Οι «Ασκήσεις επιβίωσης» του Χόρχε Σεμπρούν από τα βασανιστήρια των ναζί

Χόρχε Σεμπρούν «Ασκήσεις επιβίωσης» Facebook Twitter
Ο Χόρχε Σεμπρούν φωτογραφημένος από τον Κώστα Γαβρά ενώ ταξιδεύαν στη Μόσχα το 1970 για την παρουσίαση της ταινίας «Η ομολογία». © Costa Gavras
0

ΠΑΡΙΣΙ 2005. Στο σχεδόν έρημο και ημιφωτισμένο μπαρ του ξενοδοχείου Lutecia, με την ξύλινη διακόσμηση και την ευχάριστη διακριτική ατμόσφαιρα, ένα καλοστεκούμενος ογδοντάρης, διόλου δυσαρεστημένος με τη μοναξιά του, ταξιδεύει νοερά προς τα πίσω κι απορεί με το πόσες ευκαιρίες έχασε να πεθάνει νέος.

Αν μπορούσαμε να τον δούμε, στο πρόσωπό του θ’ αναγνωρίζαμε αμέσως τον πιο Γάλλο από τους Ισπανούς συγγραφείς, έναν επιζήσαντα από την κόλαση του ναζισμού που έμελλε να διαγραφεί από το κομμουνιστικό κόμμα, αυτόν που με τα μυθιστορήματα, τα σενάρια και τα στοχαστικά, αυτοβιογραφικά γραπτά του μας βοήθησε να δούμε κατάματα τον ζόφο και την πολυπλοκότητα του 20ού αιώνα: τον Χόρχε Σεμπρούν (1923-2011).

Ωστόσο, το μόνο που μπορούμε να κάνουμε τώρα είναι να βυθιστούμε στις σελίδες του «Ασκήσεις επιβίωσης» που –αλίμονο– δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει (μετ. Ε. Κορομηλά, Πόλις, 2014)

Να 'τος λοιπόν στο Lutecia, έξι χρόνια πριν από την οριστική αποχώρησή του, ν’ ανακαλεί τα λόγια που είχε ανταλλάξει με τον αρχηγό του αντιστασιακού δικτύου επί κατοχής, στο ίδιο ακριβώς ξενοδοχείο, το μακρινό 1943:

«Ξέρεις τι σε περιμένει αν σε πιάσει η Γκεστάπο, το 'χεις σκεφτεί;». «Ξέρω, με περιμένει ανάκριση, δηλαδή βασανιστήρια!» είχε απαντήσει ο Σεμπρούν τότε, αλλά στην πραγματικότητα δεν είχε ιδέα. Είχε βέβαια ακουστά τις μεθόδους της γερμανικής αστυνομίας –χτυπήματα με κλομπ, ξερίζωμα νυχιών, ηλεκτροσόκ, κρέμασμα από σκοινί περασμένο σε χειροπέδες– αλλά, όπως θα έγραφε ο ίδιος δεκαετίες αργότερα, «το σώμα δεν μπορεί να έχει την πρωθύστερη εμπειρία, το a priori των βασανιστηρίων. Ακόμα και το σώμα που έχει γνωρίσει την πείνα, την εξαθλίωση, αυτήν την εμπειρία δεν την έχει: τα βασανιστήρια είναι απρόοπτα, απρόβλεπτα στα αποτελέσματά τους, στις φθορές τους…».

Γι’ αυτά γράφει στις «Ασκήσεις επιβίωσης» ο Σεμπρούν. Ένα θέμα για το οποίο, ως τα βαθιά του γεράματα, ελάχιστα είχε μιλήσει.

Ο Χόρχε Σεμπρούν δεν συμμερίζεται την άποψη ότι όποιος υποστεί βασανιστήρια είναι καταδικασμένος να χάσει οριστικά την εμπιστοσύνη του στους ανθρώπους. Η προσωπική του εμπειρία, όπως υποστηρίζει, τον δίδαξε ότι «δεν είναι το θύμα, αλλά ο δήμιος που δεν θα ξανανιώσει ποτέ οικείο τον κόσμο».

Όπως επισημαίνει στον πρόλογο του βιβλίου ο Ρεζίς Ντεμπρέ, υπήρξαν κι άλλοι που επέζησαν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, υπήρξαν κι άλλοι γενναίοι αντιστασιακοί που ήρθαν αντιμέτωποι με τον θάνατο και άφησαν αξιομνημόνευτα έργα, αλλά όπως το έκανε ο Σεμπρούν δεν το έκανε κανείς τους.

Ο δίχως θρηνωδίες και μελοδραματισμούς εσωτερικός μονόλογος απ’ τον οποίο αναδύονται ανάγλυφα τα φαντάσματα του παρελθόντος, το πάντρεμα του προσωπικού βιώματος με τη βουή και τη μανία της Ιστορίας, οι σπειροειδείς ελιγμοί της μνήμης στα ίδια και τα ίδια πάντα μονοπάτια – ιδού το «οικόσημα» που φέρει το λογοτεχνικό έργο του Σεμπρούν, σφραγίδες που αποτυπώνονται και σ’ αυτό το αφήγημά του.

ασκήσεις επιβίωσης
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Χόρχε Σεμπρούν, Ασκήσεις επιβίωσης, Μτφρ.: Έφη Κορομηλά, εκδόσεις Πόλις

Τι δίδαγμα άντλησε ο ίδιος από την εμπειρία των βασανιστηρίων; «Θα 'ταν παράλογο, για να μην πούμε ολέθριο», διαβάζουμε, «να θεωρήσουμε την αντοχή στα βασανιστήρια ως ένα απόλυτο ηθικό κριτήριο». Η αντίσταση στα βασανιστήρια, ακόμη κι αν καμφθεί τελικά, «είναι εξ ολοκλήρου ζυμωμένη με μια υπεράνθρωπη βούληση υπέρβασης».

Και για να έχει νόημα αυτή η αντίσταση, για να είναι γόνιμη, «προϋποθέτει κάτι πέρα από το ιδεώδες του Εμείς, μια κοινή ιστορία που πρέπει να συνεχίζεται, να ξαναχτίζεται, να επινοείται αδιάκοπα. Την ιστορική συνέχιση του είδους, σε ό,τι πιο ανθρώπινο κρύβει στο επίπεδο της αδελφοσύνης: τίποτε λιγότερο, τίποτε περισσότερο».

Ο Σεμπρούν, δεδομένου ότι δεν υπέστη ούτε ηλεκτροσόκ ούτε ξερίζωμα νυχιών, «είναι αδύνατον να ξέρω αν θα είχα αντέξει» γράφει. Μέσα απ’ τον πόνο, όμως, που άντεξε στη βίλα της Γκεστάπο στο Οξέρ, ένιωσε το σώμα του όπως δεν το είχε νιώσει ποτέ του – «τη στιγμή που σε κρεμάνε, αισθάνεσαι να σπας, να διαμελίζεσαι για πάντα»

Ωστόσο, σε αντίθεση με τον Ζαν Αμερί (βλ. «Πέρα από την ενοχή και την εξιλέωση») ο Χόρχε Σεμπρούν δεν συμμερίζεται την άποψη ότι όποιος υποστεί βασανιστήρια είναι καταδικασμένος να χάσει οριστικά την εμπιστοσύνη του στους ανθρώπους. Η προσωπική του εμπειρία, όπως υποστηρίζει, τον δίδαξε ότι «δεν είναι το θύμα, αλλά ο δήμιος που δεν θα ξανανιώσει ποτέ οικείο τον κόσμο».

«Το θύμα, όχι μόνο αν επιζήσει αλλά και κατά τη διάρκεια των βασανιστηρίων, γαντζωμένο στη σιωπή του, βλέπει τους δεσμούς του με τον κόσμο να πληθαίνουν, να ριζώνουν, να διακλαδώνονται, να πολλαπλασιάζονται…». Έτσι ένιωθε κι ο ίδιος στο Οξέρ, «στη βίλα με τον κήπο όπου μοσχοβολούσαν τα φθινοπωρινά τριαντάφυλλα»: «ότι ο κόσμος μου ανήκε, ή, πιο σωστά, ότι εγώ ανήκα σ’ εκείνον». Κι όπως διαπίστωνε, «η κάθε μια από εκείνες τις ώρες της σιωπής ερέθιζε και σάστιζε τους Γκεσταπίτες τους έκανε ακόμη φτωχότερους τους ήδη φουκαράδες!»

Ο πολυβραβευμένος συγγραφέας του «Ο δεύτερος θάνατος του Ραμόν Μερκαντέρ», της «Αυτοβιογραφίας του Φεδερίκο Σάντσεθ», της «Επιστροφής του Νετσάγεφ», πριν ακόμα γράψει γραμμή, όσο αντιστεκόταν στους Γερμανούς κι όσο αγωνιζόταν ενάντια στη δικτατορία του Φράνκο, βίωνε τη ζωή στην παρανομία σαν ένα προνόμιο. Μέσα στην «ευφορία της νιότης», πίστευε πως ανήκει «σ’ ένα είδος ιπποσύνης» που τον διέκρινε από τους κοινούς θνητούς.

Όπως όμως ομολογεί στις «Ασκήσεις επιβίωσης», με την πάροδο του χρόνου έπαψε να βλέπει τη ζωή του ως «χρίσμα και φωτοστέφανο»: «Όλα έχουν ένα τέλος, ακόμη και η κατανοητή, άμετρη, ίσως, έπαρση μιας διπλής ζωής γεμάτης κινδύνους, ανακαλύψεις, συναπαντήματα».

Παρ’ όλα αυτά, το πάθος για το γράψιμο διατηρήθηκε μέσα του ατόφιο. Κι όπως φαίνεται, σ’ ένα από τα μυθιστορήματα που δεν πρόλαβε να γράψει, θα μπορούσαν κάλλιστα να πρωταγωνιστούν οι δυο Αμερικανοεβραίοι στρατιώτες που πρώτοι μπήκαν στο Μπούχενβαλντ μετά την απελευθέρωση, καθώς το θέαμα που αντίκρισαν ήταν όντως μοναδικό: ο Σεμπρούν, όπως κι οι άλλοι σκελετωμένοι, κουρελιάρηδες άντρες που βάδιζαν συντεταγμένα προς τη Βαϊμάρη εκείνη την ανοιξιάτικη μέρα του 1945, μπορεί να τρέκλιζαν από αδυναμία, αλλά κρατούσαν όπλα, όπλα που μάζευαν κρυφά επί χρόνια, και που τώρα, με άγρια χαρά, τα επιδείκνυαν. «Όπλα που συμβόλιζαν όχι μόνο την ελευθερία που ξαναβρίσκαμε, αλλά κάτι πολύ περισσότερο, την ανακτημένη μας αξιοπρέπεια».

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Ομοφυλόφιλοι, κομμουνιστές, ναρκομανείς, άθεοι»: Οι φάκελοι του FBI για τους Αμερικανούς συγγραφείς του ’60

Βιβλίο / «Ομοφυλόφιλοι, κομμουνιστές, ναρκομανείς, άθεοι»: Οι φάκελοι του FBI για τους Αμερικανούς συγγραφείς του ’60

Σε μια εντυπωσιακή έκδοση, παρουσιάζονται οι φάκελοι 16 κορυφαίων Αμερικανών συγγραφέων όπως τους είχαν στοιχειοθετήσει οι πράκτορες του Έντγκαρ Χούβερ
Η συναρπαστική διαδρομή του Κώστα Γαβρά, όπως αποτυπώνεται στην αυτοβιογραφία του

Νέες εκδόσεις / Η συναρπαστική διαδρομή του Κώστα Γαβρά, όπως αποτυπώνεται στην αυτοβιογραφία του

«Πήγαινε εκεί που δεν μπορείς να πας»: κυκλοφορεί σε λίγες μέρες από τον Gutenberg ένα ογκώδες πόνημα που αγκαλιάζει κορυφαίες στιγμές και σημαδιακές φυσιογνωμίες των τελευταίων εξήντα χρόνων
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ήταν η Χάνα Άρεντ υπεροπτική και άσπλαχνη όταν μιλούσε για την «πεζότητα του κακού»;

Ιδέες / Ήταν η Χάνα Άρεντ υπεροπτική και άσπλαχνη όταν μιλούσε για την «πεζότητα του κακού»;

Η κορυφαία ερμηνεύτρια του ολοκληρωτισμού θεώρησε ότι το Ολοκαύτωμα ήταν προϊόν μιας πολεμικής γραφειοκρατείας που θα μπορούσε να συμβεί οπουδήποτε και ο Άιχμαν υπαλληλάκος ενός συστήματος οργανωμένου φόνου. Ήταν έτσι; Ένα συναρπαστικό βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε στα ελληνικά, απαντά.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Κώστας Σπαθαράκης, εκδότης.

Κώστας Σπαθαράκης / Κώστας Σπαθαράκης: «Δεν έχουμε αφηγήσεις για τις ερωτικές μας σχέσεις, για τα νιάτα μας»

Για τον άνθρωπο πίσω από τις Εκδόσεις Αντίποδες το πιο μεγάλο του όφελος είναι ότι ένας άνθρωπος που του άρεσε να είναι χωμένος μες στα βιβλία του, σε μια μοναχική και ίσως ναρκισσιστική συνήθεια, στην πορεία έμαθε να το  μετατρέπει σε εργαλείο κοινωνικότητας και επαφής με τους ανθρώπους.
M. HULOT
Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: Ζούμε το τέλος του ανθρωπισμού

Βιβλίο / Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Ζούμε το τέλος του ανθρωπισμού»

Ο πολυβραβευμένος Κολομβιανός συγγραφέας μιλά στη LiFO για τη βία που στοιχειώνει τη χώρα του, τη δύναμη της λογοτεχνίας να ανασύρει όσα κρύβει η Ιστορία, αλλά και για την αρχαιοελληνική φιλοσοφία ως σταθερή επιρροή του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
H Gen Z όχι μόνο διαβάζει αλλά συγχρόνως αλλάζει και την ίδια την έννοια της ανάγνωσης

Βιβλίο / Η Gen Z δεν διαβάζει απλώς· επαναπροσδιορίζει την ανάγνωση

Οι εκπρόσωποι αυτής της γενιάς λατρεύουν την απόδραση, παίρνουν την λεγόμενη fan fiction τόσο σοβαρά όσο και τη λίστα Booker, αναβιώνουν κλασικά βιβλία από την Τζέιν Όστεν έως τον Ντοστογιέφσκι και μοιράζονται ιστορίες στις δικές τους κοινότητες.
THE LIFO TEAM
Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Βιβλίο / Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Ο Πέρσιβαλ Έβερετ έγραψε ένα άκρως επίκαιρο, δεδομένων των τελευταίων ημερών, βιβλίο, που ταυτόχρονα φιλοδοξεί να καταστεί κλασικό, για τον ρατσισμό και τη χαμένη ανθρωπιά, και κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ και το Πούλιτζερ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη, κιθαρίστα και σκιτσογράφο Κώστα Μπέζο, που ξαναγράφει την ιστορία της Ελλάδας πριν από το 1940

Βιβλίο / «Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη Κώστα Μπέζο

Τη δεκαετία του ’30 άνθισε στην Ελλάδα ένα μουσικό είδος «διαφυγής» από τη σκληρή πραγματικότητα, οι χαβάγιες. Ο Κώστας Μπέζος, αινιγματική μορφή μέχρι πρόσφατα και σημαντικός ρεμπέτης και σκιτσογράφος, έγραψε μια ανείπωτη ιστορία, διαφορετική από αυτή που η επίσημη ιστορία έχει καταγράψει για την εποχή του Μεσοπολέμου.  
M. HULOT
Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Βιβλίο / Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Η Καταλανή συγγραφέας, που έχει εξελιχθεί σε σημείο αναφοράς της σύγχρονης queer λογοτεχνίας, μεταφράζεται παγκοσμίως και τη θαυμάζει ο Αλμοδόβαρ, μιλά στη LiFO για το τι σημαίνει να ζεις ελεύθερα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΕΞ Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Βιβλίο / Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Το πρώτο βιβλίο του Φάνη Παπαδημητρίου είναι μια συγκινητική εξομολόγηση για το ατύχημα στα 19 του που τον καθήλωσε σε αμαξίδιο, την πάλη του με τον τζόγο και τον αγώνα που έδωσε να ξαναφτιάξει τη ζωή του «μετά το τσουνάμι που ήρθε και τα σάρωσε όλα».
M. HULOT
«Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Το πίσω ράφι  / «Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Πιστή στην κλασική μορφή του μυθιστορήματος, αλλά ταυτόχρονα ανατρεπτική και μεταμοντέρνα, η καυστική σάτιρα του Τζόναθαν Κόου για τη βρετανική άρχουσα τάξη των αρχών της δεκαετίας του ’90 διαβάζεται μονορούφι.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
ΕΠΕΞ Γυναικείες φωνές από διαφορετικά μέρη του κόσμου

Βιβλίο / Από τη Μαλαισία μέχρι το Μεξικό: 5 νέα βιλία που αξίζει να διαβάσετε

5 συγγραφείς από διαφορετικά σημεία του πλανήτη χαράζουν νέους δρόμους στη λογοτεχνία. Ανάμεσά τους, η Τζόχα Αλχάρθι που κέρδισε το Booker και η βραβευμένη με Πούλιτζερ Κριστίνα Ριβέρα Γκάρσα.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Αρχαιολογία / Ποιοι ήταν οι αληθινοί «σκλάβοι» της ηδονής στην Αρχαία Ρώμη;

Η διακεκριμένη ιστορικός Mary Beard στο βιβλίο της «Οι Ρωμαίοι Αυτοκράτορες. Οι ηγεμόνες του αρχαίου ρωμαϊκού κόσμου», παρουσιάζει τη ζωή και το έργο των αυτοκρατόρων μέσα από ανεκδοτολογικές αφηγήσεις και συναρπαστικές λεπτομέρειες, που θυμίζουν απολαυστικό μυθιστόρημα. Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα κεφάλαια εστιάζει στον ρόλο των δούλων, τόσο στην καθημερινή ζωή όσο και στη σεξουαλική ζωή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
M. HULOT
Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Βιβλίο / Τα μικρά ανεξάρτητα βιβλιοπωλεία ενώνουν τις δυνάμεις τους

Από την Αμοργό ως την Αλεξανδρούπολη και από την Ξάνθη ως τη Μυτιλήνη, τα μικρά βιβλιοπωλεία αποκτούν για πρώτη φορά συλλογική φωνή. Βιβλιοπώλες και βιβλιοπώλισσες αφηγούνται τις προσωπικές τους ιστορίες, αλλά και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
«Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Lifo Videos / «Μικρή μου, ας τους αφήσουμε αυτούς τους κερατάδες τους καλόγερους»

Η Αγλαΐα Παππά διαβάζει ένα απόσπασμα από τις βέβηλες και αμφιλεγόμενες «120 Μέρες των Σοδόμων» του Μαρκησίου ντε Σαντ, ένα βιβλίο αναγνωρισμένο πλέον ως αξεπέραστο λογοτεχνικό αριστούργημα και χαρακτηρισμένο ως «εθνικός θησαυρός» της Γαλλίας.
THE LIFO TEAM