Πώς θέλουμε να ζούμε; Ποια είναι τα προβλήματα του δημόσιου χώρου; Πού τελειώνει η αρχιτεκτονική και πού αρχίζει η καθημερινότητά μας; Πώς κατοικεί κανείς έναν τόπο; Τι σημαίνει να σχεδιάζεις με πραγματικό σεβασμό στον άνθρωπο; Υπάρχει, τελικά, χώρος για την αλήθεια μέσα στις πόλεις μας; Ζούμε σε έναν κόσμο που αλλάζει με ρυθμούς που μας ξεπερνούν και η αρχιτεκτονική επηρεάζει τη ζωή μας βαθύτερα απ’ όσο συνειδητοποιούμε. Ο αρχιτέκτονας Γιώργος Τσολάκης τα τελευταία χρόνια έχει υπογράψει μερικά από τα πιο σημαντικά έργα. Από εντυπωσιακά μουσεία και πολιτιστικά ιδρύματα μέχρι καινοτόμα επαγγελματικά συγκροτήματα και κατοικίες υψηλών προδιαγραφών, η πορεία του χαρακτηρίζεται από τόλμη, δημιουργικότητα και βαθιά κατανόηση του χώρου και των αναγκών του.
Τον συναντώ στο γραφείο του, στην καρδιά της Αθήνας, στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας 4. Πρόκειται για ένα όμορφο νεοκλασικό κτίριο, έργο του Ερνέστου Τσίλλερ, φορτωμένο με ιστορία. Στο παρελθόν φιλοξενούσε τα γραφεία του Άρη Κωνσταντινίδη, ενώ στον ακάλυπτο χώρο του στεγαζόταν το εργαστήριο της γλύπτριας Ναταλίας Μελά − μέχρι και σήμερα στέκουν εκεί ημιτελή αγάλματα, σαν να περιμένουν τη συνέχεια της δημιουργίας τους.
«Υπάρχουν “όμορφες πόλεις” που είναι παγιδευμένες σε μια καρτ ποστάλ, όμως το πιο σημαντικό για μια πόλη είναι να είναι ζωντανή − να διαθέτει χωρικές συνθήκες που ενθαρρύνουν την κοινωνικοποίηση, την επαφή με τη φύση και το στοιχείο της ανακάλυψης. Η Αθήνα αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα, καθώς συνεχώς ανακαλύπτει τη δυναμική της γύρω από τη σταθερότητα της ιστορίας της».
Ο ίδιος επιλέγει να πορεύεται με το βλέμμα στραμμένο στην ουσία των πραγμάτων: την ανθρώπινη εμπειρία μέσα στον χώρο. Βιώνει την αρχιτεκτονική ως ένα ανοιχτό ερώτημα − όχι ως κατασκευή, αλλά ως τρόπο σκέψης. Όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά: «Με συναρπάζει το γεγονός ότι η αρχιτεκτονική είναι στην ουσία της μια σκέψη ανθρωποκεντρική, η οποία όμως είναι βαθιά πραγματιστική. Μέσα από τη διαδικασία του έλλογου σχεδιασμού, έχουμε τη δυνατότητα να μεταμορφώσουμε το απτό και υλικό σε κάτι υπερβατικό στον χρόνο».
Σε όλη τη διάρκεια της συζήτησής μας, δεν αναφέρεται στην αρχιτεκτονική σαν να πρόκειται για μια στατική εικόνα. Τη βιώνει ως μια ζωντανή διαδικασία, ένα διαρκές, στοχαστικό ταξίδι ανάμεσα στο υλικό και στο άυλο. Η κουβέντα μαζί του δεν εξελίσσεται σε μια απλή απαρίθμηση έργων ή επιτευγμάτων αλλά θίγει τα πιο σημαντικά ερωτήματα που αγγίζουν την ταυτότητα της πόλης και ανοίγουν δρόμους για το μέλλον της Αθήνας.
Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λάρισα. Σπούδασε Αρχιτεκτονική στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και κατέχει μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών στο πρόγραμμα «Σχεδιασμός – Χώρος − Πολιτισμός» του ίδιου ιδρύματος. Από το 2010 διατηρεί το αρχιτεκτονικό γραφείο Tsolakis Architects, με πλούσια δραστηριότητα στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει διακριθεί σε πλήθος αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, κατακτώντας πρώτα βραβεία για έργα με διαφορετικές κλίμακες και χρήσεις. Από το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο στην Ακαδημία Πλάτωνος και τη μαρίνα του Αλίμου μέχρι το ξενοδοχείο Esperia στο κέντρο της Αθήνας, το Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων και το σχολείο στο Ελληνικό, η υπογραφή του είναι παρούσα σε έργα που δεν διαμορφώνουν απλώς τον αστικό ιστό αλλά καθορίζουν το μέλλον της πρωτεύουσας. Είναι χαρακτηριστικό ότι το όνομά του έχει πλέον συνδεθεί άρρηκτα με την έννοια της εξέλιξης της πόλης, μέσα από μια αρχιτεκτονική που συνομιλεί με τον χρόνο, τον τόπο και τον άνθρωπο.
Με λόγο μεστό και ουσιαστικό, ο Γιώργος Τσολάκης αναζητά απαντήσεις που ξεφεύγουν από το προφανές. Είναι ξεκάθαρο πως οι ιδέες του έχουν βάθος και θεωρητική πυκνότητα. Αναπόφευκτα, γεννιέται το ερώτημα: ποιοι στοχαστές και αρχιτέκτονες έχουν επηρεάσει τη σκέψη του; «Επιστρέφω ξανά και ξανά στο θεωρητικό έργο του Greg Lynn και των Deleuze και Guattari. Ο πρώτος είναι αρχιτέκτονας, οι δεύτεροι φιλόσοφοι, που ανέτρεψαν τη στατική και αμετάβλητη θεώρηση της αρχιτεκτονικής μορφής. Εισήγαγαν την έννοια της δυναμικής δομής, η οποία επαναπροσδιορίζεται κάθε φορά που προκύπτουν νέα δεδομένα. Αυτό είναι συναρπαστικό, γιατί αποτελεί μια παραλληλία με την ανθρώπινη πραγματικότητα, η οποία διαρκώς μεταβάλλεται. Και ο μόνος τρόπος να συμβαδίσεις μαζί της είναι η συνεχής περιπλάνηση σε πολλαπλότητες και νέες ιδέες», ξεκαθαρίζει.
Το ενδιαφέρον μετατοπίζεται στις δομικές δυσκολίες που καλούνται να διαχειριστούν οι αρχιτέκτονες, ειδικά μέσα στο αθηναϊκό περιβάλλον. Και όταν η συζήτησή μας στρέφεται στο τι έχει αναδειχθεί στην αρχιτεκτονική της Αθήνας και τι οφείλει να αλλάξει, είναι ξεκάθαρος: «Νομίζω ότι το σημαντικότερο που πρέπει να αλλάξουμε είναι η φοβία μας απέναντι στην αρχιτεκτονική μεγάλης κλίμακας. Μας λείπει μια σαφής ταυτότητα στη δημόσια αρχιτεκτονική, επειδή ακόμη δεν έχουμε προσδιορίσει το αφήγημα που θέλουμε να εξυπηρετεί», επισημαίνει.
Στη συνέχεια, αναφέρεται στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει ένας αρχιτέκτονας στην Αθήνα και στο πώς αυτές συγκρίνονται με το εξωτερικό: «Οι δυσκολίες είναι πολλαπλές και πολυεπίπεδες. Καταρχάς, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η αρχιτεκτονική μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να απασχολεί το ευρύ κοινό και το κράτος. Μπορούμε να πούμε πως τώρα διαμορφώνεται η αρχιτεκτονική ταυτότητα της ελληνικής κοινωνίας. Αυτή η καθυστερημένη ωρίμανση επιβαρύνεται από τη γνωστή δυσκαμψία της ελληνικής γραφειοκρατίας, που συχνά μετατρέπει την αρχιτεκτονική σε κάτι που ακολουθεί τη ζωή αντί να την οδηγεί». Και καταλήγει, με μια δόση ρεαλισμού αλλά και χιούμορ: «Φαντάζομαι ότι και στο εξωτερικό υπάρχουν δυσκολίες − διαφορετικής φύσης, βέβαια. Αλλά είμαι σίγουρος πως κι εκεί οι αρχιτέκτονες έχουν τους λόγους τους να παραπονιούνται».
Μιλώντας για τις μεγάλες προκλήσεις της αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα, δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί στον δημόσιο χώρο − έναν τομέα που, κατά τη γνώμη του, χρειάζεται επειγόντως επαναπροσδιορισμό. «Ο δημόσιος χώρος στην Ελλάδα υπήρξε πάντοτε αναπόσπαστο κομμάτι της υπαίθριας, εξωστρεφούς καθημερινότητας. Ωστόσο, η σύγχρονη πραγματικότητα απαιτεί έναν πιο ουσιαστικό σχεδιασμό, έναν σχεδιασμό που υπερβαίνει τους μορφολογικούς βερμπαλισμούς και ανταποκρίνεται στις αυθεντικές ανάγκες των ανθρώπων: την επαφή με τη φύση, τον βιοκλιματικό σχεδιασμό, την ισορροπία, μέσα από το πρίσμα της καινοτομίας».
Η ανάγκη για έναν ριζικά διαφορετικό τρόπο σκέψης και σχεδιασμού δεν είναι για εκείνον θεωρητική. Αντιθέτως, μεταφράζεται σε συγκεκριμένες στρατηγικές, όπως εξηγεί μέσα από το παράδειγμα της μελέτης για την ανάπλαση της μαρίνας Αλίμου: «Αντί να τοποθετήσουμε τα κτίρια παράλληλα με τη θάλασσα −όπως επιβάλλει η “καθιερωμένη” λογική− τα στρέψαμε κατά 90 μοίρες. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται κάθετες χωρικές παραθέσεις, που επιτρέπουν τη διαμπερότητα της θέασης, ενισχύουν τον φυσικό αερισμό προς την πόλη και προσφέρουν οπτική αυτοτέλεια στα κτίρια. Το αποτέλεσμα είναι η οργανική ενσωμάτωση του παραλιακού μετώπου στον αστικό ιστό και η ανάδειξη μιας νέας σχέσης μεταξύ πόλης και θάλασσας».
Στην ερώτηση αν η οικοδομική δραστηριότητα έχει φτάσει στο απόγειό της, ο Γιώργος Τσολάκης απαντά με συγκρατημένη αισιοδοξία: «Δεν είμαι σίγουρος ότι έχουμε φτάσει στην κορύφωση. Αυτό που νιώθω, όμως, είναι ότι μπροστά μας έρχεται μια καταιγίδα − μια περίοδος πρόκλησης που θα μας επηρεάσει όλους, σε διαφορετικά επίπεδα. Ζώντας και δουλεύοντας στην Ελλάδα, έχουμε μάθει να λειτουργούμε μέσα σε αναταράξεις. Και νομίζω πως, πλέον, ως επαγγελματίες, διαθέτουμε τα εφόδια, την ανθεκτικότητα και την εμπειρία για να ανταποκριθούμε. Το ζητούμενο είναι να παραμείνουμε σε εγρήγορση και να συνεχίσουμε να εξελισσόμαστε».
Η Αθήνα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί μονοσήμαντα ούτε όμορφη ούτε άσχημη πόλη. Όπως επισημαίνει, πρόκειται για έναν αέναο, ανοιχτό διάλογο ανάμεσα στις πολλαπλότητες και τις αντιθέσεις της. Αυτή η πολυπλοκότητα δεν αποτελεί μειονέκτημα αλλά, αντιθέτως, μια σημαντική ευκαιρία για εξέλιξη, επαναπροσδιορισμό και δημιουργία νέων συνδέσεων που αποκαλύπτουν τη βαθύτερη ουσία της πόλης.
Όταν αναφερόμαστε στην Αθήνα που εξελίσσεται σε μια πόλη χωρίς Αθηναίους, ο Γ. Τσολάκης τονίζει: «Μια πόλη χωρίς κατοίκους δεν είναι παρά ένα άδειο σκηνικό. Για τον λόγο αυτό, η δημιουργία χωρικών συνθηκών που ενθαρρύνουν την οικειοποίηση της πόλης από τους κατοίκους της είναι απαραίτητη. Παρά τη σταδιακή εκτόπιση των κατοίκων από το κέντρο λόγω της τουριστικής υπερεκμετάλλευσης, υπάρχει η πεποίθηση ότι μπορεί να επιτευχθεί μια ισορροπία συμβίωσης, όπου σεβασμός θα υπάρχει τόσο προς τον επισκέπτη όσο και προς τον μόνιμο κάτοικο».
Όσον αφορά την ταυτότητα του κέντρου της Αθήνας, επισημαίνει ότι «αυτή είναι πολυεπίπεδη και άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία της πόλης και της χώρας. Μέσα από την αρχιτεκτονική των κτιρίων αναδιπλώνονται σημαντικά ιστορικά σημεία και το κέντρο λειτουργεί ως ένας ζωντανός καμβάς, όπου ξετυλίγεται ο συνεχής διάλογος ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Η ταυτότητα της Αθήνας βρίσκεται στη μαγική ισορροπία ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση, στο μικρό και το μεγάλο, στο όμορφο και το άσχημο».
Προχωρώντας στα σημερινά προβλήματα των πόλεων, ο Γ. Τσολάκης υπογραμμίζει πως η κλιματική αλλαγή τις έχει καταστήσει πιο ευάλωτες, τόσο περιβαλλοντικά όσο και κοινωνικά. Αυτό που λείπει είναι μια συνολική, μακροπρόθεσμη και ολιστική προσέγγιση στον σχεδιασμό και τη λειτουργία τους, αντί αποσπασματικών λύσεων. Η πόλη πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ζωντανός οργανισμός που εξετάζεται στην ολότητά του, ειδικά σε αυτήν τη μεταβατική περίοδο που διανύουμε, στην οποία οι πόλεις ακόμα προσπαθούν να προσαρμοστούν στις αλλαγές της ίδιας της ζωής.
Στην καθημερινότητα, τον ενοχλούν ιδιαίτερα τα «μικρά» προβλήματα που σε άλλες πόλεις θεωρούνται αυτονόητα: τα σωστά πεζοδρόμια, η ύπαρξη πολλαπλών χώρων πρασίνου και τα αποδοτικά δημόσια μέσα μεταφοράς, που όλα μαζί μπορούν να ανακουφίσουν το υπερφορτωμένο σύστημα υποδομών της πόλης. Υπάρχουν ωστόσο και παραδείγματα προς μίμηση, όπως η Βαρκελώνη με το σύστημα των «superblocks», το οποίο βασίζεται στον ανθρωποκεντρικό σχεδιασμό και προωθεί την κοινωνικοποίηση και επανοικειοποίηση των δημόσιων χώρων μέσα από τη μείωση της κυκλοφορίας οχημάτων σε κατοικημένες ζώνες. Παρ’ όλα αυτά, όπως υπογραμμίζει, κάθε σύστημα πρέπει να είναι προσαρμοσμένο στην τοπική κουλτούρα και κοινωνία· στην Ελλάδα, είναι απαραίτητο πρώτα να κατανοήσουμε σε βάθος τις ανάγκες και τις ιδιαιτερότητες της δικής μας κοινωνίας για να διαμορφώσουμε λειτουργικές και πολιτισμικά προσαρμοσμένες χωρικές λύσεις.
Τι σημαίνει για τον ίδιο «όμορφη πόλη»; «Υπάρχουν “όμορφες πόλεις” που είναι παγιδευμένες σε μια καρτ ποστάλ, όμως το πιο σημαντικό για μια πόλη είναι να είναι ζωντανή − να διαθέτει χωρικές συνθήκες που ενθαρρύνουν την κοινωνικοποίηση, την επαφή με τη φύση και το στοιχείο της ανακάλυψης. Η Αθήνα αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα, καθώς συνεχώς ανακαλύπτει τη δυναμική της γύρω από τη σταθερότητα της ιστορίας της. Για να δημιουργήσουμε όμως χώρους που προσφέρουν νέες εμπειρίες, πρέπει να κατανοήσουμε ότι η προσέγγιση στον σχεδιασμό πρέπει να ξεπεράσει τα όρια της απλής μορφής. Ο σχεδιασμός χρειάζεται να έχει λόγο ύπαρξης και να είναι ανθρωποκεντρικός. Ο ουσιαστικός σχεδιασμός ξεκινάει με το να θέτει πολλά “γιατί” πριν καταλήξει στο “πώς”, ώστε να εστιάζει όχι στο τι είναι ένας χώρος, αλλά στο τι γεννάει μέσα μας η εμπειρία αυτού του χώρου».
Στην αρχιτεκτονική, ένα διαρκές ερώτημα είναι κατά πόσο ένα έργο πρέπει να αντέξει στον χρόνο ή αν μπορεί να θεωρηθεί παροδικό. Ο Γ. Τσολάκης υποστηρίζει ότι το ζητούμενο δεν είναι η στατική αθανασία αλλά η ικανότητα του έργου να προσαρμόζεται. «Μας ενδιαφέρει η έννοια της μεταβλητότητας, όπου το έργο συμβαδίζει με την εναλλασσόμενη πραγματικότητα και τις νέες ανάγκες. Αν μπορούμε να σχεδιάσουμε την αλλαγή, τότε έχουμε επιτύχει, καθώς αυτό που έχουμε φτιάξει μπορεί να χωρέσει πολλές ζωές και να βιωθεί πολλαπλά». Για εκείνον, ο σχεδιασμός είναι η σταθερότητα μέσα στη διαρκή μεταβολή της ζωής.
Όσο για τα διλήμματα που αναφύονται στη διαδικασία, η δική του προσέγγιση είναι ξεκάθαρη: «Αν δούμε τον σχεδιασμό του χώρου ως μια ερμηνεία της ίδιας της ζωής, δεν έχουμε να αντιμετωπίσουμε κάποιο δίλημμα». Το κλειδί είναι το όραμα και η επιθυμία να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των ανθρώπων, δημιουργώντας χώρους που αποτυπώνουν την ουσία τους.
Στην απορία μου αν έχει μετανιώσει για κάποιο έργο, απαντά με σιγουριά: «Δεν έχω μετανιώσει για κανένα έργο, καθώς όλα αποτελούν συνέχεια σε ένα ανοιχτό σύνολο παραλλαγών, που κάθε φορά απαντούν σε συγκεκριμένες ανάγκες». Παράλληλα, ξεχωρίζει το Μουσείο Εναλίων Αρχαιοτήτων και το Μουσείο της Πόλης των Αθηνών ως έργα που σηματοδοτούν την πορεία και την παρουσία του στην πόλη.
Όταν τον ρωτώ αν ζηλεύει κάποιο αρχιτεκτονικό έργο που δεν είναι δικό του, παραδέχεται ότι τα έργα που δημιουργούν τώρα στο γραφείο τους είναι τόσο πλήρη που θα ήταν αχαριστία να ζηλέψει. Ωστόσο, «αυτό που μου λείπει και ζηλεύω είναι η δυνατότητα να σχεδιάζεις με ηρεμία και χρόνο, συμμετέχοντας στην κατασκευή του έργου. Η αυθεντικότητα του χειροποίητου με γοητεύει», εξηγεί, εκφράζοντας παράλληλα την κριτική του για την εμπορευματοποίηση της αρχιτεκτονικής.
Όσο για την Αθήνα, οραματίζεται μια προσέγγιση που δεν είναι αποσπασματική: «Η Αθήνα πρέπει να αντιμετωπιστεί στην ολότητά της, δίνοντας έμφαση στις συνέργειες ανάμεσα σε αρχαιολογικούς χώρους, παραλιακό μέτωπο, αστικό πράσινο και στα ίχνη του παρελθόντος που συνυφαίνονται με το σύγχρονο αστικό τοπίο». Για τον ίδιο, ο χώρος-κλειδί αυτής της σύνδεσης είναι το πεζοδρόμιο, «το συνδετικό υλικό όλης της πόλης», το οποίο επιθυμεί να σχεδιάσει.
Στο ερώτημα τι τον εμπνέει περισσότερο, αποσαφηνίζει πως δεν είναι η τεχνολογία ή η παλαιότητα, αλλά η αυθεντικότητα και ο λόγος ύπαρξης του κτιρίου. «Με γοητεύουν κτίρια που έχουν αποβάλει την αγωνία της μορφής και εκπληρώνουν έναν σκοπό, είτε πρόκειται για ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο είτε για ένα υπερσύγχρονο μουσείο». Ο ίδιος ζει μέσα στην πόλη με έναν μοναδικό τρόπο: «Είμαι παρατηρητής της καθημερινότητας, αναζητώντας το “γιατί” πίσω από το “πώς”. Περπατώ και σκέφτομαι, σαν να συνομιλώ με τα πράγματα για να τα καταλάβω». Αυτή η σύνδεση με το αστικό περιβάλλον καθορίζει την οπτική του και την προσέγγιση στη δουλειά του.
Κλείνοντας τη συζήτηση, μοιράζεται την πιο βαθιά αλήθεια που του έχει μάθει η αρχιτεκτονική: «Είναι μια ποιητική πράξη που εκφράζει και μεταφράζει σε φυσικό χώρο τις ανάγκες των ανθρώπων και της κοινωνίας. Όλα πρέπει να προσεγγίζονται με σεβασμό και ευαισθησία προς τον άνθρωπο, δημιουργώντας χώρους που έχουν λόγο ύπαρξης». Και καταλήγει με μια πολύ προσωπική σκέψη για τη ζωή: «Το σημαντικότερο είναι η ίδια η ζωή − μια ζωή με νόημα, που αποτελεί το αντίδοτο στη λήθη του θανάτου. Το πώς θα το πετύχει ο καθένας μας είναι μια προσωπική αλλά και γοητευτική υπόθεση».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
