Ο φθόνος είναι ο συντετριμμένος θαυμασμός: Ένα επίκαιρο δοκίμιο για τη μνησικακία

Ο φθόνος είναι ο συντριμμένος θαυμασμός Facebook Twitter
Ο Ολλανδός διανοούμενος, συγγραφέας, κριτικός και δημοσιογράφος δανείζεται από τoν Νίτσε την έννοια της «μνησικακίας» για να εκφράσει την αγωνία του γι’ αυτό που ερχόταν, για τον φθόνο και τη βία που κρυβόταν μέσα σε συνθήματα για «αίμα», «ηρωισμό», «κοινότητα», «εκδίκηση».
0

Ο ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΟΛΛΑΝΔΟΣ διανοούμενος Μένο τερ Μπράακ, που θεωρείται η συνείδηση της ολλανδικής λογοτεχνίας, δημοσίευσε το μικρό δοκίμιο για τη μνησικακία το 1937. Σκοπός του ήταν να προειδοποιήσει τους συμπολίτες του, ιδιαίτερα τους διανοούμενους, για τον κίνδυνο της επερχόμενης βίας του εθνικοσοσιαλισμού και του ναζισμού.

Οι Ολλανδοί διανοούμενοι θεωρούσαν τότε τους εθνικοσοσιαλιστές του Χίτλερ ένα «μάτσο αποτυχημένους» και υποβάθμιζαν τον κίνδυνο και την απειλή. Το ίδιο πίστευαν και για την ολλανδική εκδοχή του εθνικοσοσιαλισμού, το κόμμα NSB.

O Μένο τερ Μπράακ τους έλεγε όμως ότι ο εθνικοσοσιαλισμός είναι «δόγμα της μνησικακίας» και ότι εφόσον έρθει στην εξουσία θα αναζητήσει έναν εχθρό, πραγματικό ή υποθετικό, για να τον μετατρέψει σε αποδιοπομπαίο τράγο. Αυτός ο εχθρός μπορεί να ήταν οι Εβραίοι, μπορεί να ήταν η «νεγροποιημένη», λόγω της τζαζ, και εκφυλισμένη Γαλλία, μπορεί να ήταν, πάλι, ο «πουλημένος» Τύπος.

Ο Τερ Μπράακ ήταν ένα είδος ακτιβιστή της λογοτεχνίας (ας μας επιτραπεί ο αναχρονισμός). Μάλιστα το 1932 είχε κηρύξει τον πόλεμο εναντίον του αισθητισμού, που έδινε βάρος στην κομψότητα της μορφής, διεκδικώντας την επιστροφή στην ειλικρίνεια και στην ουσία του περιεχομένου.

Ο Ολλανδός διανοούμενος, συγγραφέας, κριτικός και δημοσιογράφος δανείζεται από τoν Νίτσε την έννοια της «μνησικακίας» (ressentiment), η οποία βρίσκεται στη βάση κάθε ιδεολογίας που προσδιορίζεται σε σχέση με έναν «εχθρό», για να εκφράσει την αγωνία του γι’ αυτό που ερχόταν, για τον φθόνο και τη βία που κρυβόταν μέσα σε συνθήματα για «αίμα», «ηρωισμό», «κοινότητα», «εκδίκηση».

Εκτός από τον Νίτσε, ο Μένο τερ Μπράακ χρησιμοποιεί και τις αναλύσεις του Γερμανού φιλοσόφου Μαξ Σέλερ (1874-1928), επίσης επηρεασμένου από τον Νίτσε, στο βιβλίο του «Ο μνησίκακος άνθρωπος». Εδώ ο Σέλερ γράφει για τη μνησικακία ως στοιχείο της νεωτερικής ηθικής. Είμαστε τυχεροί που αυτό το βιβλίο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Κωστή Παπαγιώργη (στις εκδόσεις Ίνδικτος) και έχει προκαλέσει έναν κάποιο διάλογο (όσο, τέλος πάντων, γίνεται διάλογος στην Ελλάδα).

cover
ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ: Μένο τερ Μπράακ, Ο εθνικοσοσιαλισμός ως δόγμα της μνησικακίας, Μτφρ.: Μαργαρίτα Μπονάτσου, Εκδόσεις Καστανιώτη

Το πολεμικό δοκίμιο του Τερ Μπράακ επαναφέρει στην επικαιρότητα το βιβλίο του Σέλερ στη μετάφραση του Παπαγιώργη. Κυρίως μας κάνει να σκεφτούμε το σοβαρό θέμα της «μνησικακίας» και να διαπιστώσουμε ότι το κείμενο του Ολλανδού διανοουμένου «κολλάει» απόλυτα στη δική μας εποχή έξαρσης του λαϊκισμού, σε όλες του τις εκδοχές, των μαζικών κινημάτων και του διαδικτύου.

Για τις ανάγκες ανάγνωσης αυτού του βιβλιαριδίου του Τερ Μπράακ έκανα μια γρήγορη αναζήτηση στο σάιτ της LiFO με λέξη-κλειδί τη «μνησικακία». Πολλά τα ευρήματα. Συγκρατώ ένα-δύο: Μια διαμαρτυρία του Μιχαήλ Μαρμαρινού για τη «μνησίκακη, αγελαία, ημιανώνυμη φωνή του διαδικτύου», ένα κείμενο του Νικόλα Σεβαστάκη για την χρήση της Ιστορίας ως «μνησίκακης επιβολής».

Να, λοιπόν, όλη επικαιρότητα της μνησικακίας. Ο Μένο τερ Μπράακ γράφει ότι στις σημερινές δημοκρατίες τόσο η ισότητα όσο και η μνησικακία είναι καθολικά ιδεώδη. Όταν ο άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με την πραγματικότητα και βιώνει την ανισότητα, το πρώτο που αισθάνεται είναι ότι αδικείται.

Αυτό το αίσθημα αδικίας γίνεται φθόνος και μίσος και επιθυμία για εκδίκηση. Ο Τερ Μπράακ μας δείχνει ότι η μνησικακία διαπερνά τη συλλογική ψυχή ως γενικευμένο αίσθημα μείωσης και αδικίας.

Την ίδια χρονιά που ο Μένο τερ Μπράακ δημοσιεύει το δοκίμιό του για τον «εθνικοσοσιαλισμό ως δόγμα μνησικακίας», δημοσιεύει και ένα άλλο δοκίμιο περί χριστιανών, παλιών και νέων. Εκεί τεκμηριώνει ένα βασικό εύρημά του ότι «όλα τα μαζικά κινήματα εμπνέονται από τη μνησικακία». Και ότι το κακό, το όποιο κακό, χρησιμοποιείται πάντοτε ως βάση για λοιδορία. Αυτό είναι συγκλονιστικό αν σκεφτούμε ότι δεν πρόκειται για θεωρητικό σχήμα αλλά για την πραγματικότητά μας, που επαληθεύεται κάθε στιγμή, κάθε μέρα.

Στη θέση της αδικίας μπορούμε επίσης να βάλουμε την απουσία της χαράς. Ο Δανός φιλόσοφος Κίρκεγκορ, που στο θέμα της μνησικακίας επηρέασε τον Νίτσε, έλεγε ότι ο φθόνος είναι συντετριμμένος θαυμασμός. Όποιος δεν έχει αισθανθεί χαρά, όποιος δεν έχει νιώσει την απόλαυση και την ανάταση, σίγουρα είναι ασθενής. Και τα συμπτώματα αυτής της ασθένειας είναι ο φθόνος, η χαιρεκακία, η μνησικακία.

Για να ξαναγυρίσουμε στον Τερ Μπράακ, βασική αρχή της μνησικακίας είναι η αντίθεση και το μίσος. Ο μνησίκακος παραπονιέται διαρκώς γιατί αδικείται, μειώνεται κ.λπ. Δεν αναζητά ποτέ τα αίτια αυτής της αδικίας, πραγματικής ή όχι, στον δικό του εαυτό, στον δικό του κύκλο ευθύνης. Περνάει αμέσως από το ένα παράπονο στο άλλο, από τη μια διαμαρτυρία στην άλλη, ακόμη κι αν η αιτία του παράπονου εκλείψει, προκειμένου να μη χαθεί καθόλου έδαφος.

Η παραγωγή της μνησικακίας μπορεί να είναι και μαζική, σχεδιασμένη από καθεστώτα, κόμματα, κινήματα κ.λπ., όπως δείχνει το παράδειγμα του εθνικοσοσιαλισμού αλλά και άλλα παραδείγματα από την πρόσφατη πολιτική ζωή μας.

Στην Ελλάδα δεν γνωρίζουμε καθόλου τον Μένο τερ Μπράακ που γεννήθηκε το 1902 και αυτοκτόνησε τον Μάϊο του 1940, μετά την συνθηκολόγηση των Κάτω Χωρών με τους ναζί. Ήταν από τους πιο επιδραστικούς διανοούμενους στη χώρα του και στο σχετικό λήμμα της Britannica συγκρίνεται, ως προς την επιδραστικότητα, με τον Τ.Σ. Έλιοτ και τον δικό του ρόλο στη Βρετανία.

Ο Τερ Μπράακ ήταν ένα είδος ακτιβιστή της λογοτεχνίας (ας μας επιτραπεί ο αναχρονισμός). Μάλιστα το 1932 είχε κηρύξει τον πόλεμο εναντίον του αισθητισμού, που έδινε βάρος στην κομψότητα της μορφής, διεκδικώντας την επιστροφή στην ειλικρίνεια και στην ουσία του περιεχομένου. Ήταν επίσης διακεκριμένος κριτικός. Η στενή σχέση του με τον Τόμας Μαν και η εκτίμηση που έτρεφε ο μεγάλος Γερμανός συγγραφέας γι’ αυτόν οφειλόταν εν πολλοίς στην κριτική που είχε γράψει ο Τερ Μπράακ για το μυθιστόρημα «Η Λότε στη Βαϊμάρη».

Το κείμενο του Τόμας Μαν συνοδεύει το δοκίμιο του Τερ Μπράακ και δημοσιεύτηκε «εις μνήμην» το 1947, δηλαδή αρκετά χρόνια μετά την αυτοκτονία του. Είναι μια αποτίμηση από έναν φίλο που γίνεται με όρους λογοτεχνικούς αλλά κυρίως πολιτικούς. Ο Τόμας Μαν παραπέμπει σε μια ρήση του Τερ Μπράακ ότι ήταν «ένας πολιτικός χωρίς κόμμα» και τον χαρακτηρίζει «μάχιμο παρτιζάνο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας απέναντι στη βαρβαρότητα, της πνευματικής καθαρότητας απέναντι στο ψέμα».

Η έκδοση, σε συνδυασμό με την εισαγωγή της μεταφράστριας και τις σημειώσεις της, εικονογραφεί επίσης μια κρίσιμη στιγμή στη ζωή των διανοουμένων τις παραμονές του θριάμβου του εθνικοσοσιαλισμού, όταν έπρεπε να αποφασίσουν με ποιους θα πάνε, σε ποιους θα αντιταχθούν.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΕΔΩ

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

To νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Disable checkingPremium suggestions
Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Μπεν Γουίλσον: «Η χαοτική εικόνα της Αθήνας είναι το μυστικό της αντοχής και της επιτυχίας της»

Βιβλίο / Μπεν Γουίλσον: «Η χαοτική εικόνα της Αθήνας είναι το μυστικό της αντοχής της»

Από τη Βαβυλώνα ως την Αθήνα, ο διάσημος ιστορικός και συγγραφέας βλέπει τις πόλεις ως ζωντανούς οργανισμούς, όπου η ιστορία γράφεται από τους ανθρώπους και όχι από τα κτίρια – με δημόσιες διεκδικήσεις και αντιστάσεις στο gentrification.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
10 βιβλία που διαπνέονται από 10 ελληνικά νησιά και τόπους - από τις Σπέτσες και την Άνδρο ως την Κρήτη και τη Μύκονο

Βιβλίο / 10 βιβλία για 10 ελληνικά νησιά και τόπους - από τις Σπέτσες και την Άνδρο ως την Κρήτη και τη Μύκονο

Δεν είναι λίγα τα βιβλία που ξεδίπλωσαν και ενίοτε αποθέωσαν κρυφές ή φανερές μεριές της Ελλάδας και κατέληξαν να γίνουν συνώνυμα συγκεκριμένων τόπων. Από τις ονειρικές, σχεδόν ψυχεδελικές Σπέτσες στον Μάγο του Φόουλς μέχρι τη Μάνη του Φέρμορ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ocean Vuong: «Πίσω από τη βιτρίνα της χιπστεριάς κρύβεται ο φόβος»

ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ / Ocean Vuong: «Πίσω από τη βιτρίνα της χιπστεριάς κρύβεται ο φόβος»

Ο Αυτοκράτορας της Χαράς είναι ένα λογοτεχνικό επίτευγμα. Ένα μεγάλο μυθιστόρημα με ιστορίες απλών ανθρώπων που τις σχέσεις τους ορίζουν η καλοσύνη και η αλληλεγγύη. Με αφορμή την κυκλοφορία του, ένας από τους πιο ταλαντούχους συγγραφείς της γενιάς του μιλάει για τη λογοτεχνία, τους ήρωές του, την queer ταυτότητα και την κατάσταση όπως διαμορφώνεται στην Αμερική του Τραμπ σε μια συνέντευξη-ποταμό.
M. HULOT
Η Λυδία Κονιόρδου διαβάζει τον μονόλογο της Λούλας Αναγνωστάκη «Ο oυρανός κατακόκκινος»

Lifo Videos / «Ιδού εγώ»: Η Λυδία Κονιόρδου ερμηνεύει το «Ουρανός Κατακόκκινος» της Λούλας Αναγνωστάκη στο LIFO.gr

O απολογισμός ζωής μιας γυναίκας που βλέπει γύρω της τον κόσμο να διαλύεται, η προσωπική εμπλοκή στη συλλογική μνήμη, μια ποιητική εκδοχή της δυστυχίας που γεννά η σύγχρονη πραγματικότητα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Βιβλίο / Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Με ένα πλούσιο πρόγραμμα με καλεσμένους από 16 χώρες και τιμώμενο πρόσωπο τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο, το φετινό φεστιβάλ σημείωσε τη μεγαλύτερη προσέλευση στην ιστορία του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

The Review / Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

Ο Χρήστος Παρίδης και η Βένα Γεωργακοπούλου, με αφορμή τη νέα έκδοση του έργου του Ζαν Ζενέ, εξετάζουν τους λόγους που μπορεί να μας αφορά ακόμα και σήμερα το θρυλικό βιβλίο του 1945. ― ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟΛΜΗΡΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
100 βιβλία που ξεχωρίσαμε για αυτό το καλοκαίρι

Βιβλίο / 100 βιβλία να διαβάσεις κάτω από ένα αρμυρίκι ή στην πόλη με το κλιματιστικό στο φούλ

Κλασική λογοτεχνία, σύγχρονοι συγγραφείς, δοκίμια, ιστορία, αυτοβελτίωση, βιβλία για το «μικρό» να μην είναι όλη την ώρα στο iPad. Kάτι για όλους για να περάσει όμορφα, ήσυχα και ποιοτικά το καλοκαίρι.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Βιβλίο / Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Τέτοιες μέρες πριν από πενήντα χρόνια, το γκρουπ έκανε το ντεμπούτο του στην σκηνή του θρυλικού κλαμπ CBGB στη Νέα Υόρκη, κι ένα νέο βιβλίο ακολουθεί την πορεία τους από τις πρώτες τους ημέρες μέχρι το είδος εκείνο της επιτυχίας που συνήθως έρχεται με τα δικά της προβλήματα
THE LIFO TEAM
Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Βιβλίο / Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Η Γαλλίδα κριτικός λογοτεχνίας της «Monde», Φλοράνς Νουαβίλ, στο «Μίλαν Κούντερα: Γράψιμο... Τι ιδέα κι αυτή!», αποκαλύπτει καίριες στιγμές και συγγραφικές αλήθειες του καλού της φίλου, αναιρώντας όλες τις κατηγορίες που συνδέονταν με το όνομά του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πάουλο Σκoτ

Βιβλίο / Πάουλο Σκoτ: «Στη Βραζιλία ο ρατσισμός είναι παντού, στη λογοτεχνία, στους στίχους της σάμπα»

Πότε ρεαλιστικό, πότε στρατευμένο, πότε αστυνομικής υφής, πότε μια τρελή και ξεκαρδιστική σάτιρα. Οι «Φαινότυποι» του Πάουλο Σκοτ είναι ένα αξιοσημείωτο βιβλίο. Μιλήσαμε με τον Βραζιλιάνο συγγραφέα για τη λογοτεχνία, την κατάσταση στη Βραζιλία και την αξία των λογοτεχνικών βραβείων.
ΒΕΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ