Ο Κ.Π. Καβάφης άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στη σύγχρονη ποίηση· είναι ο μόνος που εξακολουθεί να μεταφράζεται ξανά και ξανά, δημιουργώντας διαρκώς νέες γενιές αναγνωστών. Στην ποίησή του περιέγραψε κόσμους μελαγχολικούς, πεπερασμένους και μακρινούς. Από τη μια η αποθέωση της ομορφιάς και το είδωλο της νεότητας και από την άλλη οι σκοτεινές κάμαρες, οι αγωνιώδεις επιθυμίες, οι πρόσκαιρες εμπειρίες και η βασανιστική νοσταλγία, όλα όσα συνθέτουν τον καβαφικό ερωτισμό και την ποιητική της σεξουαλικότητας.
Η ποίησή του αποτελεί μια λογοτεχνική και καλλιτεχνική πηγή έμπνευσης και έχει επηρεάσει καταλυτικά την queer τέχνη και λογοτεχνία. Την επίδρασή της έχει δεχτεί και ο διάσημος συγγραφέας και διακεκριμένος καθηγητής Θεωρίας της Λογοτεχνίας στο City University της Νέας Υόρκης, Αντρέ Ασιμάν.
Τον συναντώ διαδικτυακά: εγώ βρίσκομαι στην Αθήνα και εκείνος στο ευρύχωρο διαμέρισμά του στο Upper West Side του Μανχάταν. Από τα πρώτα πράγματα που μου λέει είναι ότι «ο Καβάφης είναι τεράστιο κομμάτι της ζωής μου. Τον έχω μελετήσει ενδελεχώς και η ποίησή του έχει επιδράσει όχι μόνο την κοσμοθεωρία μου αλλά και στο συγγραφικό μου έργο. Μην ξεχνάτε ότι έχω μεγαλώσει στην ίδια πόλη, την ξακουστή Αλεξάνδρεια».
«Η κληρονομιά του Καβάφη είναι πολύ πιο δυνατή σήμερα, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι όταν τον διάβασα για πρώτη φορά στην εφηβεία μου. Τα ποιήματά του που κοιτάζουν προς την Αρχαία Ελλάδα προφανώς και διαβάζονται ακόμη, αλλά η απεριόριστη και ανεμπόδιστη αγάπη του για τους ανθρώπους είναι πιο ζωντανή και αντιληπτή στις μέρες μας».
Του θυμίζω τη φράση ενός πολύ σπουδαίου συγγραφέα ο οποίος έλεγε ότι: «Δεν υπάρχει άνθρωπος που να γράφει, gay ή straight, που να μην έχει επηρεαστεί από τον αφηγητή Καβάφη». Κι εκείνος απαντά: «Ο Κ.Π. Καβάφης έχει αφήσει ως παρακαταθήκη μερικά από τα πιο ειλικρινή ομοερωτικά ποιήματα. Πολλά απ’ αυτά μιλούν για ατελέσφορους έρωτες, για τη δύναμη της επιθυμίας αλλά και για τη μελαγχολία που νιώθεις όταν μια αγάπη χάνεται. Είναι ποιήματα που αναφέρονται σε εφήμερες σχέσεις οι οποίες θα μπορούσαν και θα έπρεπε να διαρκέσουν λίγο περισσότερο. Πέρα από μια φευγαλέα στιγμή, ίσως και κάτι παραπάνω από μια νύχτα».
Στα βιβλία του Α. Ασιμάν οι επιρροές της καβαφικής ποίησης είναι εμφανείς, π.χ. στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Έξοδος από την Αίγυπτο, όπου περιπλανιέται στην Αλεξάνδρεια. Επίσης, στο δοκίμιό του με τίτλο Το κρεβάτι του Καβάφη αποκρυπτογραφεί την απουσία του παρόντος στο έργο του μεγάλου Αλεξανδρινού, σκιαγραφεί τη σχέση του με την Αλεξάνδρεια και εξηγεί γιατί η ερωτική του τόλμη πηγάζει από τον κόσμο της εμπειρίας.
Με αφορμή την επέτειο των 160 ετών από τη γέννηση του Κ.Π. Καβάφη, ο Ασιμάν συμμετείχε φέτος στο φεστιβάλ που πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη από το Ίδρυμα Ωνάση, απαντώντας στο ερώτημα «γιατί διαβάζουμε Καβάφη». Εκεί περιέγραψε τον επιδραστικό χαρακτήρα του, τον αντίκτυπο του έργου του σε παγκόσμια κλίμακα και την πνευματική του κληρονομιά στις queer ταυτότητες.
Λίγο πριν ξεκινήσουμε τη συνέντευξη, μου εξηγεί: «Εξακολουθεί να με απασχολεί η μοναδική εκφραστικότητα του καβαφικού λόγου, διότι μιλά στην ψυχή κάθε ανθρώπου, δίχως να γνωρίζει σύνορα, όρια, προκαταλήψεις και εποχές».
— Στο όνομα Κ.Π. Καβάφης ποιες σκέψεις έρχονται στο μυαλό σας και γιατί;
Μου θυμίζει τη στιγμή που διάβασα για πρώτη φορά το όνομά του. Ήμουν 17 ετών και διάβαζα το Justine του Λόρενς Ντάρελ. Το όνομα του Καβάφη μου κίνησε την περιέργεια, καθώς εμφανιζόταν στις σελίδες αυτού του μυθιστορήματος σποραδικά. Με είχε εντυπωσιάσει το γεγονός ότι βρήκα κάποιον που είχε ζήσει στην Αλεξάνδρεια και αναφερόταν σε ένα παγκοσμίου φήμης μυθιστόρημα. Δεν σας κρύβω ότι παλιότερα δεν έτρεφα και μεγάλη εκτίμηση για την Αλεξάνδρεια. Αργότερα συνειδητοποίησα ότι ο Καβάφης ήταν πιο γνωστός από τον Ντάρελ και ότι κάποιος που ζούσε στην Αλεξάνδρεια μπορούσε κάλλιστα να είναι παγκοσμίως διάσημος.
— Είστε και εσείς γεννημένος στην Αλεξάνδρεια. Υπήρχε τότε κάτι που να σας θύμιζε τον σπουδαίο ποιητή;
Πρέπει να συνειδητοποιήσετε ότι η Αλεξάνδρεια που γνώρισα τότε δεν είχε καμία σχέση με τη μεγάλη και μυθική πόλη που είχε γνωρίσει ο ποιητής μερικές δεκαετίες νωρίτερα. Έζησα σε μια Αλεξάνδρεια που είχε χάσει την αίγλη της, είχε ξεπέσει και ήταν κάπως αμήχανη, σίγουρα δεν θύμιζε πια το πολυεθνικό της μεγαλείο. Η πόλη έμοιαζε με την Κωνσταντινούπολη όταν άφηνε την τελευταία της πνοή. Δεν υπήρχε κανένα ίχνος του, λοιπόν, όταν εγώ ζούσα εκεί. Ήταν ένας εξαφανισμένος κόσμος. Η αλήθεια είναι ότι ο Καβάφης με βοήθησε να ανακαλύψω ξανά την πόλη που νόμιζα ότι ήξερα, αλλά είχα λησμονήσει.
— Τι σημαίνει για εσάς η ποίησή του και ποιο είναι το αποτύπωμά της στο δικό σας ταξίδι;
Η ποίησή του, όπως τόσο καλά διέκρινε ο ποιητής Όντεν, είναι βουτηγμένη τόσο στην αρχαιότητα και στα ιστορικά πρόσωπα όσο και στην αγάπη του για τους ανθρώπους. Οι πιο συγκλονιστικές στιγμές είναι στις «Μέρες του 1903». Διαβάζουμε για εκείνες τις μέρες και τις νύχτες που έφερνε στον νου του το βλέμμα ενός άνδρα, το χέρι ή το σώμα του, και ένιωθε τον ωμό πόθο να τρέχει στις φλέβες του. Πώς να μη σε επηρεάσουν αυτές οι λέξεις, οι σκέψεις και τα συναισθήματα;
Αντρέ Ασιμάν, Να με φωνάζεις με τ' όνομά σου, Mτφρ.: Νίκος Α. Μάντης, εκδόσεις Μεταίχμιο
— Ποια είναι η πνευματική του κληρονομιά στις queer ταυτότητες σήμερα;
Η κληρονομιά του είναι πολύ πιο δυνατή σήμερα, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι όταν τον διάβασα για πρώτη φορά στην εφηβεία μου. Τα ποιήματά του που κοιτάζουν προς την Αρχαία Ελλάδα προφανώς και διαβάζονται ακόμη, αλλά η απεριόριστη και ανεμπόδιστη αγάπη του για τους ανθρώπους είναι πιο ζωντανή και αντιληπτή στις μέρες μας. Ξέρετε, νομίζω ότι τελικά το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό της ποίησης του Αλεξανδρινού είναι το ότι απουσιάζει η παθητική, ενοχική και αυτομαστιγούμενη αγάπη των προηγούμενων γενεών. Είναι πολύ σημαντικό το ότι δεν απολογείται ποτέ για την ομοφυλοφιλία του.
— Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι, ενώ τα ποιήματά του αναφέρονται στην αρχαιότητα, εξακολουθούν να έχουν μεγάλη ανταπόκριση; Μήπως αυτό οφείλεται στα διαχρονικά θέματα που πραγματεύεται, όπως ο ανεκπλήρωτος έρωτας, η επιθυμία, η λαχτάρα και οι προσδοκίες;
Η ποίησή του δεν απευθύνεται μόνο σε όλες τις γενιές αλλά και σε ολόκληρο το σύμπαν. Ο Καβάφης είναι οικουμενικός. Από αυτή την άποψη είναι διαχρονικοί οι προβληματισμοί του. Τα ποιήματα που μιλούν για τους ελληνιστικούς χρόνους, τη Ρώμη, το Βυζάντιο ακολουθούνται πάντα απ’ αυτή την ιδιαίτερη καβαφική πινελιά, εκείνη τη νότα μιας υποδόριας ειρωνείας και λύπης, όμως δεν είναι ούτε κωμικά ούτε γλυκανάλατα. Σκέφτομαι εκείνο το ποίημά του, το «Ποσειδωνιάται». Μιλάει για Έλληνες αποίκους στην Ιταλία οι οποίοι ίδρυσαν την Ποσειδωνία, το σημερινό Σαλέρνο.
Μια συγκεκριμένη ημέρα κάθε χρόνο γιορτάζουν την ελληνική τους καταγωγή τους, για να μην τη λησμονήσουν. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν μπορούν καν να μιλήσουν ελληνικά. Η γιορτή αυτή αποτελεί ουσιαστικά το ύστατο σημείο επαφής με το έθνος των Ελλήνων και τον πολιτισμό του οποίου κάποτε αποτελούσαν ζωντανό κομμάτι. Η απόστασή τους από την Ελλάδα είναι μια έμμεση ειρωνεία, η οποία αποκτά τελικά πολλές εκφάνσεις. Το ποίημα παραμένει διαχρονικά επίκαιρο όσον αφορά τις συνέπειες της απομάκρυνσης από τη μητρική μας γλώσσα.
— Ποια είναι το αγαπημένα σας ποιήματα;
Το «Ο ήλιος του απογεύματος», το «Ρωτούσε για την ποιότητα» και, φυσικά, η «Πόλις». Το τελευταίο είναι ένα ποίημα που πραγματεύεται κάθε πτυχή της ποίησης του Καβάφη. Πρόκειται για την Αλεξάνδρεια από την οποία δεν μπορεί να ξεφύγει, παρόλο που ίσως νομίζει ότι επιθυμεί να φύγει από αυτήν. Αλλά δεν αφορά μόνο τη γεωγραφία της πόλης αλλά και τη δική του εσωτερική του πόλη, τον προσωπικό του εσωτερικό δαίμονα. Από αυτή την άποψη μπορεί επίσης να παραπέμπει στην ομοφυλοφιλία του – ούτε από αυτό μπορεί να ξεφύγει.
Είναι απόλυτα δεμένος με τον τόπο όπου ζει αλλά και με το ποιος είναι. Αυτό δεν ισχύει τελικά για όλους μας; Σίγουρα ισχύει για μένα. Έχω ζήσει εκτός Αλεξάνδρειας περισσότερο από πέντε δεκαετίες, αλλά ακόμα λαχταρώ να επιστρέψω, όχι απαραίτητα στην πόλη όπως έχει διαμορφωθεί σήμερα αλλά στον τόπο των πρώτων μου χρόνων. Αυτή η Αλεξάνδρεια, όπως μου αρέσει να λέω, μπορεί να μην υπάρχει πια αλλά παρέμεινε μαζί μου και μπορεί ακόμα να με καλεί και να με σαγηνεύει.
Αντρέ Ασιμάν, Έλα να με βρεις, Mτφρ.: Νίκος Α. Μάντης, εκδόσεις Μεταίχμιο
— Όλοι έχουμε βιώσει στιγμές σαν αυτές που περιγράφει ο Καβάφης. Ποια στιγμή από τη δική σας ζωή θα ταίριαζε με κάποιο από τα ποιήματά του;
Το ποίημα «Ο ήλιος του απογεύματος» έχει να κάνει με την επιστροφή σε ένα μέρος και την πολύτιμη ανάμνηση τού πώς ακριβώς ήταν κάποτε. Επέστρεψα κι εγώ κάποια στιγμή στο παλιό μου σπίτι στην Ιταλία. Ήξερα ότι θα απογοητευόμουν, ότι υπήρχε μεγάλη πιθανότητα ο άνθρωπος που γνώρισα κάποτε να μην είναι πια εκεί και να με περιμένει. Ήξερα ότι η μητέρα μου, που θα μαγείρευε το βραδινό εκείνη την ώρα, είχε ήδη φύγει από τη ζωή.
Ήξερα ότι πιθανότατα δεν θα ένιωθα τίποτα μόλις έμπαινα στο παλιό μου διαμέρισμα. Τελικά με κατέλαβε μια πλήξη που όμως ήταν αρκετά «εκφραστική». Ένιωσα μια λύπη, μια νοσταλγία, αλλά ταυτόχρονα συνειδητοποίησα ότι ήταν αδύνατο να επιστρέψω σε κάτι που δεν υπήρχε. Ναι, κάποιος δεν με αποχαιρέτησε ποτέ, όπως ακριβώς στο ποίημα του Καβάφη, αλλά η επιθυμία μου για επανασύνδεση δεν έκρυβε κάποιου είδους πικρία. Δεν χρειαζόταν να συγχωρήσω τον εαυτό μου και σίγουρα δεν χρειαζόταν να συγχωρήσω κανέναν άλλον. Τελικά, έφυγα από εκείνο το διαμέρισμα νιώθοντας ψυχική ανάταση.
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΝΑ ΜΕ ΦΩΝΑΖΕΙΣ ΜΕ Τ' ΟΝΟΜΑ ΣΟΥ» ΕΔΩ
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΕΛΑ ΝΑ ΜΕ ΒΡΕΙΣ» ΕΔΩ
Το βιβλίο του Αντρέ Ασιμάν «Έξοδος από την Αίγυπτο», που έχει κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, είναι εξαντλημένο.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
