Κανένα κινηματογραφικό έργο δεν αντιμετώπισε τόσες δυσκολίες όσο το πολεμικό έπος του Φράνσις Φορντ Κόπολα «Αποκάλυψη τώρα» το 1979.
Με την επανέκδοση του ντοκιμαντέρ «Hearts of Darkness», ο σκηνοθέτης και δύο από τα μέλη της ομάδας αποκαλύπτουν όλη την αλήθεια. «Ο τρόπος που το γυρίσαμε ήταν πολύ παρόμοιος με τον τρόπο που ήταν οι Αμερικανοί στο Βιετνάμ», εξηγούσε ο Φράνσις Φορντ Κόπολα μετά την προβολή του «Apocalypse Now» στο Φεστιβάλ Καννών το 1979. «Ήμασταν στη ζούγκλα. Ήμασταν πάρα πολλοί. Είχαμε πρόσβαση σε υπερβολικά πολλά χρήματα, πάρα πολύ εξοπλισμό και, σιγά-σιγά, τρελαθήκαμε».
Η προβληματική παραγωγή της επικής, σκληρής και ψυχεδελικής πολεμικής ταινίας του Κόπολα είχε ήδη καταγραφεί εκτενώς από τον Τύπο, με θέματα που αφορούσαν οικονομικά προβλήματα, αντικαταστάσεις ηθοποιών, προβλήματα υγείας και ακραίες καιρικές συνθήκες. Ωστόσο, η πλήρης εικόνα του χάους αποκαλύφθηκε το 1991 με το ντοκιμαντέρ «Hearts of Darkness: A Filmmaker's Apocalypse».
Το ντοκιμαντέρ δημιουργήθηκε από εκτενές υλικό που τράβηξε η σύζυγος του Κόπολα, Ελένορ, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. Απεικονίζει μια παραγωγή που, αν και εντυπωσιακή σε κλίμακα, φιλοδοξία και όραμα, ήταν εξίσου ακατάστατη, επηρεασμένη από ναρκωτικά και γεμάτη από φαινομενικά ανυπέρβλητα εμπόδια. Οι νεαροί σκηνοθέτες Φαξ Μπαρ και ο αείμνηστος Τζορτζ Χίκενλουπερ είχαν αναλάβει να εξετάσουν αμέτρητες ώρες υλικού για να συνθέσουν την ιστορία της ταινίας. Το φιλμ, μετά από αναβάθμιση σε 4K, επανέρχεται στις αίθουσες ΗΠΑ και Ηνωμένου Βασιλείου από αυτό το Σαββατοκύριακο.
Ο Μπαρ θυμάται την πρώτη φορά που είδε το υλικό του Κόπολα, που παρέμενε σχεδόν ανέγγιχτο για πάνω από μια δεκαετία. «Κάποιες αναφορές έλεγαν ότι υπήρχε πολύ θολό υλικό, αλλά οι ταινίες που είδαμε ήταν εξαιρετικές. Καθαρό και όμορφο υλικό. Ήταν προφανές ότι η Ελένορ κατέγραφε με επιμέλεια τα πάντα. Ήταν χρυσός».
Αποκάλυψη τώρα: Η μακρά λίστα προβλημάτων
Το «Apocalypse Now», ελεύθερα βασισμένο στο διήγημα του Τζόζεφ Κόνραντ «Heart of Darkness» (1899), θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα έργα της κινηματογραφικής ιστορίας. Ωστόσο, η παραγωγή του κινδύνευσε να καταρρεύσει σε διάφορα στάδια. Τα γυρίσματα ξεκίνησαν στις Φιλιππίνες τον Μάρτιο του 1976 και αρχικά προγραμματίστηκαν για πέντε μήνες, αλλά τελικά διήρκεσαν πάνω από ένα χρόνο. Ο Κόπολα απέλυσε τον πρωταγωνιστή Χάρβεϊ Καϊτέλ λίγες εβδομάδες μετά την έναρξη και τον αντικατέστησε με τον Μάρτιν Σιν, ο οποίος υπέστη σχεδόν θανατηφόρο καρδιακή προσβολή στον τόπο των γυρισμάτων. Ακριβές σκηνικά καταστράφηκαν ολοσχερώς από τυφώνα, με ηθοποιούς να μολύνονται από παράσιτα και άλλους να επιδίδονται σε πάρτι και χρήση ναρκωτικών.
Ο Μάρλον Μπράντο, που υποδυόταν τον Συνταγματάρχη Κερτζ, εμφανίστηκε στο γύρισμα υπέρβαρος και εντελώς απροετοίμαστος, αναγκάζοντας τον Κόπολα να ξαναγράψει και να γυρίσει το φινάλε της ταινίας προσαρμοσμένο σε αυτόν. Με την πάροδο του χρόνου, το κόστος της παραγωγής εκτοξεύτηκε σε τέτοιο βαθμό που ο Κόπολα ανέλαβε ο ίδιος τη χρηματοδότηση, κάτι που θα τον είχε καταστρέψει οικονομικά αν η ταινία δεν απέδιδε τα χρήματά της. Σύμφωνα με το βιβλίο της Ελένορ Κόπολα, «Notes», ακόμη και μετά το τέλος των γυρισμάτων, κατά τη μεταπαραγωγή, ο Κόπολα έδινε στον εαυτό του μόλις 20% πιθανότητα να καταφέρει να βγάλει μια αξιόπιστη ταινία από το χάος.
Το ντοκιμαντέρ περιγράφει μια παραγωγή που επιχειρεί να αναπαραστήσει τον πόλεμο του Βιετνάμ και, με πολλούς τρόπους, αντικατοπτρίζει τις ίδιες συμπεριφορές που παρατηρήθηκαν στους στρατιώτες. Ο Τσας Γκερέτσεν, ολλανδός πολεμικός φωτογράφος που βρέθηκε στο γύρισμα για έξι μήνες (τα αποτελέσματα καταγράφηκαν στο βιβλίο του 2021 «Apocalypse Now: The Lost Photo Archive»), σχολίασε: «Ο πόλεμος στο Βιετνάμ ήταν τρελός, το Apocalypse Now λίγο λιγότερο».
Οι σκληρές συνθήκες ήταν ξένες για τους περισσότερους. «Το συνεργείο παραπονιόταν για τη ζέστη, την υγρασία, τα δωμάτια, τα έντομα και τα κουνούπια», λέει. «Η λάσπη, που έφτανε μέχρι τα γόνατα, ήταν πραγματική πρόκληση». Ο Νταμιέν Λικ, που έπαιξε τον πολυβολητή, θυμάται: «Το πρώτο που θυμάμαι ήταν όταν κατέβηκα από το αεροπλάνο και η υγρασία σε χτυπάει σαν βρεγμένη σφουγγαρίστρα. Ήξερα τι είναι υγρασία από τη Νέα Υόρκη, αλλά αυτό ήταν απίστευτο». Το νερό δεν ήταν πόσιμο, οι γκέκο (σ.σ. είδος σαύρας) ανέβαιναν στους τοίχους της καλύβας του και ο καιρός θύμιζε κατακλυσμό. «Έβρεχε κάθε μέρα, σαν να ήταν θυμωμένη η φύση μαζί σου».
Καθώς η παραγωγή τραβούσε σε μάκρος, το συνεργείο και οι ηθοποιοί άρχισαν να νοσταλγούν το σπίτι τους. «Ήταν σαν τους στρατιώτες στο Βιετνάμ, που δεν είχαν πάει ποτέ πιο μακριά από τον Καναδά», θυμάται ο Γκερέτσεν. «Υπήρχε έντονη νοσταλγία. Κάποιος από το συνεργείο πήγαινε σχεδόν κάθε Σαββατοκύριακο στη Μανίλα – ταξίδι τριών έως τεσσάρων ωρών σε κακό δρόμο – και νοίκιαζε δωμάτιο με θέα το αεροδρόμιο, απλά για να βλέπει τα αεροπλάνα που πετούσαν για τις ΗΠΑ».
Το όραμα του Κόπολα κατέρρεε όλο και περισσότερο. Ιδιαίτερα το φινάλε, που μέχρι σήμερα υπάρχει σε πολλές διαφορετικές εκδοχές. «Αυτή την ταινία την αποκαλώ Idiodyssey», είχε πει ο ίδιος ο σκηνοθέτης, όπως καταγράφεται στο «Hearts of Darkness». «Κανένα από τα εργαλεία μου, κανένα από τα κόλπα μου, κανένας από τους τρόπους μου δεν λειτουργεί για αυτό το φινάλε. Έχω προσπαθήσει τόσες φορές που ξέρω ότι δεν μπορώ. Ίσως είναι μεγάλη νίκη να ξέρεις ότι δεν μπορείς. Δεν μπορώ να γράψω το τέλος αυτής της ταινίας». Παρά ταύτα, το καστ παρέμεινε πιστό. «Οι ηθοποιοί θα περνούσαν μέσα από φωτιά για τον Φράνσις», λέει ο Λικ, «γιατί τους δίνει τόση ελευθερία και αίσθηση ότι μπορούν να κάνουν αυτή τη σκηνή ή τον χαρακτήρα δικό τους. Και μετά το διαμορφώνει όπως θέλει. Δεν μπορείς να ζητήσεις περισσότερα».
Ενώ πολλοί ένιωθαν νοσταλγία, ο Λικ είχε διαφορετική εμπειρία. «Ήταν οι πιο ένδοξες τρεις εβδομάδες της ζωής μου. Περνούσα χρόνο με τους Φιλιππινέζους, που τους λάτρευα. Ερωτεύτηκα μια όμορφη κοπέλα και αν είχα μεγαλύτερο ρόλο στην ταινία, πιθανότατα θα ήμουν ακόμα εκεί. Το λάτρεψα τόσο πολύ».
Αποκάλυψη τώρα: Η αφήγηση της ιστορίας πίσω από τις κάμερες
Όταν ο Μπαρ ξεκίνησε να επεξεργάζεται το υλικό, συνειδητοποίησε πόσο θαυμαστό ήταν που η ταινία υπήρξε τελικά. «Ήξερα ότι ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη ταινία, αλλά μέχρι να δεις τις λεπτομέρειες του υλικού, δεν μπορείς να καταλάβεις τα τρομερά εμπόδια που αντιμετώπισαν».
Η αποστολή του να αφηγηθεί την ιστορία πίσω από την ιστορία ήταν από μόνη της πρόκληση, καθώς έπρεπε να διατρέξει περίπου 80 ώρες υλικού. «Το πρώτο μοντάζ του ντοκιμαντέρ ήταν τεσσεράμισι ωρών», εξηγεί. «Επειδή η Ελί (Ελένορ) συνέχισε να γυρίζει μετά το τέλος της παραγωγής, είχαμε ολόκληρο τμήμα μεταπαραγωγής». Κατά τη διαδικασία, υπήρξε έντονο δράμα, ακόμα και όταν ο Κόπολα και η ομάδα του είχαν επιστρέψει από τη ζούγκλα. «Ένας από τους μοντέρ εξαφανίστηκε με το φιλμ και κλείστηκε σε ξενοδοχείο», θυμάται ο Μπαρ. «Κανείς δεν τον έβρισκε και νόμιζαν ότι το υλικό είχε κλαπεί. Έστελνε καμένα φιλμ μέσα σε φακέλους λέγοντας "ξεφορτώνομαι την ταινία σκηνή-σκηνή". Ήταν πανικόβλητοι». Ευτυχώς, οι δημιουργικές διαφορές που προκάλεσαν το επεισόδιο λύθηκαν πριν προκληθεί σοβαρή ζημιά.
Ο Μπαρ θυμάται τη στιγμή που κατάλαβε ότι το ντοκιμαντέρ είχε αποκαλύψει κάτι θεμελιώδες. «Η ανακάλυψη των ηχογραφήσεων που έκανε η Ελί του Φράνσις ήταν αποκαλυπτική», λέει για τα ηχητικά που ακούγονται στο φιλμ. «Η Ελί ήταν η μόνη στον κόσμο που μπορούσε να τον καταγράψει έτσι – από κοντά και προσωπικά. Σε έβαζε δίπλα σε έναν Αμερικανό μάστερ στις πιο προσωπικές του στιγμές και ήταν μια πραγματική ματιά στην καρδιά της δημιουργικότητας: τις αμφιβολίες, τις ανησυχίες, το άγχος και την επεξεργασία των ιδεών. Ήταν κάτι εξαιρετικό».
Ο Κόπολα έδωσε στον Μπαρ και τον Χίκενλουπερ την ελευθερία να κάνουν ό,τι ήθελαν με το υλικό, με την προϋπόθεση να είναι ειλικρινείς. «Είπε, "έγιναν άσχημα πράγματα εδώ, αλλά αν πείτε την ιστορία με ειλικρίνεια, θα το υποστηρίξω"». Το μόνο αίτημα ήταν να ηχογραφήσει ξανά τη φωνή που αφηγείται η σύζυγός του, καθώς το υλικό ήταν δικό της και η ιστορία έπρεπε να ειπωθεί από την οπτική της. Αυτή η κίνηση έκανε το ντοκιμαντέρ να μοιάζει ακόμα πιο αυθεντικό και εσωτερικό.
«Το ωραιότερο που μου λένε για το ντοκιμαντέρ είναι ότι είναι απαραίτητο για να καταλάβεις το Apocalypse Now», λέει ο Μπαρ. «Λένε, "είδα το Apocalypse Now και το λάτρεψα, αλλά μετά το ντοκιμαντέρ σας το κατάλαβα πιο ολοκληρωμένα". Αυτό είναι το μεγαλύτερο κομπλιμέντο».
Για τον Μπαρ, το «Apocalypse Now» είναι μοναδικό. «Ήταν μια τόσο ξεχωριστή ταινία στην ιστορία του κινηματογράφου. Δεν νομίζω ότι κανείς θα μπορέσει να κάνει κάτι παρόμοιο ξανά. Όχι μόνο επειδή ο Φράνσις ήταν διατεθειμένος να ρισκάρει όλη του την περιουσία, αλλά και για την φιλοδοξία του. Ήθελε να πάει στις Φιλιππίνες και να αναδημιουργήσει τον πόλεμο του Βιετνάμ για το συνεργείο, να ζήσουν όλοι αυτή την εμπειρία. Ήταν ένα λαμπρό όραμα».
Για τον Γκερέτσεν, οι εμπειρίες του έχουν πλέον συγχωνευτεί με τις αναμνήσεις του από πραγματικές ζώνες πολέμου. «Οι εκρήξεις, ο πολύχρωμος καπνός, οι ώρες αναμονής για να στηθεί η σκηνή – όλα έχουν μπερδευτεί», λέει. Όταν είδε την τελική ταινία, η επίδρασή της ήταν έντονη. «Ήταν απίστευτο το πώς τα έφερε όλα πίσω. Ήταν αδιαμφισβήτητα ένα αριστούργημα, αλλά χρειάστηκαν χρόνια για να μπορέσω να το ξαναδώ. Ο πόλεμος στο Βιετνάμ, στην Καμπότζη και το Apocalypse Now συνεχίζουν να με συνοδεύουν, γιατί η τρέλα του πολέμου είναι ακόμα εδώ».
Με πληροφορίες από BBC
