Τα γράμματα της Μάτσης Χατζηλαζάρου προς τον Ανδρέα Εμπειρίκο από το Παρίσι

Μάτση Χατζηλαζάρου: «Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο 1946-1947» Facebook Twitter
Τα έξι γράμματα της Χατζηλαζάρου στον Εμπειρίκο φτάνουν και περισσεύουν για να φωτιστεί η ποιότητα του ερωτικού δεσμού τους, η διάρκεια της πνευματικής τους σχέσης, οι ποιητικές τους συνομιλίες, το κλίμα μιας κρίσιμης εποχής.
0

ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΗΣ Μάτσης Χατζηλαζάρου προς τον Ανδρέα Εμπειρίκο (βλ. «Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο 1946-1947», Άγρα 2013), δεν είναι πολλά – μόλις έξι. Ωστόσο, φτάνουν και περισσεύουν για να φωτιστεί η ποιότητα του ερωτικού δεσμού τους, η διάρκεια της πνευματικής τους σχέσης, οι ποιητικές τους συνομιλίες, το κλίμα μιας κρίσιμης εποχής.

Ως το 2013 είχαμε την εντύπωση ότι η επικοινωνία ανάμεσά τους είχε σταματήσει με τη διάλυση του γάμου τους, λίγο μετά την κατοχή. Ακόμα και ο επιμελητής του βιβλίου, Χρήστος Δανιήλ, φιλόλογος, πανεπιστημιακός και βιογράφος της πρώτης Ελληνίδας υπερρεαλίστριας, ήταν ανύποπτος για την ύπαρξη αυτών των γραμμάτων.

Στο αρχείο της Χατζηλαζάρου, στο Μουσείο Μπενάκη, ο ίδιος δεν είχε εντοπίσει άλλα ίχνη του Εμπειρίκου, πέρα από τις φωτογραφίες από το γαμήλιο ταξίδι τους και τη συστατική επιστολή που είχε δώσει ο Ανδρέας στη Μάτση για τις υποτροφίες του Γαλλικού Ινστιτούτου, οι οποίες έμελλε να γλιτώσουν από τη φρίκη του εμφυλίου δεκάδες φωτισμένα μυαλά.

Κάποια στιγμή εν τούτοις, ο γιος του ποιητή, Λεωνίδας Εμπειρίκος, πληροφόρησε τον Δανιήλ πως η πρώτη σύζυγος του πατέρα του, η Μάτση Χατζηλαζάρου, διατηρούσε επί μακρόν φιλικές σχέσεις και με τους δύο γονείς του, ενώ και στον ίδιο είχε μεγάλη αδυναμία· τη θυμόταν ιδιαίτερα τρυφερή. 

Αμέσως μετά, ο Χρήστος Δανιήλ, μ' ένα «ανέλπιστο δώρο» στα χέρια του, τα αντίγραφα των παρισινών επιστολών προς επιμέλεια και δημοσίευση, βυθίστηκε ξανά στο αυθεντικό σύμπαν της Χατζηλαζάρου, με τον Λεωνίδα Εμπειρίκο να του εμπιστεύεται όλο και περισσότερο ανέκδοτο υλικό. Ώσπου το 2013, «το κέλυφος του παρελθόντος έσπασε» και το «γήπεδον» της αγάπης των δύο ποιητών απλώθηκε μπροστά μας «μ' όλα τα πετράδια του».

Ο Χρήστος Δανιήλ προσεγγίζει το θέμα με πολλή διακριτικότητα. Η αίσθηση που φαίνεται να έχει αποκομίσει είναι πως η Μάτση Χατζηλαζάρου εγκατέλειπε τους αγαπημένους της όταν τα πράγματα σοβάρευαν κι εκείνοι ήθελαν να κάνουν οικογένεια, επειδή η ίδια δεν μπορούσε να κάνει παιδιά.

«Αγαπητέ μου Ανδρέα, εφθάσαμε. Η ταλαιπωρία στα τραίνα τα ιταλικά δεν περιγράφεται - ας είναι! Από τον Τάραντο και πέρα, εγώ τουλάχιστον, εταξίδευα σαν μέσα σ' έναν εφιάλτη, έχοντας χάσει κάθε ελπίδα ότι θα δω ποτέ το Παρίσι (...). Είμαι ακόμη τελείως σαστισμένη, ζω έναν καινούριο έρωτα με το Παρίσι, χωρίς να 'χω ακόμη προσαρμοστεί στον ρυθμό και στην ατμόσφαιρα του καινούριου εραστή (...). Δεν έχω μεταχειριστεί κανένα από τα γράμματα που μου 'δωσες, ούτε και των αλλωνών. Δεν έχω προς το παρόν θέση, μέσα μου, για καμμιά ανθρώπινη γνωριμία (...) Η Βιβίκα τι κάνει; Πώς θα 'θελα όλοι οι άνθρωποι που αγαπώ να ήσανε εδώ...»

ΓΡΑΜΜΑΤΑ
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Μάτση Χατζηλαζάρου, Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο 1946-1947, εκδόσεις Άγρα

Γραμμένη σ' επιστολόχαρτα του Hotel Lutecia, η πρώτη επιστολή της Μάτσης Χατζηλαζάρου αναφέρεται στο θρυλικό ταξίδι του «Ματαρόα» με τις απίστευτες κακουχίες, που έχει μόλις ολοκληρωθεί. Ανάμεσα στους συνταξιδιώτες, ο τότε σύζυγός της Ανδρέας Καμπάς, ο μετέπειτα σύντροφός της Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Κώστας Αξελός, η Μιμίκα Κρανάκη, ο Νίκος Σβορώνος, ο Μέμος Μακρής, ο Αριστομένης Προβελέγγιος, ο Κώστας Κουλεντιανός, ο Μάνος Ζαχαρίας και δεκάδες άλλοι.

Έκθαμβη μπροστά στην ομορφιά και την οργάνωση της γαλλικής πρωτεύουσας, η νεαρή ποιήτρια έχει αρχίσει πια να αντιλαμβάνεται τι έθελγε το «gougouchaki» της, όπως προσφωνεί χαϊδευτικά τον Εμπειρίκο, σ' αυτή τη χώρα όπου εκείνος μεταξύ 1927 και 1931 είχε κάνει ψυχανάλυση με τον Ρενέ Λαφόργκ.

Χάρη στην ψυχανάλυση, θυμίζουμε, είχαν γνωριστεί οι δυο τους. Ο Εμπειρίκος ασκούσε το επάγγελμα στην Αθήνα από το 1935, σ' αυτόν είχε καταφύγει η Μάτση με τους δύο ήδη αποτυχημένους γάμους, κι όπως θα έγραφε λίγο αργότερα ο ποιητής στο «Γήπεδον» (που δημοσιεύτηκε 30 χρόνια μετά, στα «Γραπτά ή Προσωπική μυθολογία»), «το τραύμα σου το είχα επουλώσει και οι λέξεις που λέγαμε μας πλησιάσανε τόσο, που και η σιγή και το διάκενο των ημερών πριν γνωρισθούμε χαθήκαν ολοτελώς»...

«Αγαπητό μου gougouchaki», επανέρχεται η Χατζηλαζάρου στις 16/2/46, «γνώρισα τον Tzara και τσακωθήκαμε από την πρώτη στιγμή αγρίως. Εκείνος με είπε σχεδόν ταγματαλήτισσα και collaboratrice και εγώ τον είπα περίπου ηλίθιο και αφελή να πιστεύει κατά λέξη την προπαγάνδα του Κ.Κ. Στο τέλος, όταν κάπως καλμάραμε, μου λέει: "Έχω γνωρίσει έναν συμπαθέστατο Έλληνα, τον Εμπειρίκο". "Μάλιστα", του λέω, "πρώην άντρας μου". "Ah oui?", με ύφος λέει, "ε τότε, κυρία μου, ίσως να μην είστε και τόσο φριχτή" (...)».

Η Μάτση δεν κρύβει πόσο την τρομάζουν πολιτικές διενέξεις σαν την παραπάνω, με τον ρουμανικής καταγωγής Τριστάν Τζαρά, πρωτεργάτη του ντανταϊσμού. 

«Βλέπω ότι όλοι είναι παθιασμένοι και εντεταγμένοι αριστεροί. Εμείς που δεν είμαστε, τι παρασταίνουμε μες στην εποχή μας; Τους Αλεξανδρινούς; Τους decadents; Όσο πάει η πολιτική μού γίνεται πιο αδιάφορη και μισητή, όλο βρωμιά και ψέματα και ανηθικότης. Αλλά φαίνεται ότι άμα έχεις πίστη δε θα ερευνάς. Σε λίγο όλοι οι καλλιτέχνες θα κάνουνε μια ορισμένη τέχνη, όπως άλλοτε όλοι κάνανε χριστιανική τέχνη. Ευτυχώς που εμείς είμαστε στο μεταίχμιο κι έτσι προφταίνω να είμαι με τους Αλεξανδρινούς. Νομίζω ότι αν γίνει κομμουνισμός σ' όλη την Ευρώπη, θα προτιμήσω να μπαρκάρω για την Αμερική. Μια ζωή είναι αυτή, θα κοιτάξω να τη ζήσω σύμφωνα με τον εαυτό μου. Δεν έχω δυστυχώς ταμπεραμέντο πιστού...»

ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ ΧΑΤΖΗΛΑΖΑΡΟΥ Facebook Twitter
Ο Ανδρέας Εμπειρίκος και η Μάτση Χατζηλαζάρου στο γαμήλιο ταξίδι τους στο Ναύπλιο, το 1939. Λίγο μετά την Κατοχή χώρισαν, αλλά στην ουσία δεν έπαψαν να επικοινωνούν ποτέ.

Η Μάτση Χατζηλαζάρου είναι φουρκισμένη για έναν επιπλέον λόγο. «Αισθάνομαι πιασμένη στη φάκα, γιατί τώρα ξέρω ότι αν πρέπει να ζήσω όλη μου τη ζωή έξω από την Ελλάδα θα αισθάνουμαι πάντα εξόριστη. Τι τα θέλεις, εγώ είμαι Ρωμιά. Αλλά πάλι δεν αντέχω ν' αντιμετωπίσω πολιτικές φουρτούνες άλλες στον τόπο μου...» Όσο περνούν οι μέρες, πάντως, το «ρωμέικο» εξακολουθεί να της λείπει, αλλά «λιγότερο έντονα, λιγότερο υστερικά».

Στο επόμενο γράμμα αναφέρει στον Εμπειρίκο τη γνωριμία της με τον ανιψιό του Πικάσο, τον Ισπανό ζωγράφο Ξαβιέ Βιλατό, τον εραστή που θα διαδεχτεί τον Καμπά και με τον οποίο θα συζήσει ως το 1954, ενώ πλέκει και το εγκώμιο της νυν κυρίας Εμπειρίκου: «Η Βιβίκα μού έγραψε ένα γλυκύτατο γράμμα. Είσαι τυχερός - και αυτή συνδυάζει έναν κόσμο τετραδίου μικρού κοριτσιού με μια Μεσόγεια ωριμότητα και μια ρέμβη εις το βλέμμα όπως του Σηκουάνα. Βλέπω ότι αυτή η τελευταία φράση για το βλέμμα της Βιβίκας θα με βοηθήσει να τελειώσω το ποίημά μου για τον Σηκουάνα, που μέρες τώρα με παιδεύει».

Κάτι άλλο που δηλώνεται στο γράμμα της 16/2/46 είναι η περηφάνια της Μάτσης για το ότι της είναι αφιερωμένη η «Ενδοχώρα»: «Ας τη βλέπουνε οι νέοι την "Ενδοχώρα" και ας μάθουνε ότι αξίζει κανείς να γράφει μονάχα αν έχει αυτό το ποιητικό περίσσευμα που ξεχειλάει στο χαρτί...»

Υπάρχουν όμως και νύξεις για την ψυχική της «κακοκαιρία», μολονότι η ίδια εμφανίζεται καθησυχαστική: «Μην τρομάζεις με τα περί καημού», γράφει στον Εμπειρίκο. «Καθένας μας έχει κατά καιρούς απελπισίες. Ποιος ξέρει, αν δεν με παίδευε αυτό, σίγουρα θα 'χα κανέναν άλλον ψυχοφάγο. Νόστιμο αυτό με τον ψυχοφάγο, ε;»

Τι ακριβώς παιδεύει τη Χατζηλαζάρου; Στο «Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης», την παρθενική ποιητική της συλλογή, την πρώτη στη νεοελληνική γλώσσα, όπου μια γυναίκα συζητά τα του έρωτα και της ζωής χωρίς ενοχές, μ' εντυπωσιακή αμεσότητα κι ελευθερία, η Μάτση φωνάζει: «Φέρτε μου να γεννήσω όλα τα μωρά της πλάσης».

Απ' ό,τι φαίνεται, όμως, σιγά σιγά η βεβαιότητα της τεκνοποιίας ακυρώνεται μέσα της. Στο «Ετούτος είναι ο τόπος της ζωγραφικής», που συνθέτει το '46 στο Παρίσι, εκτός από τα ζητήματα της σχέσης της με την Ελλάδα και το νέο τόπο που γνωρίζει, διαβάζει κανείς και τα εξής: «Μα εμένα με κυνηγάει ο τόπος μου/ εμένα που δεν ξέρω ν' αγκαλιάσω/ με κυνηγάει το παιδί/ εκείνο που θα 'πρεπε να 'χω γεννήσει...».

Ο Χρήστος Δανιήλ προσεγγίζει το θέμα με πολλή διακριτικότητα. Η αίσθηση που φαίνεται να έχει αποκομίσει είναι πως η Μάτση Χατζηλαζάρου εγκατέλειπε τους αγαπημένους της όταν τα πράγματα σοβάρευαν κι εκείνοι ήθελαν να κάνουν οικογένεια, επειδή η ίδια δεν μπορούσε να κάνει παιδιά.

Όλοι οι σύντροφοί της έκαναν στη συνέχεια οικογένειες. Κι απ' τη μεριά της διατηρούσε μ' όλους καλές σχέσεις, και με τις γυναίκες και με τα παιδιά τους. Να λοιπόν που η στερεότυπη εικόνα της ελευθεριάζουσας Μάτσης των πολλών, επώνυμων εραστών ανατρέπεται. «Ήταν ελευθεριάζουσα, αλλά για λόγους πιο βαθείς».

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Βιβλίο
0

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Μάτση Χατζηλαζάρου: Μια ποιήτρια χωρίς ενοχές

Βιβλία και Συγγραφείς / Μάτση Χατζηλαζάρου: Μια ποιήτρια χωρίς ενοχές

Ο Νίκος Μπακουνάκης συζητά με την Άντεια Φραντζή, ποιήτρια και ομότιμη καθηγήτρια στο ΑΠΘ, για τη Μάτση Χατζηλαζάρου που μας καθηλώνει με τη σωματική, ερωτική αλλά και λυρική ποίησή της.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ
Ο Ιώκο ετοίμασε ένα «έργο για έναν άνθρωπο μονάχα»

Εικαστικά / Ο Ιώκο ετοίμασε ένα «έργο για έναν άνθρωπο μονάχα» με drag και ποίηση της Μάτσης Χατζηλαζάρου

Σε μια παλιά θεατρική μάντρα της μπελ επόκ, μια βίντεο εγκατάσταση που συνδυάζει την ποίηση, τη μουσική και το drag καλεί τους θεατές σε μια άκρως προσωπική ερωτική εξομολόγηση.
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΙΑΚΟΣΑΒΒΑΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει το διήγημα «Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ» της Πατρίσια Χάισμιθ

Lifo Videos / Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει ένα διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ

«Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ»: Μια ιστορία έρωτα, αγάπης, αφοσίωσης, ανταγωνισμού, μίσους και φόνου μεταξύ ενός ζευγαριού και ενός σιαμέζικου γάτου, ένα μυστηριώδες διήγημα της δημιουργού των πιο σαγηνευτικών αντιηρώων.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Βιβλίο / Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Ολοένα περισσότερο διευρύνεται η τάση έκδοσης κλασικών και σπάνιων κειμένων σε μικρό μέγεθος που τοποθετούνται δίπλα στο ταμείο και συνιστούν την προσπάθεια ενός εκδοτικού οίκου να φέρει σπουδαία έργα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT
Νίκος Μάντης «Το χιόνι του καλοκαιριού»

Το πίσω ράφι / Για τις απουσίες που μας κάνουν αργούς στα αισθήματα

Καλοκαίρι στην Πελοπόννησο, στη σκιά της δεκαετίας του ’80: ένα πληγωμένο παιδί, μια μητέρα που επιστρέφει αλλαγμένη και μυστικά που βαραίνουν τη σιωπή των ενηλίκων - αυτά ξετυλίγει ο Νίκος Α. Μαντής στο πρώτο του μυθιστόρημα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Νέα βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος του χρόνου, και κάποιες επανεκδόσεις

Fall Preview 2025 / 13 βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος της χρονιάς

Ο πάντα επίκαιρος Καβάφης, νέα, σύγχρονα και παλιότερα ονόματα της λογοτεχνικής σκηνής και κάποιες ξεχωριστές επανεκδόσεις που δικαίως θα διεκδικήσουν χώρο στη βιβλιοθήκη όλων, βιβλιόφιλων και μη.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το πίσω ράφι/ Εμανουέλ Καρέρ «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα»

Το πίσω ράφι / Ένα επτασφράγιστο μυστικό που προκάλεσε αμηχανία και πάταγο

Προκλητικός, ωμός, συχνά σοκαριστικός, ο Εμανουέλ Καρέρ εξερευνά στο «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα» το οικογενειακό του παρελθόν, φέρνοντας σε δύσκολη θέση ακόμα και τα πιο κοντινά του πρόσωπα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ζυμώνοντας ψωμί και ταριχεύοντας έναν νεκρό στην αρχαία Αίγυπτο

Αναγνώσεις / Ζυμώνοντας ψωμί και ταριχεύοντας έναν νεκρό στην αρχαία Αίγυπτο

Πώς ήταν η ζωή στην αρχαία Αίγυπτο; Ένας Αμερικανός αρχαιολόγος περιγράφει το 24ωρο των ανθρώπων κάθε ιδιότητας και κοινωνικής τάξης στις Θήβες της αρχαίας Αιγύπτου μέσα από ιστορίες που θα μπορούσαν να είναι αληθινές.
THE LIFO TEAM
Ανί Ερνό: «Όπως η σεξουαλική επιθυμία, έτσι και η μνήμη δεν σταματά ποτέ»

Βιβλίο / Ανί Ερνό: «Όπως η σεξουαλική επιθυμία, έτσι και η μνήμη δεν σταματά ποτέ»

Η Γαλλίδα συγγραφέας που τιμήθηκε με το Νόμπελ Λογοτεχνίας γεφυρώνει, με τη μυθιστορηματοποίηση της μνήμης, τη μεγάλη λογοτεχνία, από τον Μαρσέλ Προυστ μέχρι τον σύγχρονό μας Εντουάρ Λουί. Γεννήθηκε σαν σήμερα το 1940.
ΝΙΚΟΣ ΜΠΑΚΟΥΝΑΚΗΣ