ΕΙΧΑ ΚΑΠΟΙΕΣ ΕΛΠΙΔΕΣ πως το κείμενο για το ’25 θα είχε αφορμές να λοξοδρομήσει, να μην πάει προς τα σκοτάδια, να έχει αυτό που λέμε πολλές καλές ειδήσεις. Είναι όμως τόσο δύσκολο να ζει κανείς σε μια εξω-ιστορική φούσκα, αν και πολλοί και πολλές το δοκιμάζουν για λόγους αυτοπροστασίας ή μακροβιότητας (αφού οι αρνητικές σκέψεις μειώνουν, όπως λένε, το προσδόκιμο ζωής). Άλλοι πάλι μπορεί πραγματικά να αντιλαμβάνονται τα πράγματα περίπου όπως και πριν από είκοσι χρόνια: σαν μια πορεία της Δύσης και της δικής μας κοινωνίας προς το βασίλειο της προόδου, της αφθονίας και της μακροζωίας. Παραδέχονται φυσικά τα εμπόδια και τις αναποδιές, μα κάπου στο τέλος της μέρας συγκρίνουν τη Δύση με τον Μαδούρο ή τον Πούτιν και, ανακουφισμένοι από το εύκολο συμπέρασμα, συνεχίζουν όπως και πριν. Υπάρχουν, όπως ξέρουμε, πολλοί τρόποι να κατοικεί κανείς μέσα στην Ιστορία και να αφηγείται τα πράγματα.
Ακόμα όμως και για κάποιον που βρίσκεται σε κάποια απόσταση από πυκνές πολιτικές ειδήσεις και βαριές κοινωνικές αναλύσεις, το 2025 ήταν χρόνος με πολύ μεγάλες και εξοργιστικές τραγωδίες. Η επέκταση του πεδίου των πολέμων συνεχίστηκε ακάθεκτη, η Γάζα μάτωσε και ξαναμάτωσε, στην Ουκρανία βομβαρδίζονται πάντα, εκατόμβες στο Σουδάν σε έναν «εμφύλιο» χαοτικού τύπου. Με δυο λόγια, και μέσα στο ’25 έγινε αντιληπτό πως η ανάκτηση και η άσκηση της ισχύος με τους πιο ωμούς τρόπους έχει επανέλθει στο προσκήνιο ως το νέο πλαίσιο για την ανθρωπότητα και τις χώρες μας. Ως προς αυτό συμφωνούν πια οι διαφορετικοί παρατηρητές, από ειδικούς απεσταλμένους του ΟΗΕ και ινστιτούτα για τη δημοκρατία και την ανάπτυξη μέχρι και κάποιους φιλελεύθερους σχολιαστές που είχαν διαχρονικά περιορισμένη κριτική στάση σε οικεία δεινά.
Το 2035 απέχει λιγότερο από μια δεκαετία και, αν είναι τυχεροί, θα το προλάβουν και οι boomers που έζησαν έναν πλήρη κύκλο αλλαγών, από την ασπρόμαυρη τηλεόραση τη δεκαετία του ’60 σε αυτό που συντελείται τώρα. Θα ζήσουμε τελικά ό,τι είδαμε στα multiplex, συνοδεία ποπ κορν;
Το γενικότερο πλαίσιο θέλει επομένως να έχουν βαθύνει οι υπαρξιακές απειλές για τις οποίες γράφουμε εδώ και καιρό. Πώς αλλιώς να υποδεχτεί κανείς την επανεκλογή του Ντόναλντ Τραμπ στην Προεδρία των ΗΠΑ και όσα έχει φέρει στο εσωτερικό και στο εξωτερικό; Με ποιους όρους, πέραν της βαθιάς ανησυχίας και απελπισίας, μπορούμε να διαβάσουμε την οικτρή κατάσταση στο Ουκρανικό, τους θανάτους στη Γάζα, την τεράστια ώθηση που είχαν οι ολοκληρωτικές και ολιγοπωλιακές τάσεις των γιγα-εταιρειών; Πώς αλλιώς να κριθεί η ελίτ-Επστάιν, που βέβαια είναι παλιότερη υπόθεση, τώρα όμως βγαίνει στην επιφάνεια η ενδοεπικοινωνία τους;
Ένα από τα πιο σημαδιακά γεγονότα της χρονιάς που σχολιάστηκε μόνο από στενούς κύκλους –αφήνοντας δυστυχώς παγερά αδιάφορα μεγάλα τμήματα του πληθυσμού– ήταν η απογοητευτική κατάληξη της Διάσκεψης για το κλίμα στο Μπελέμ της Βραζιλίας. Μέσα στον ανελέητο γεωπολιτικό ανταγωνισμό και στην τραμπική ατμόσφαιρα συναλλακτικών εξαγορών στην οποία πάνε να προσαρμοστούν οι περισσότεροι, οι δεσμευτικές συμφωνίες για την έξοδο από τα ορυκτά καύσιμα μοιάζουν με ουτοπία. Οι στόχοι συρρικνώνονται, τα εμπόδια μεγαλώνουν, οι κρατικές εξαιρέσεις και οι εταιρικές πονηριές στήνουν χορό απέναντι στο αδιανόητο. Η κλιματική μάχη δείχνει να χάνεται – αυτό τουλάχιστον ισχυρίζονται επιστήμονες και όχι τίποτα ιδεολόγοι της Αποκάλυψης.
Από την άλλη, στο επίπεδο του πολιτισμού της καθημερινότητας η χρονιά γνώρισε τη σαρωτική διείσδυση προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης. Η οργανωμένη βάση της ζωής και ο ιστός δισεκατομμυρίων συνομιλιών και παραγγελμάτων τροφοδοτεί τους αλγόριθμους. Πράκτορες (agents) αυτοματοποιημένων λειτουργιών γίνονται μέρος του εργασιακού οικοσυστήματος σε περισσότερα γραφεία και επιχειρήσεις στον κόσμο. Date centers σχεδιάζονται για προάστια, εξοχές, ερήμους. Τώρα έχει προβάλει η ιδέα διαστημικών γιγα-αποθηκών για την εξυπηρέτηση της άφθονης και απεριόριστης τεχνητής νοημοσύνης. Υπάρχουν ακόμα πολλές ατομικές ζωές και επαγγελματικοί χώροι που δεν έχουν επηρεαστεί ή έχουν μικρές εξαρτήσεις. Περιοχές και μορφές δραστηριότητας που κινούνται σε άλλους χρόνους. Οι διαφορετικές ταχύτητες, οι ασυντόνιστοι ή «παλαιωμένοι» ανθρώπινοι κόσμοι, οι μη δικτυωμένοι αφανείς και οι υπερδικτυωμένοι που κάνουν τον περισσότερο θόρυβο, όλα αυτά κατοικούν γύρω μας και ίσως εξακολουθήσουν για πολύ ακόμα.
Τα σχετικά θέματα σχολιάζονται σε μια παγκόσμια σφαίρα ειδικών και μη, με ηθικά λεξιλόγια ή τεχνικούς όρους για μυημένους, μέσα από γλώσσες επιχειρηματικής ανάπτυξης ή φιλοσοφίζουσας πρόγνωσης. Η δική μου αίσθηση είναι ότι, με κάποιες εξαιρέσεις, ο κόσμος των θεσμών –παραδοσιακοί πολιτικοί της δεξιάς και της αριστεράς, μεγάλο μέρος των εκπαιδευτικών, για να μην αναφέρω δικαστικούς και άλλες κατηγορίες– είναι μάλλον παραζαλισμένοι, αμήχανοι, ίσως και αδιάφοροι. Πολλοί που είχαν σκεπτικιστικές τάσεις το 2023, όταν άρχιζε η ιστορία με το ChatGPT, έχουν πλέον προσχωρήσει σε κάτι που βρίσκουν αναπόδραστο και ωφέλιμο. Πολλοί κρίνουν τα πράγματα με βάση την περίμετρο κάποιων διευκολύνσεων και ανταμοιβών επειδή, ούτως ή άλλως, τόσο τα μεγέθη όσο και η πολυπλοκότητα των φαινομένων δεν επιτρέπουν την εύκολη πρόσβαση. Λιγότεροι δείχνουν πραγματικό ενδιαφέρον να ρίξουν ένα δεύτερο βλέμμα και να κατανοήσουν κρίσιμα ηθικά και πολιτικά ερωτήματα για την ανθρώπινη δημιουργία. Ο κόσμος βεβαίως αλλάζει, όλα ωστόσο δείχνουν πως τον πρώτο λόγο τον έχει ένας πολυμορφικός ιμπεριαλισμός από τη μια και η απληστία από την άλλη.
Το 2025 επιβεβαίωσε το συμπέρασμα και των προηγούμενων ετών: ο συμβατικός φιλελευθερισμός δεν μπορεί να στοχαστεί και να διαπραγματευτεί ακραία φαινόμενα. Η κλίση του καιρού είναι ακροδεξιά, με μια παραλλαγμένη και υβριδική έννοια του όρου. Από τη Χιλή μέχρι τη Γαλλία, από τις ΗΠΑ μέχρι τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης αλλά και στη δική μας ενδοχώρα απόψεων του Έλληνα (βλ. έρευνες του Eteron, του Σημείου για τη Μελέτη και Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς και άλλων) έχει διαμορφωθεί μια κοινή γνώμη με «φιλελευθεροαυταρχικό» προσανατολισμό: υπέρ της επιστροφής σε παραδοσιακούς ρόλους, μάλλον αδιάφορη για την κλιματική αλλαγή και το πώς θα αντιμετωπιστεί, πρόθυμη να δει τα δικαιώματα ατόμων ή ευάλωτων ομάδων ως εμπόδιο σε ένα αποτελεσματικό σκληρό κράτος ή στη μια ή άλλη μεγάλη επιχειρηματική ευκαιρία.
Το παράδειγμα όμως το έχουν δώσει στους πολίτες οι ισχυροί παίκτες: είτε είναι οι παγκόσμιες εταιρείες είτε κράτη και κυβερνήσεις, έχουν, σε μεγάλο βαθμό, αφήσει πίσω τη φάση ενός ήπιου σοσιαλφιλελεύθερου στυλ που αντιστοιχούσε και στον καπιταλισμό της diversity και της συμπερίληψης. Αν και γράφω αυτές τις γραμμές μια μέρα μετά την εκλογή του Κυριάκου Πιερρακάκη ως προέδρου στο Eurogroup των υπουργών Οικονομικών της Ένωσης, η εκτίμηση παραμένει ίδια: οι μεγάλες δυνάμεις της οικονομίας, της τεχνολογίας και του στρατιωτικού και ασφαλειακού πλέγματος έχουν αποφασίσει να πάνε στα άκρα τη λογική της απορρύθμισης και την υπονόμευση των κανόνων δικαίου (τις ρήτρες του κράτους-δικαίου).
Η μεγάλη εικόνα του ’25 είχε λοιπόν αρκετά τέρατα. Αναγεννημένους φασισμούς και αποδρομή ενός προηγούμενου, έστω αβαθούς και με πολλές συστημικές ευθύνες, φιλελευθερισμού. Μόλις τώρα δημοσιεύτηκε έκθεση της Europol για τα προβλήματα ασφάλειας η οποία προβλέπει, μεταξύ άλλων, οδομαχίες ανθρώπων με ρομπότ το 2035 ή drones στα χέρια ιδιωτικών ένοπλων συμμοριών ήδη από τώρα και μαζικές ταραχές από απολυμένους που θα διαδηλώνουν με το σύνθημα «πρώτα οι άνθρωποι» (όχι από τα κέρδη αλλά από τα έξυπνα ρομπότ). Υποθέτω πως καταλαβαίνουμε ότι το 2035 απέχει λιγότερο από μια δεκαετία και, αν είναι τυχεροί, θα το προλάβουν και οι boomers που έζησαν έναν πλήρη κύκλο αλλαγών, από την ασπρόμαυρη τηλεόραση τη δεκαετία του ’60 σε αυτό που συντελείται τώρα. Θα ζήσουμε τελικά ό,τι είδαμε στα multiplex, συνοδεία ποπ κορν; Το κακό είναι ότι η περιγραφή των δεινών έχει υποκαταστήσει τη συντονισμένη δράση ώστε να μην υπάρξει ένας τέτοιος εφιάλτης.
Μήπως όμως πετάξαμε πολύ ψηλά και δεν βλέπουμε τα δικά μας χωράφια; Υπάρχει ως επιχείρημα εδώ και καιρό και φυσικά για το 2025: ναι, ο κόσμος μας δεν πάει καλά αλλά εμείς, η Ελλάδα, είμαστε άλλη περίπτωση, σε πολύ καλύτερη θέση από τους πρώην αλαζόνες που έδιναν μαθήματα. Συχνά αντιμετωπίζουμε –όσοι έχουμε μια πιο ολιστική κριτική σύλληψη των δημόσιων πραγμάτων– αυτό το επιχείρημα. Στην ελληνική σκηνή η χρονιά περιείχε το γνωστό πλέον δίδυμο: κυβερνητικές φθορές –ελέγξιμες– και διαρκείς αντιπολιτευτικές αναταράξεις. Η εμφάνιση του Αλέξη Τσίπρα με την καινούργια φιλοδοξία του έδωσε μάλιστα ένα φιλί ζωής και στο καθημαγμένο και κουραστικό αντι-ΣΥΡΙΖΑ σχόλιο, που έχει παγώσει στον χρόνο σαν να μην έχουν συμβεί τόσα και τόσα γεγονότα.
Από την άλλη, το μεγάλο εκτόπισμα του λαού των Τεμπών τον Φεβρουάριο και τον Μάρτιο φανέρωσε ένα ικανό απόθεμα δυσφορίας και δυσπιστίας για την επίσημη αφήγηση των πραγμάτων και για αναζήτηση άλλων διεξόδων. Η επίσημη αφήγηση επιμένει στις δημοσιονομικές επιτυχίες, στην οικονομική βελτίωση ορισμένων δεικτών όπως αυτός της ανεργίας, στους επαίνους των ξένων αξιωματούχων και στα θετικά ratings των οίκων αξιολόγησης. Το καλό σενάριο δεν είναι ψέμα για ένα 20-26% της κοινωνίας και, ίσως, σε κάποιες τοπικές περιπτώσεις (στις luxury τουριστικές λ.χ.) και για περισσότερους/-ες. Το τοπίο των ανισοτήτων και των κοινωνικών προβλημάτων έχει και ένα τμήμα ευνοούμενων και ικανοποιημένων ατόμων και κοινωνικών κατηγοριών. Καμία κατάσταση δεν αντέχει για πολύ με «γενική εξαθλίωση» (που πάντα ήταν λάθος περιγραφή για την κοινωνία μας).
Με το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ όμως, είδαμε πόσο η εποποιία της ανάπτυξης ή της εξόδου από τις κρίσεις σκέπαζε δίκτυα διαφθοράς και κατασπατάλησης πόρων. Μια Ελλάδα ψευδών δηλώσεων και αυθαίρετων πληρωμών είχε ενταχθεί στο όχημα της κανονικότητας. Ξέρουμε πόσο άσχημα αισθάνεται εκείνη η χώρα που δεν «καλύπτεται» από τα δίκτυα των ευνοημένων και τις εξουσίες τους. Θα περάσουμε έτσι στον επόμενο χρόνο με το ερώτημα αν αυτό το σχίσμα μεταξύ ικανοποιημένων και δυσαρεστημένων θα γεννήσει κάτι πολιτικά ή αν θα παραμείνουμε σε μια κατάσταση ασαφούς αγανάκτησης και πολιτικού σημειωτόν γύρω από κάποια εναλλακτική.
*
Σε κάθε απολογισμό που δοκιμάζω εδώ στη LiFO (έκλεισα μια δεκαετία αδιάπτωτης συνεργασίας φέτος, δέκα χρόνια δημιουργικής ελευθερίας) το πολιτικό συμβιώνει κάπως με το προσωπικό. Το ’25 έτυχε –ούτε έχω καταλάβει ακόμα πώς– να είναι χρονιά εξαντλητικής εργασίας, λιγότερης (δυστυχώς) μουσικής και ταινιών και μιας περίπου «ασκητικής» ρουτίνας συγγραφής. Μετά τα 60 τους πολλοί το ρίχνουν στα ταξίδια, άλλοι (όπως εγώ) προσπαθούμε να συγκεντρωθούμε σε κάτι καινούργιο, αρχίζοντας να πετάμε σαβούρα. Η μεγάλη αναγνωστική περιπέτεια της χρονιάς για μένα ήταν οι Άθλιοι του Ουγκό (στη μετάφραση του Ωρίωνα Αρκομάνη). Πώς να το κάνουμε, είναι το αξεπέραστο έπος της νεωτερικής κοινωνικής λογοτεχνίας. Σημειώνω ακόμα, σε τελείως άλλες κλίμακες, την Ανταρκτική της Κλερ Κίγκαν, τη συγκινητική Δεσμοφύλακα του Δαββέτα, τον γίντις μάγο Ισαάκ Μπασέβις Σίνγκερ (με το απολαυστικό μυθιστόρημα Το πιστοποιητικό) αλλά και τον μετρ της νοσταλγικο-παρισινής ατμόσφαιρας Πατρίκ Μοντιανό (Η χορεύτρια).
Ίσως σαν μια ιδιωτική εκδοχή οξυγόνου, που ήταν και το σύνθημα της χρονιάς, διάβασα φέτος κάποια από την ερεθιστική ποίηση που γράφεται ακόμα – ας ισχυρίζονται διάφοροι πως η ποίηση έχει πεθάνει ή πως έχει γίνει αγνώριστη και άχαρη. Στέκομαι ενδεικτικά στην ευαίσθητη στο ιστορικό τραύμα ποίηση του Αλέξανδρου Μηλιά (Απ’ την Αθήνα φάντασμα, Πατάκης), στις υψηλές και γενναίες θερμοκρασίες ενός Γιάννη Πρεβεδουράκη (Δίστομο, Πανοπτικόν) και στον Αρχαίο πίθηκο (Πόλις) της Χλόης Κουτσουμπέλη, που ναι μεν βγήκε το 2024, έτυχε όμως να πέσει στα χέρια μου σχετικώς πρόσφατα. Έμεινα εντυπωσιασμένος από την ήρεμη –καθόλου όμως εφησυχασμένη– στοχαστική ραφή των ποιημάτων της.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
