία, αλλά και για το πώς έπεισε τον Παύλο Ζάννα να μεταφράσει Προυστ, μέσα στη φυλακή. Στο podcast ακούγονται για πρώτη φορά αποσπάσματα από διάλεξη που είχε δώσει ο Σ. Τσίρκας μαζί με τον Α. Kοτζιά.
THE LIFO TEAM
Σέρχιο Πιτόλ «Συζυγική ζωή»

Το Πίσω Ράφι / «Η συζυγική ζωή»: Η απολαυστική σάτιρα του Σέρχιο Πιτόλ για τις δηλητηριασμένες σχέσεις

Μέσα από τις απέλπιδες προσπάθειες μιας γυναίκας ν’ απαλλαγεί οριστικά από τον άπιστο σύζυγό της, με τη λοξή και ειρωνική ματιά του, ένας από τους κορυφαίους σύγχρονους Λατινοαμερικανούς συγγραφείς μεταμορφώνει σε φάρσα αυτό που άλλοι θα έβλεπαν ως τραγωδία.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Paul Lynch

Βιβλίο / Paul Lynch: «Υπάρχουν συγγραφείς που παίζουν στο κέντρο του γηπέδου, εγώ παίζω στα άκρα»

Ο πέμπτος Ιρλανδός συγγραφέας που παίρνει το Booker εξηγεί στη Βένα Γεωργακοπούλου γιατί στην Ιρλανδία βγαίνουν τόσο σημαντικά βιβλία, περιγράφει πως σε μια λαϊκή σχολίασαν το βραβευμένο βιβλίο του ως «πολύ μαύρο» και πως αν καθόταν να γράψει κάτι για να κερδίσει, αυτό δεν θα ήταν το «Τραγούδι του προφήτη».
ΒΕΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Nανά Δαρειώτη: «Ε. Ζολά, Κ. Μπλίξεν και Ε. Βουτσινά - Οι συγγραφείς που θα με συνδέουν πάντα με την κουλτούρα του φαγητού»

The Book Lovers / «Ο Ζολά, η Μπλίξεν και η Βουτσινά θα με συνδέουν πάντα με την κουλτούρα του φαγητού»

Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητάει με την δημοσιογράφο γεύσης Νανά Δαρειώτη για όλα εκείνα τα βιβλία που την διαμόρφωσαν αλλά και για τα αστυνομικά μυθιστορήματα που την ξαναέβαλαν στον κόσμο της ανάγνωσης μετά από μια βασανιστική περίοδο long covid που πέρασε τελευταία.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ