Το «Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο», το πρώτο βιβλίο του βραβευμένου Λατινοαμερικανού συγγραφέα-φαινόμενο, όπως τον έχουν χαρακτηρίσει, Μπενχαμίν Λαμπατούτ, έμοιαζε πραγματικά με γροθιά στο στομάχι, με μια αποκάλυψη από άλλους κόσμους που συνέδεε τις επιστήμες με την πιο υψηλή μορφή λογοτεχνίας και τις μεγάλες αποκαλύψεις με μια τεράστια ευεργεσία αλλά και απειλή που απλώνεται από πάνω μας σαν σκιά. Το επόμενο βιβλίο του, «Maniac», είχε μιλήσει, προφητικά, πολύ πριν βγει η ταινία «Oppenheimer», για τις τρομερές αποκαλύψεις και την προβληματική φύση των πρωταγωνιστών του Προγράμματος Μανχάταν, ενώ ο «Λίθος της τρέλας» μιλούσε για το τέρας του ανορθολογισμού και της τρέλας που είχε καταλάβει τους σπουδαίους συγγραφείς και επιστήμονες (όλα του τα βιβλία κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Δώμα).
Λίγες μέρες πριν βρεθεί στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση –στις 21 Μαΐου– για να συνομιλήσει με την Αφροδίτη Παναγιωτάκου, καλλιτεχνική διευθύντρια του Ιδρύματος Ωνάση, ο Λαμπατούτ αποκαλύπτει στη LiFO όλα τα μυστικά της ανεξάντλητης σκέψης του. Τον πετύχαμε μέσω Zoom στο σπίτι του στο Σαντιάγο της Χιλής ένα ωραίο μεσημέρι, ανάμεσα στα αγαπημένα του φυτά, με μια γάτα να περιφέρεται αδιαφορώντας για τις υψηλές, στοχαστικές του αναζητήσεις.
«Σκοπός της συγγραφής είναι να διακρίνει τα πράγματα μέσα στις σκιές. Αλλιώς δεν έχει ενδιαφέρον. Γι’ αυτό που φαίνεται στο φως και είναι απολύτως ξεκάθαρο υπάρχουν οι επιστήμες και η ψυχολογία. Για να καταλάβουμε όμως το αόρατο και το μη διακριτό δεν έχουμε πολλά εργαλεία πέρα από τη λογοτεχνία».
— Για να μιλήσω ειλικρινά, πάντοτε είχα την αίσθηση ότι είστε ένα παράδοξο είδος αλχημιστή, και όχι απλώς συγγραφέα, που ζει σε λάθος εποχή. Πιστεύετε, αλήθεια, στην αλχημεία που περιγράφετε στα βιβλία σας;
Αναμφίβολα έχουμε κληρονομήσει τα κελεύσματα της αλχημείας, της μαγείας. Η παράδοση του στοχασμού παραμένει ίδια. Η φυσική φιλοσοφία, την οποία τώρα αποκαλούμε επιστήμη, και οι τέχνες αναμειγνύονται στο πέρας των χρόνων. Βέβαια, υπάρχει μια τάση, όταν αναζητάς την κατανόηση, να αναγάγεις τα πράγματα στην ουσία τους, αλλά για να το πετύχεις τα ανασυνθέτεις, κάτι που προϋποθέτει τη διάλυση των μερών. Μια τέτοια διαδικασία υπάρχει και στην αλχημεία, και συγκεκριμένα ένα στάδιο που λέγεται «solve», το οποίο αφορά ξεκάθαρα τη μεταστοιχείωση. Σαφώς λοιπόν και είναι υπέροχο να ανασυνθέτεις όλα αυτά τα κομμάτια σε μια νέα, όμορφη διάταξη, και πιστεύω ότι αυτό μας λείπει σήμερα – γιατί είναι ένα πολύ δύσκολο και απαιτητικό εγχείρημα. Κατά κάποιον τρόπο είναι ένα μη ανθρώπινο καθήκον. Νομίζουμε ότι είμαστε ταγμένοι στο να λύνουμε γρίφους, αλλά υπάρχει ένα πολύ μεγαλύτερο εγχείρημα το οποίο συνήθως εναπόκειται στους θεούς, που είναι να βάζουμε το σύμπαν σε τάξη. Και αυτό το κάνουμε ακόμα και άθελά μας, με τον τρόπο των ανθρώπων, δηλαδή με αυτόν τον ανάκατο, ερωτικό, ενίοτε και δολοφονικό τρόπο με τον οποίο φτιάχνουμε τον κόσμο. Σε αυτή λοιπόν τη διαδικασία καλείσαι να εμπλακείς ως συγγραφέας, ακόμα και αν δεν το θέλεις.
Από την πλευρά μου, θεωρώ καθήκον μου να κάνω τα πράγματα να φαίνονται όχι αδυσώπητα συνεκτικά, να παραλείπω δηλαδή αυτό που χρειάζεται ώστε να μοιάζουν ζωντανά και υπέροχα. Γι’ αυτό γράφω για όλες τις μαύρες τρύπες και αναζητώ αυτό που δεν γίνεται εύκολα κατανοητό· ακριβώς γιατί αυτό μας κρατάει ζωντανούς, σε εγρήγορση. Αυτή η μη αναγώγιμη πολυπλοκότητα, που αφορά εμάς και το σύμπαν, είναι κάτι που μας έχει σώσει πολλές φορές, αλλά είναι επίσης πολύ οδυνηρό το γεγονός ότι δεν μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας και τον κόσμο όπως πραγματικά είναι. Οπότε, δεν έχουμε πολλές επιλογές πέρα από το να βρούμε τη θέση μας στον κόσμο παράγοντας νόημα. Αυτό ακριβώς κάνει η λογοτεχνία, έστω και με αυτόν τον αμήχανο και περιοριστικό τρόπο.
— Σίγουρα μας προκαλεί αμηχανία, αλλά ο τρόπος που στήνει η λογοτεχνία κόσμους μέσα από τις μεταφορές μοιάζει μαγικός. Δεν πιστεύετε, αλήθεια, ότι η διαδικασία απόδοσης νοήματος συνορεύει με τη μαγεία;
Το πρόβλημα είναι ότι, όσο όμορφη και αν είναι μια μεταφορά, μπορεί να καταστεί εξαιρετικά επικίνδυνη. Έχουν πεθάνει άνθρωποι για μια μεταφορά, έχουν κυριολεκτικά αλληλοεξοντωθεί. Πρέπει να είσαι εντελώς ηλίθιος ή να μην έχεις διαβάσει τα κατάλληλα βιβλία για να μην αντιλαμβάνεσαι ότι η διαδικασία εύρεσης της μεταφοράς εκ των πραγμάτων σε βάζει σε ένα είδος υπολειπόμενης νοητικής ανάπτυξης (arrested development) ή λαθροβίωσης (suspended animation), ειδικά όταν προσπαθείς απελπισμένα να κάνεις ταυτόχρονα δύο πράγματα και αποτυγχάνεις και στα δύο. Με άλλα λόγια, αν ο αναγνώστης θεωρήσει, τελειώνοντας το βιβλίο, ότι έχει καταλάβει απόλυτα τα πάντα και με ευκολία, τότε προφανώς κάτι δεν έχεις κάνει καλά ως συγγραφέας· αν, πάλι, δεν έχει καταλάβει τίποτα, τότε πάλι κάτι έχεις κάνει λάθος. Γι’ αυτό οι συγγραφείς, ειδικά οι κορυφαίοι, όπως ο Μπολάνιο, ο Ζέμπαλντ και ο Μπόρχες, κάνουν πολλά περισσότερο από αυτό, ξεπερνώντας τα στάδια της κατανόησης – σε διεγείρουν και σε προκαλούν.
— Επειδή αναφέρατε τον Μπολάνιο, νομίζω ότι κινείστε στην ίδια γραμμή, αφού φαίνεται ότι γράφοντας αναζητείτε την ίδια παράφορη ενέργεια, που σε παρασύρει με τον ηλεκτρισμό της. Έχω την αίσθηση ότι είναι διαφορετική από την κλασική, αφηγηματική γραφή των Ευρωπαίων συγγραφέων, έτσι δεν είναι;
Η συγγραφή είναι δαιμονικό πράγμα, σχετίζεται άμεσα με τους δαίμονες, το περίφημο «δαιμόνιον». Κυρίως γιατί ο σκοπός της είναι να διακρίνει τα πράγματα μέσα στις σκιές. Αλλιώς δεν έχει ενδιαφέρον. Γι’ αυτό που φαίνεται στο φως και είναι απολύτως ξεκάθαρο υπάρχουν οι επιστήμες και η ψυχολογία. Για να καταλάβουμε όμως το αόρατο και το μη διακριτό δεν έχουμε πολλά εργαλεία πέρα από τη λογοτεχνία. Δείτε, για παράδειγμα, πώς το έκανε ο Ρομπέρτο Καλάσο, αυτός ο ακούραστος μύστης και προασπιστής ενός τελετουργικού που είναι άμεσα συνυφασμένο με τη λογοτεχνία, ο οποίος κατάλαβε καλά ότι η λογοτεχνία είναι άμεσα συνυφασμένη με την καταληψία.
— Ο Καλάσο, βέβαια, που ανέφερε την καταληψία ως μορφή επιφοίτησης, είχε αναφερθεί στις απαρχές της ως μια αρχαιοελληνική πρακτική, άμεσα συνδεδεμένη με τους μύθους. Αλήθεια, τη θεωρείτε προϋπόθεση για τη γραφή;
Μα το πιστεύω πως η καταληψία είναι η υψηλότερη μορφή ευφυΐας. Αυτό στο οποίο πρέπει να εξασκηθεί ένας συγγραφέας είναι να μπορεί να επιτρέπει την καταληψία, να αφήνεται σε αυτή. Σίγουρα είναι κάτι επικίνδυνο, γι’ αυτό τόσο πολλοί συγγραφείς και ποιητές φλερτάρουν με την τρέλα. Ποτέ δεν είναι ασφαλές να έχεις επίγνωση της διαδικασίας, να αντιλαμβάνεσαι με έναν μαγικό τρόπο ότι γίνεσαι συγγραφέας. Είναι όπως όταν περπατάς στον δρόμο και συναντάς απρόσμενα έναν άλλο άνθρωπο που δεν μπορείς να βγάλεις από το μυαλό σου και αυτό είναι ικανό να σε τρελάνει. Αυτό ακριβώς είναι τα βιβλία, ή τουλάχιστον αυτό πρέπει να κάνουν τα βιβλία, να σου δημιουργούν αυτού του είδους την τρέλα.
— Είναι σαν αυτό που έλεγε ο Κάφκα, ότι «τα βιβλία πρέπει να κόβουν σαν τσεκούρι την παγωμένη θάλασσα μέσα μας». Ακόμα, όμως, και η επιστημονική περιγραφή της θεωρίας της μαύρης τρύπας από τους Ρόμπερτ Οπενχάιμερ και Χάρτλαντ Σνάιντερ ως «αυτή που ήταν ικανή να τσαλακώσει τον χώρο σαν ένα κομμάτι χαρτί και να σβήσει τον χρόνο σαν τη φλόγα ενός κεριού», που γράφετε στο «Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο», δεν είναι ατόφια ποίηση;
Η ποίηση που αγαπώ έχει πολύ να κάνει με τη μεταφορά και τη μετάφραση. Και η αρετή της ποίησης είναι να βρίσκει μεταφορές και κρυφές εκφράσεις στα πιο παράδοξα και σπάνια πράγματα. Αυτό ακριβώς κάνει η επιστήμη: αν είσαι όντως επιστήμονας, τότε αναφέρεσαι σε πράγματα που ούτε έχει δει ούτε έχει καταλάβει ποτέ κανείς, και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο χρειάζεσαι την ποίηση στην πιο αμιγή της μορφή. Γιατί είναι πράγματα παράδοξα και αξιοθαύμαστα, που μέχρι να τα εντοπίσει και να τα καταλάβει η επιστήμη μοιάζουν απλώς ακατάληπτα και ακατανόητα. Γι’ αυτό ακριβώς η ανθρωπότητα είναι εμμονική –και δικαίως– με τις επιστήμες, με το να ανακαλύπτει διαρκώς περισσότερα. Η ποίηση είναι ένα είδος μετάφρασης αυτών των θαυμάτων σε λέξεις, σε καθημερινό λόγο. Αυτό που πρέπει να διαθέτει ένας συγγραφέας είναι ένα εσωτερικό ραντάρ ώστε να εντοπίζει το αξιοθαύμαστο, είτε πρόκειται για κάτι που συμβαίνει και έχει διαφύγει της προσοχής μας είτε για κάτι που δεν έχει συμβεί ποτέ προηγουμένως. Πρέπει να διαθέτει αυτό το αυτί και το βλέμμα. Πρόκειται για μια πολύ εμβριθή και θεμελιώδη διαδικασία την οποία έχουν καταφέρει συγγραφείς που αγαπώ, όπως ο Ζέμπαλντ και ο Μπολάνιο, με την υψηλή ποίησή τους.
— Μια που αναφέρατε τον Μπολάνιο, τουλάχιστον αυτός φαίνεται να βρίσκει την ποίηση στους εγκληματίες και στους απόκληρους, σε καταστάσεις που άλλοι θα χαρακτήριζαν ακραίες ή χυδαίες.
Ναι, γιατί ένα βασικό λάθος που κάνουν οι άνθρωποι είναι να νομίζουν ότι η ποίηση έχει να κάνει με το αρμονικό και το όμορφο, με ένα ωραίο ηλιοβασίλεμα. Σαφώς και υπάρχει και εκεί ποίηση, αλλά αυτό που κάνει η τέχνη είναι να μας φέρνει σε επαφή με τις πιο ουσιαστικές αντιφάσεις του βίου. Αυτό σημαίνει ότι συμμετέχουμε σε τρομακτικές καταστάσεις που κάνουν πολλές φορές τη ζωή να μοιάζει με θρίλερ. Ο μύθος σε κάνει να αντιλαμβάνεσαι ότι είσαι μέρος μιας φονικής, σκοτεινής, στυγερής ενέργειας την οποία φροντίζει να σου θυμίζει με κάθε τρόπο. Κάθε υπέροχη ιστορία που γράφουν σπουδαίοι συγγραφείς, όπως ο Μπόρχες ή ο Μπολάνιο, για τον οποίο μιλάμε, σου υπενθυμίζει ακριβώς αυτό. Ωστόσο, το κάνουν έτσι ώστε να μη νιώθεις απελπισία. Αλλά δεν είναι σαν τους απλούς ανθρώπους που επιδιώκουν μια επιφανειακή ευτυχία, πιστεύοντας ότι η ζωή είναι ινσταγκραμικές, ωραίες εκδοχές της πραγματικότητας. Όλα τα σπουδαία πολιτιστικά επιτεύγματα έχουν βάθος και αναδεικνύουν αυτά τα παράδοξα νοήματα, που ακόμα και αν μοιάζουν σκοτεινά, είναι αυτά ακριβώς που κάνουν τη ζωή πιο υποφερτή και βιώσιμη.
— Ωστόσο, τα βιβλία σας δεν μιλούν τόσο για συγγραφείς αλλά κατά κύριο λόγο για επιστήμονες και για ανθρώπους όπως ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ο Ενρίκο Φέρμι, ο Έντουαρντ Τέλερ, για να αναφέρω απλώς κάποιους από αυτούς που έλαβαν μέρος στο περίφημο Πρόγραμμα Μανχάταν, ή για αυτόν τον «Καβαλάρη της Αποκαλύψεως», όπως τον αποκαλείτε, τον Ούγγρο Τζον Φον Νόιμαν, τον οποίο περιγράφετε, όπως και τους άλλους, ως παράφρονα, κοινωνιοπαθή, ενίοτε ακόμα και ανίκανο να συνάψει φυσιολογικές ανθρώπινες σχέσεις. Τελικά όλοι οι πρωταγωνιστές σας είναι θεμελιωδώς αντιήρωες;
Βασικά είναι ατελείς, θεμελιωδώς ατελείς. Γιατί από εκεί ακριβώς προέρχεται η ανθρωπότητα. Δεν υπάρχει κάτι πιο επικίνδυνο από αυτό που κάνουμε τώρα, που προσπαθούμε να είμαστε τόσο ενάρετοι και προικισμένοι. Να σας πω την αλήθεια, πάντα με έλκυαν οι σκιώδεις και προβληματικές προσωπικότητες. Δεν είναι τυχαίο ότι οι φίλοι μου μού εκμυστηρεύονται όλα τα ανήκουστα που έχουν κάνει, ίσως γιατί ξέρουν ότι τρέφω μια πολύ αισιόδοξη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση, που αναφέρεται ακριβώς στην ικανότητά της να είναι αδυσώπητα ανάλγητη. Όμως αυτό είναι το καθήκον σου ως συγγραφέα, να λαμβάνεις υπόψη σου όλες αυτές τις περιστάσεις και εκδοχές. Ένας ενάρετος ήρωας δεν πρέπει να κάνει αυτό που του ορίζεται αλλά οφείλει να είναι τέρας. Γι’ αυτό χρειαζόμαστε τους ήρωες. Δεν μπορούμε να ζήσουμε χωρίς τα τέρατα που αποκαλούμε ήρωες, γιατί οι άνθρωποι είναι τρομακτικοί, αν το σκεφτείς. Είναι μέρος της φύσης μας να είμαστε ταυτόχρονα τέρατα και ενάρετοι.
— Όπως ο βασιλιάς Οιδίποδας, που ήταν ταυτόχρονα απόλυτα ενάρετος και τέρας. Πάντα έτσι δεν γίνεται όμως με τους σπουδαίους ήρωες και τις μεγάλες αφηγήσεις;
Για να είμαι ειλικρινής, έχω αδυναμία στους ενάρετους. Η εικόνα που έχω, για παράδειγμα, για τον Ζέμπαλντ, είναι αυτή ενός καταθλιπτικού αντι-άγιου, για τον Μπολάνιο ενός δύσκολου στις συναναστροφές ανθρώπου, ενώ αν διαβάσεις τα «Ημερολόγια» του Κάφκα, πραγματικά σοκάρεσαι με το πόσο σκληρός μπορεί να γίνει με τις συντρόφους του. Για να μην αναφέρω τον Μπάροουζ, που πιστεύεις ότι έχεις απέναντί σου έναν αληθινό δαίμονα. Όμως έχουμε πραγματικά ανάγκη τα γραπτά του για να ζήσουμε.
— Μιλώντας για τον Μπάροουζ, όπως και ο Μπουκόφσκι με εκείνο το τρομερό του ποίημα «Αλήθεια, θες να γίνεις συγγραφέας;», πίστευε ότι δεν μπορείς να καταπιαστείς με τη γραφή αν δεν δώσεις όλο σου το είναι, αν δεν είσαι έτοιμος να θυσιαστείς. Αλήθεια, ασπάζεστε αυτήν τη λογική;
Είμαι Λατινοαμερικανός, που σημαίνει ότι αν θες να γίνεις συγγραφέας, πρέπει να αποδεχτείς την αποτυχία, τον χλευασμό, τη φτώχεια. Δεν είναι κάτι που μπορείς να σκεφτείς ούτε καν ως ενδεχόμενο στη Λατινική Αμερική, πόσο μάλλον ως προτεραιότητα. Όλα αυτά απαιτούν να δώσεις άγραφους όρκους στη γραφή, αν πραγματικά ομνύεις σε αυτή, που σημαίνει ότι αφήνεις στην άκρη όλες τις δεσμεύσεις σου απέναντι στην πραγματικότητα. Ο Μπάροουζ είναι ένα θαυμάσιο παράδειγμα, ωστόσο, γιατί έγραφε για να ενσαρκώσει αυτό που ο ίδιος περιέγραφε ως άγριο πνεύμα, το οποίο τον είχε κυριολεκτικά καταλάβει όταν σκότωσε τη γυναίκα του, μια από τις λίγες γυναίκες που είχε πραγματικά αγαπήσει. Παρότι αυτό μοιάζει εντελώς ακραίο, όπως γράφει στην εισαγωγή του «Queer», «δεν θα γινόμουν ποτέ συγγραφέας, αν δεν την είχα σκοτώσει». Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και αν δεν σκοτώσεις τη γυναίκα που αγαπάς, θα πρέπει σίγουρα να θυσιάσεις πολλά που αγαπάς, αν θες να γίνεις συγγραφέας. Δεν υπάρχει τέχνη χωρίς θυσία. Πρόκειται για μια αρχαία μορφή γνώσης και εξουσίας, άμεσα συνυφασμένη με τη γραφή. Οπότε συμφωνώ απολύτως με τον Μπάροουζ σε αυτό. Πώς θα υπήρχε η Αν Κάρσον, αν δεν υπήρχε κάτι τόσο παράδοξο στην ανθρώπινη φύση; Η ικανότητα αυτών των ανθρώπων να υποφέρουν τη μελαγχολία, όπως το έκανε με τον πιο γοητευτικό τρόπο ο Ζέμπαλντ, είναι τόσο ακραία που πολλές φορές φτάνει να έχει ανεκδοτολογικά στοιχεία, να μοιάζει ακόμα και αστεία. Αυτό απαιτεί ένα είδος ριζικής μεταμόρφωσης, το να γίνεις μάγος· και στον βαθμό που είσαι μάγος, έχεις κάτι το μη ανθρώπινο. Αλλά δεν πρέπει να αφήνουμε τον Θεό στους πιστούς. Δεν είναι μόνο δική τους επικράτεια. Υπάρχει μια φράση που γράφω σε ένα από τα βιβλία μου, νομίζω ότι την πήρα από ένα τραγούδι: «Αν δεν έχεις τίποτα να κάψεις, τότε το μόνο που μένει είναι να βάλεις φωτιά στον εαυτό σου».
Μπενχαμίν Λαμπατούτ, Μτφρ.: Αγγελική Βασιλάκου, εκδόσεις Δώμα
— Γράφετε, όμως, και μια άλλη φοβερή φράση, που εξηγεί την άλλη όψη της ανθρώπινης φύσης: «Όταν φτάσεις στο ύψιστο σημείο του πολιτισμού, το μόνο που μένει είναι η παρακμή και η κατάπτωση».
Μα υπάρχει πάντα ανύψωση στην πτώση, μπορείς να μάθεις πολλά από αυτή. Τι άλλο είναι η λογοτεχνία από μια διαρκή διαδικασία ατελεύτητης πτώσης; Μόνο έτσι βρίσκεις νόημα. Η αναζήτηση του βάθους έχει να κάνει με την πτώση και αυτός που δεν το πιστεύει είναι μόνο ο επιφανειακός. Είναι απλώς δείγμα άγνοιας το να το αρνείσαι.
— Όπως έλεγε ο Μπέκετ, «Απότυχε ξανά. Απότυχε καλύτερα».
Μα είναι αυτό το σχήμα της σπείρας που είναι τελικά η ίδια η ζωή. Απλώς έχει μεγάλη σημασία να πέφτουμε μαζί. Δεν πιστεύω στην εικόνα του απομονωμένου συγγραφέα.
— Διαρκώς μας λένε ότι πρέπει να νιώθουμε χαρούμενοι, να είμαστε ευτυχισμένοι. Πώς βλέπετε αυτές τις συνταγές ευτυχίας με τις οποίες έχουμε γεμίσει τελευταία;
Πρόκειται ξεκάθαρα για ανοησίες. Είμαι από τη Χιλή, που σημαίνει ότι είμαστε ειδικοί στο να χάνουμε, και για μένα το να είσαι συγγραφέας προϋποθέτει να είσαι ένας όμορφος loser. Εσύ, ως Ελληνίδα, ξέρεις ότι οι αρχαίες τραγωδίες ευτυχώς δεν πραγματεύονται φαντασμαγορικές επιτυχίες αλλά ακριβώς το αντίθετο. Σκέφτομαι όλες αυτές τις αξίες, όπως την ευτυχία και την επιτυχία, και την ίδια στιγμή αναλογίζομαι ότι οι προϋποθέσεις της γραφής είναι η μελαγχολία, η απομόνωση και η σιωπή. Αν υπάρχουν, τότε με λίγη τύχη, ή μάλλον με πολλή τύχη και δουλειά, ίσως κατακτήσεις τη σοφία. Την ίδια στιγμή, ένας φίλος πεθαίνει ή αρρωσταίνει το παιδί σου και καταλαβαίνεις ότι αυτό που σε έκανε σοφό δεν ήταν όλα αυτά αλλά η αναστοχαστική θλίψη. Υπάρχει κάτι θεμελιώδες, εγγενές σχεδόν στη δομή του νοήματος και της σκέψης που αποπνέει θλίψη, γιατί μας θυμίζει τη μεγάλη διάσταση μεταξύ της διαδικασίας ανεύρεσης νοήματος και της έκστασης.
— Εξακολουθείτε, αλήθεια, να βρίσκετε παρηγοριά στα φυτά; Παραμένετε αυτός ο επίμονος κηπουρός, όπως περιγράφετε στο τέλος του βιβλίου σας «Όταν παύουμε να καταλαβαίνουμε τον κόσμο»;
Το μόνο πράγμα για το οποίο ξοδεύω τεράστια ποσά είναι τα φυτά. Είναι κάτι που νιώθουν πολλοί σαν και εμένα, ότι υπάρχει μια άγρια ομορφιά στη φύση, το πράσινο και στο πώς αναπτύσσονται τα φυτά. Είναι πολύ δύσκολο να το βάλω σε λόγια. Είναι κάτι στο οποίο συμμετέχουμε σχεδόν ασυνείδητα, γιατί ένα μέρος του μυαλού μας αντιδρά αυθόρμητα στα λουλούδια και στη φύση. Ακόμα και όταν επισκέπτομαι την πόλη, το πρώτο πράγμα που κάνω είναι να πάω στους βοτανικούς κήπους. Είναι πραγματικά συντριπτική η ομορφιά της φύσης και αν τελικά πρέπει να πω ότι αξίζει ένα πράγμα στη ζωή, αυτό είναι η ομορφιά. Ο Νίτσε είχε πει ότι η ζωή χωρίς τη μουσική θα ήταν ένα λάθος και εγώ θα έλεγα ότι η ζωή χωρίς ομορφιά θα ήταν σίγουρα ένα λάθος. Αυτή την ομορφιά δεν σου τη χαρίζει κανένας πίνακας σε μουσείο –και η αλήθεια είναι ότι στη ζωή μου έχω δει πανέμορφους πίνακες εξαίσιων καλλιτεχνών– αλλά ένα δέντρο δυόμισι χιλιάδων χρόνων που ξέρεις ότι στέκεται εκεί όλα αυτά τα χρόνια με αυτό το κρυμμένο σύστημα στο εσωτερικό του, με όλα αυτά τα κρυμμένα μυστικά που φέρει γιατί είναι ζωντανό. Ακόμα και οι πυραμίδες που μπορεί να υπάρχουν εκεί τόσες χιλιάδες χρόνια είναι νεκρές, ενώ τα φυτά είναι ζωντανά. Έχει κάτι απόλυτο το να βλέπεις μπροστά σου τη ζωή ενός πράγματος που, ενώ είναι όμορφο, μπορεί να είναι την ίδια στιγμή άγριο, αδυσώπητο και ανεξάντλητο. Αρκεί να βρεθείς σε ένα δάσος, ακόμα και σε έναν κήπο, για να ακούσεις αυτούς τους οδυνηρούς ήχους, να αφουγκραστείς όλο αυτό το σύστημα που πολλές φορές μοιάζει με εμπόλεμη ζώνη. Δεν συγκρίνεται με τίποτα αυτή η αίσθηση. Αν κοιτάξεις όλα αυτά τα φυτά και τα δέντρα πολλή ώρα –το έχω κάνει–, θα νιώσεις ότι αρχίζουν να σε τρώνε, ότι κινδυνεύεις να σε καταπιούν. Πιστέψτε με, η φύση έχει την ικανότητα να σου δίνει αυτή την αίσθηση περισσότερο από οτιδήποτε άλλο.
