Το απελευθερωτικό μάθημα του Κούντερα

 Το απελευθερωτικό μάθημα του Κούντερα Facebook Twitter
Ο Κούντερα είδε ότι η καταφυγή στον λυρισμό γίνεται μηχανισμός παγίδευσης του ατόμου και της συλλογικής ζωής σε μορφές δυστυχίας και υποκρισίας.
0

ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΙΣΧΥΡΑ ΙΧΝΗ του Μίλαν Κούντερα –και από τις σταθερές θεματικές του– ήταν η σκληρή κριτική που άσκησε στο λυρικό κιτς της πολιτικής. Για τη δική μου γενιά, που τον ανακάλυψε τη δεκαετία του '80, σε μια εποχή κατάχρησης του προοδευτικού λυρισμού της Μεταπολίτευσης (χρόνια κρατικοποίησης του δημοκρατικού και προοδευτικού «ονείρου»), τα βιβλία του Κούντερα φάνηκαν σαν ένα ευφυές και λυτρωτικό μάθημα σκεπτικισμού. Η υπεράσπιση της ειρωνείας, του γέλιου, της μη πολιτικής στιγμής απέναντι στην ολοκληρωτική πολιτικοποίηση των ανθρώπινων σχέσεων μπορούσε να δέσει με προσωπικές ανησυχίες και αναζητήσεις της εποχής, με την ανία που προκαλούσε πια μια ξύλινη αριστερά – ακόμα και αν βρισκόσουν μέσα σε κάποια από τις οικογένειές της.

Υπάρχει όμως νομίζω μια παρεξήγηση σε σχέση με αυτή την κριτική στον πολιτικό λυρισμό. Η παρεξήγηση είναι ότι, καταδικάζοντας τον λυρισμό, πρέπει, σώνει και καλά, να υιοθετήσουμε έναν στεγνό και χαμηλών προσδοκιών πραγματισμό. Στους μοντέρνους καιρούς, ο πολιτικός συντηρητισμός προωθούσε ένα διπλό σχήμα: μπορείς να είσαι όσο θες λυρικός στην προσωπική ή καλλιτεχνική σου δημιουργία, αρκεί στην πολιτική σου επιλογή να αποδέχεσαι τις συμβάσεις και τα δεδομένα πλαίσια γιατί τα καθαγίασαν ο χρόνος, η εμπειρία ή η σοφία των ηγετών.

Κάπως έτσι, μια μελαγχολική ή ειρωνική ατομική στάση μπορούσε να τα συμβιώσει με μια κακόπιστα αντιδραστική πολιτική στάση. Η λαμπερή ευρύτητα του πνεύματος να συνυπάρχει με την πολιτική παραίτηση στο όνομα της ηλιθιότητας ή της ανοησίας πολλών προοδευτικών λυρισμών (και της αισθητικής ενός εύκολου αριστερού συναισθηματισμού).

Είναι, λοιπόν, η στάση του Κούντερα υπέρ του σκεπτικισμού και κατά του λυρισμού μια συντηρητική φιλοσοφία; Σκοτώνει κάθε οραματική διάσταση στο όνομα του φόβου ή της αηδίας για το πολιτικό κιτς; Κάποιος που θα έβλεπε τον αντικομμουνισμό του Τσέχου συγγραφέα ως έναν κοινότοπο, δεξιόστροφο κομφορμισμό θα απαντούσε «ναι».

Είναι, λοιπόν, η στάση του Κούντερα υπέρ του σκεπτικισμού και κατά του λυρισμού μια συντηρητική φιλοσοφία; Σκοτώνει κάθε οραματική διάσταση στο όνομα του φόβου ή της αηδίας για το πολιτικό κιτς; Κάποιος που θα έβλεπε τον αντικομμουνισμό του Τσέχου συγγραφέα ως έναν κοινότοπο, δεξιόστροφο κομφορμισμό θα απαντούσε «ναι». Θα μπορούσε να πει ότι η φιλοσοφική αφετηρία του Κούντερα είναι ένας φιλελεύθερος σκεπτικισμός που δεν επιτρέπει στη λογοτεχνία να γίνει πραγματικά πολιτική και κριτική απέναντι και στη Δύση (παρά μόνο απέναντι σε απολυταρχικές εκδοχές κράτους και ιδεολογίας).

Έχω την εντύπωση πως αυτή η ιδέα για τον Κούντερα και τη σκέψη του είναι λάθος. Γιατί; Διότι δεν βλέπει το γεγονός πως ο Κούντερα, ασκώντας κριτική στο λυρικό κιτς του κρατικού κομμουνισμού, αντιλαμβανόταν πως αυτό κατέστρεφε ουσιαστικά τον στόχο μιας καλύτερης κοινωνίας. Ο Κούντερα είδε ότι η καταφυγή στον λυρισμό γίνεται μηχανισμός παγίδευσης του ατόμου και της συλλογικής ζωής σε μορφές δυστυχίας και υποκρισίας. Αυτό, βεβαίως, δεν περιορίζεται στις κοινωνίες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού τον εικοστό αιώνα. Αν δούμε πώς ένας κιτς ψεύτικος λυρισμός διαπερνά διαφημιστικά σποτ τραπεζικών ιδρυμάτων, διακηρύξεις εθνικοπατριωτικών κομμάτων, δοκησίσοφες συμβουλές από γκουρού του ψηφιακού καπιταλισμού, αν δούμε πώς διαχέεται η ρηχή αισθηματολογία εδώ κι εκεί, η αίσθηση του μεγάλου Τσέχου αποκτά ευρύτερη σημασία.

Ο ίδιος ο Κούντερα έπλασε τη συνείδησή του στη μάχη με τον ολοκληρωτισμό στη «σοσιαλιστική» του εκδοχή. Η γενιά του μπήκε και βγήκε από τον σοβιετικό κομμουνισμό με χίλια δυο τραύματα και επιπλέον με μια εθνική ταπείνωση (η μοίρα των μικρών εθνών, η Τσεχοσλοβακία κ.λπ.). Ο σκεπτικισμός κατά της ιδεολογίας, η υπεράσπιση του ευάλωτου ατόμου, η προσφυγή στην περίπλοκη αλήθεια των ερωτικών σχέσεων απέναντι στην ψευτομεγαλοπρέπεια και στη θυσιαστική βία των πολιτικών παθών ήταν γι' αυτόν ένας δρόμος εξόδου από μια ιστορικά συγκεκριμένη καταπίεση. Οι γενιές του εικοστού πρώτου αιώνα, οι εικοσάρηδες του 2023 πρέπει να κρατήσουν αυτή την κληρονομιά, να την ανακαλύψουν με τον τρόπο τους και να την κατανοήσουν. Γιατί και σήμερα μπορούμε να δούμε λ.χ. στη ρητορική του Βλαδίμηρου Πούτιν για τη μεγάλη ρωσική ιδέα μία ακόμα φανέρωση αυτού του φονικού λυρισμού.

Από κει και πέρα όμως, οι τωρινοί και οι επόμενοι έχουν να ανακαλύψουν νέες ποικιλίες και γλώσσες της αντιολοκληρωτικής ιδέας, όπως και νέους τρόπους της λογοτεχνίας. Το βέβαιο είναι ότι απέναντι σε παλιές και σύγχρονες εκδοχές καταστροφής της αλήθειας και αποθέωσης της βλακείας το μάθημα του Μίλαν Κούντερα διατηρεί το πολύτιμο και απελευθερωτικό του νόημα.

  

Οπτική Γωνία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΚΟΥΝΤΕΡΑ

Βιβλίο / Ο Μίλαν Κούντερα και η Κεντρική Ευρώπη

Η αγωνία του Μίλαν Κούντερα για τη λογοτεχνία και τη σύνδεσή της με την Ευρώπη, η διαρκής μάχη του εναντίον του απολυταρχισμού και η ανάγκη του για ελευθερία διαφαίνονται στο βιβλίο «Ο ακρωτηριασμός της Δύσης» που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις της Εστίας.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Milan Kundera

Το πίσω ράφι / «Ο πέπλος»: Ο Μίλαν Κούντερα εξερευνά την τέχνη του μυθιστορήματος

Στον «Πέπλο», υιοθετώντας έναν τόνο φιλικό προς τον αναγνώστη και αναμειγνύοντας, όπως πάντα, το σοβαρό με το ανάλαφρο, ο Κούντερα συνοψίζει όσα τον απασχόλησαν στην «Τέχνη του μυθιστορήματος» και στις «Προδομένες διαθήκες».
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

«Η γενιά αυτή τολμά όσα δεν τολμήσαμε εμείς και της αξίζει κάθε στήριξη!»

Οπτική Γωνία / Αμπντελά Ταϊά: «Η γενιά αυτή τολμά όσα δεν τολμήσαμε εμείς και της αξίζει κάθε στήριξη!»

Ο Μαροκινός συγγραφέας και σκηνοθέτης, κάτοικος Γαλλίας πλέον και γνωστός στην Ελλάδα από το υπέροχο μυθιστόρημα «Η ζωή με το δικό σου φως», μιλά με θαυμασμό για την εξέγερση της νεολαίας που συνταράσσει την πατρίδα του.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Νίκος Χασαπόπουλος: «Παραλίγο να πεθάνω από τη σκευωρία της Novartis»

Συνέντευξη / Νίκος Χασαπόπουλος: «Παραλίγο να πεθάνω από τη σκευωρία της Novartis»

Μετά από μισό αιώνα στο «Βήμα», ο Νίκος Χασαπόπουλος μιλά για πρώτη φορά για την πιο δύσκολη απόφαση της ζωής του, τις στιγμές που έζησε δίπλα σε Λαμπράκη, Ψυχάρη και πρωθυπουργούς, αλλά και για το μεγάλο λάθος του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Ένας άλλος «Μεσοπόλεμος»: Το μένος για τα θύματα (που γίνονται φωνή)

Οπτική Γωνία / Ένας άλλος «Μεσοπόλεμος»: Το μένος για τα θύματα (που γίνονται φωνή)

Έχουμε ένα καινούργιο συναίσθημα, όχι το κλασικό της εποχής των φασισμών, δηλαδή τον φόβο μη βρεθεί κανείς στη θέση των κατώτερων, όσων έμειναν πίσω ή «από κάτω». Πλέον βλέπει κανείς μένος για τα θύματα που μιλάνε.
ΝΙΚΟΛΑΣ ΣΕΒΑΣΤΑΚΗΣ
Μποτιλιαρισμένοι στην Αθήνα: Δαπανούμε έναν μισθό στον δρόμο κάθε έτος

Οπτική Γωνία / Κάθε χρόνο χάνουμε 110 ώρες από τη ζωή μας κολλημένοι στο τιμόνι

Πώς μπορεί να μειωθεί άμεσα το μποτιλιάρισμα στους δρόμους της πρωτεύουσας; Γιατί η λεωφόρος Κηφισού δεν θα αδειάσει ποτέ; Ο συγκοινωνιολόγος και καθηγητής του ΕΜΠ, Κωνσταντίνος Κεπαπτσόγλου, εξηγεί.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Ερντογάν που (δεν) τα πήρε όλα και οι αποκαλύψεις πίσω από τις εντυπώσεις

Βασιλική Σιούτη / Ο Ερντογάν που (δεν) τα πήρε όλα και οι αποκαλύψεις πίσω από τις εντυπώσεις

Οι εκ των υστέρων αποκαλύψεις για τη συνάντηση Τραμπ - Ερντογάν κατέδειξαν τις πραγματικές ισορροπίες στο πεδίο των διεθνών σχέσεων: καμία πλευρά δεν κερδίζει άνευ ανταλλαγμάτων και οι διεθνείς σχέσεις δεν καθορίζονται από προσωπικές συμπάθειες.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Η στρατηγική του Νίκου Δένδια και η λεπτή ισορροπία με τον Κυριάκο Μητσοτάκη

Βασιλική Σιούτη / Η στρατηγική του Νίκου Δένδια και η λεπτή ισορροπία με τον Κυριάκο Μητσοτάκη

Την ώρα που η κυβέρνηση βρίσκεται αντιμέτωπη με το σκάνδαλο του ΟΠΕΚΕΠΕ, με τα Τέμπη και με την ακρίβεια, που προκαλεί κοινωνική δυσφορία, ο Νίκος Δένδιας εμφανίζεται ως μεταρρυθμιστής που θα οδηγήσει τις Ένοπλες Δυνάμεις στη νέα εποχή.
ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΣΙΟΥΤΗ
Χθες ο Μαζωνάκης, σήμερα ο Μπισμπίκης: Ποιο θα είναι το επόμενο «μεγάλο θέμα»;

Ακροβατώντας / Χθες ο Μαζωνάκης, σήμερα ο Μπισμπίκης: Ποιο θα είναι το επόμενο «μεγάλο θέμα»;

Αξιολογώντας ως πιο σημαντικό ένα τροχαίο από τη συνάντηση Τραμπ - Νετανιάχου, τα κυρίαρχα μέσα αναδεικνύουν το ασήμαντο χάριν τηλεθέασης, εξυπηρετώντας συγκεκριμένες σκοπιμότητες που θα μετατοπίσουν το ενδιαφέρον της κοινωνίας από τα σημαντικά.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΕΛΑΚΗΣ
Joe Coughlin: «Η τρίτη ηλικία δεν είναι κρουαζιέρες ή πατερίτσες»

Οπτική Γωνία / Joe Coughlin: «Γηρατειά δεν είναι μόνο κρουαζιέρες, πατερίτσες και να είσαι με το ένα πόδι στον τάφο»

Ο φιλέλληνας καθηγητής εξετάζει τις όψεις της μακροζωίας, πιστεύει πως στην Ελλάδα αυτό το φαινόμενο μπορεί να συνδυαστεί άνετα με το lifestyle και μιλάει με τρόπο ασυνήθιστο για το γήρας.
ΝΙΚΟΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ
Κοσμάς Μαρινάκης: «Σε ποιον θα πουλήσει ο καπιταλιστής αν ο κόσμος δεν έχει να το αγοράσει;»

Οπτική Γωνία / Κοσμάς Μαρινάκης: «Σε ποιον θα πουλήσει ο καπιταλιστής αν ο κόσμος δεν έχει να το αγοράσει;»

Ο δημιουργός του Greekonomics μιλά στη LiFO για την επιτυχία αυτού του εγχειρήματος αλλά και τις επιθέσεις που δέχτηκε πρόσφατα για κάποιες «άβολες αλήθειες» που επισήμανε αναφορικά με τα διαπλεκόμενα συμφέροντα πολιτικών, οικονομικών «καρτέλ» και ΜΜΕ στην Ελλάδα.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί οι διεθνείς συγκυρίες δεν ευνοούν την Ελλάδα;

Οπτική Γωνία / Γιατί οι διεθνείς συγκυρίες δεν ευνοούν την Ελλάδα;

Από την Ουκρανία και την κρίση στη Γαλλία μέχρι τις αποφάσεις Τραμπ, η Ευρώπη περνάει κρίση ταυτότητας. Πώς επηρεάζεται η χώρα μας; Μιλά στη LiFO ο Σωτήρης Ντάλης, καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ενοποίησης του τμήματος Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου. 
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ