Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 1: Ένας μικρόσωμος άντρας κωπηλατεί σε αντίστοιχου μεγέθους ιστιοφόρο αψηφώντας τους κινδύνους, τα μεγάλα και διαφόρων ειδών ψάρια που τον περιβάλλουν. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ
3

Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, που άνοιξε για πρώτη φορά τις πύλες του στο κοινό το 1994, στεγάζεται σε ένα κτίριο, ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης που οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1989 και 1993 με βάση τη βραβευμένη μελέτη του αρχιτέκτονα και ζωγράφου Κυριάκου Κρόκου. Η μόνιμη έκθεση του μουσείου, που ολοκληρώθηκε το 2004, παρουσιάζει, μέσα από αυθεντικά εκθέματα, εποπτικό υλικό και πολυμέσα ποικίλες εκφάνσεις του βυζαντινού και μεταβυζαντινού πολιτισμού.

Στην αίθουσα 3, με θέμα «Από τα Ηλύσια Πεδία στον χριστιανικό Παράδεισο», σε μια υποβλητική ατμόσφαιρα εκτίθενται τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα μιας σπάνιας συλλογής τοιχογραφιών που προέρχονται από ταφικά μνημεία, κυρίως καμαροσκεπή, τα οποία αποκαλύφθηκαν μετά από ανασκαφικές έρευνες στην πόλη της Θεσσαλονίκης και χρονολογούνται από το β’ μισό του 3ου αι. έως και τον 6ο αι. μ.Χ.

Μέσα από αυτό το ιδιαίτερα σημαντικό για την Ιστορία της Τέχνης και ευρύτερα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς σύνολο ταφικής ζωγραφικής αποκαλύπτεται αριστοτεχνικά στον θεατή η πορεία μετάβασης από την αντίληψη για τη μεταθανάτια ζωή της ύστερης αρχαιότητας σε έναν παραδεισένιο τόπο υλικής ευημερίας έως τον τελικό θρίαμβο του Σταυρού με την επικράτηση της νέας θρησκείας και κοσμοθεωρίας για την τελική κρίση και την ανάσταση των νεκρών.

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 2: Σπάνια παράσταση οικογενειακής λατρείας σε τάφο που ανήκει στον Φλάβιο Ευστόργιο. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ

Η πίστη στη λύτρωση και ανάπαυση της μεταθανάτιας ζωής δηλώνεται μέσω της απεικόνισης του παραδείσιου τοπίου με τη μορφή κήπου όπου πουλιά τσιμπολογούν χόρτα, περιβάλλουν αγγεία με καρπούς, τη μυστική τροφή, παραδείσια πτηνά πίνουν νερό, το ύδωρ το ζωοποιόν, συμβολίζοντας τις ψυχές των νεκρών που απολαμβάνουν τη μακαριότητα της Εδέμ, ενώ η κληματίδα με τα σταφύλια υποδηλώνει τη Θεία Ευχαριστία.

Με τη δημιουργία της χριστιανικής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη μετά τον ερχομό του Αποστόλου Παύλου το 50 μ.Χ., οι ενταφιασμοί των πρώτων χριστιανών ξεχώριζαν μόνον από τον προσανατολισμό των τάφων. Από τον 3ο αι. ξεκινά και η ζωγραφική διακόσμηση των τάφων υπό την επίδραση εθνικών και ιουδαϊκών συνηθειών, με τον αλληγορικό συμβολισμό της ευημερίας της μεταθανάτιας ζωής, η οποία διέσωσε εξαιρετικά δείγματα γεμάτα ζωντάνια και σφρίγος, συνδυάζοντας τη γραμμή και το χρώμα σε εικονιστικά και μη θέματα. Άνθη που γεμίζουν σε ελεύθερη απόδοση το βάθος, γιρλάντες από λουλούδια περασμένα σε κλωστή, δεμένες με υφασμάτινες κόκκινες κορδέλες, μιμούνται αντίστοιχα μοτίβα σε μαρμάρινες σαρκοφάγους. Άλλοτε τη γιρλάντα κρατούν με τα ράμφη τους εξωτικά πουλιά, τα πτηνά της Εδέμ.

Προς τα τέλη του 3ου αι. εικονιστικά αλληγορικά θέματα διακοσμούν τους τάφους. Θέματα αγαπητά της εποχής, όπως η θαλασσοπλοΐα, εκφράζουν τώρα την πλεύση προς το ουράνιο λιμάνι και την αιωνιότητα. Ένας μικρόσωμος άντρας κωπηλατεί σε αντίστοιχου μεγέθους ιστιοφόρο αψηφώντας τους κινδύνους, τα μεγάλα και διαφόρων ειδών ψάρια που τον περιβάλλουν (εικ. 1). Η συχνή επιλογή θεμάτων από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη υιοθετείται ήδη αυτήν την περίοδο.

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 3: Το θέμα των αναρτημένων εδεσμάτων και τροφίμων (κολοκύθια, σφάγιο, καρδιά, συκώτι, χοιρομέρι, ψάρια) ή και των αγγείων υποδοχής κρασιού αντικατοπτρίζουν την ιδέα της υλικής απόλαυσης του παραδείσου, όπου διατηρούνται οι καθημερινές αγαπημένες συνήθειες της επίγειας ζωής, όπως οι σκηνές κυνηγιού. Φωτογραφία: Νίκος Τσιόκας / Αρχείο ΜΒΠ

Από τον 4ο αι. η ταφική ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη εμφανίζει ιδιαίτερη ποικιλία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σπάνια παράσταση οικογενειακής λατρείας σε τάφο που ανήκει στον Φλάβιο Ευστόργιο, πιθανότατα αξιωματούχο του Μ. Κωνσταντίνου, και τη σύζυγό του Αυρηλία Ευστοργία. Τα δυο παιδιά τους, στο κέντρο της σύνθεσης, κρατώντας το ειδικό αγγείο, ετοιμάζονται να τελέσουν χοές λαδιού, κρασιού ή γάλακτος στον τάφο ή στον νεκρικό βωμό των γονέων τους και πιθανότατα της γιαγιάς τους Αυρηλίας Πρόκλας, της ηλικιωμένης «μητέρας πάντων» που απεικονίζεται στη νότια πλευρά του τάφου (εικ. 2).

Προς τα τέλη του αιώνα τα αλληγορικά θέματα και οι σκηνές από τη Βίβλο υπερτερούν, καταλαμβάνοντας σε ιδιαίτερους πίνακες τις επιφάνειες των ταφικών μνημείων. Η πίστη στη λύτρωση και ανάπαυση της μεταθανάτιας ζωής δηλώνεται μέσω της απεικόνισης του παραδείσιου τοπίου με τη μορφή κήπου όπου πουλιά τσιμπολογούν χόρτα, περιβάλλουν αγγεία με καρπούς, τη μυστική τροφή, παραδείσια πτηνά πίνουν νερό, το ύδωρ το ζωοποιόν, συμβολίζοντας τις ψυχές των νεκρών που απολαμβάνουν τη μακαριότητα της Εδέμ, ενώ η κληματίδα με τα σταφύλια υποδηλώνει τη Θεία Ευχαριστία. Το θέμα των αναρτημένων εδεσμάτων και τροφίμων (κολοκύθια, σφάγιο, καρδιά, συκώτι, χοιρομέρι, ψάρια) ή και των αγγείων υποδοχής κρασιού αντικατοπτρίζουν την ιδέα της υλικής απόλαυσης του παραδείσου, όπου διατηρούνται οι καθημερινές αγαπημένες συνήθειες της επίγειας ζωής, όπως οι σκηνές κυνηγιού (εικ. 3).

Από τον 4ο αι. και εξής ο σταυρός, όπως και το χριστόγραμμα (η σύζευξη του σταυρού με τα γράμματα Χ και Ρ), σύμβολα θριάμβου και νίκης της χριστιανικής πίστης, δεν θα μπορούσαν να λείπουν από τη διακόσμηση των τάφων. Από το α’ μισό του 5ου αι. κυριαρχεί η ιδέα του κήπου με πτηνά και φυτά, όπου προβάλλει ως ιδιαίτερο θέμα ο σταυρός, σε ελεύθερη ανάπτυξη (εικ. 4).

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 4: Από το α’ μισό του 5ου αι. κυριαρχεί η ιδέα του κήπου με πτηνά και φυτά, όπου προβάλλει ως ιδιαίτερο θέμα ο σταυρός, σε ελεύθερη ανάπτυξη. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ

Οι σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη περιορίζονται, αλλά δεν εγκαταλείπονται. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αλληγορική παράσταση της ιστορίας της Σωσάννας (εικ. 5). Η Σωσάννα, η οποία εικονίζεται σε στάση δέησης, κατηγορήθηκε άδικα για διάπραξη μοιχείας μέσα σε κήπο από τους Ιουδαίους κριτές που παριστάνονται δεξιά και αριστερά της, καθώς δεν υπέκυψε στις ορέξεις τους. Η απεικόνιση της περίφραξης του κήπου ομοιάζει με το μαρμάρινο φράγμα του ιερού τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, οδηγώντας έτσι σε μια συσχέτιση του συγκεκριμένου θέματος της ιστορίας της Σωσάννας με τον θρίαμβο της Εκκλησίας απέναντι στους αιρετικούς. Τον 6ο αι. ο σταυρός αποτελεί το αποκλειστικό θέμα του διακόσμου των χριστιανικών τάφων, πλαισιωμένος από ποικίλα φυτά και άνθη, σε μια απλουστευμένη πλέον μορφή του παραδείσιου τοπίου.

Η ταφική ζωγραφική της Θεσσαλονίκης μέσα από τα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που εκτίθενται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, έχει να επιδείξει δημιουργίες που αντιστοιχούν στις ιδιαίτερες ικανότητες των καλλιτεχνών που τις φιλοτέχνησαν και στις προτιμήσεις των παραγγελιοδοτών, επιφανών πολιτών της τοπικής χριστιανικής κοινότητας, με γνώμονα αρχικά την απεικόνιση της ευδαιμονίας της μέλλουσας ζωής και του παραδείσου και στη συνέχεια του δόγματος της σωτηρίας της ψυχής μέσω της χριστιανικής πίστης.

Επιμέλεια: Χρήστος Παρίδης

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 5: Οι σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη περιορίζονται, αλλά δεν εγκαταλείπονται. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αλληγορική παράσταση της ιστορίας της Σωσάννας. Φωτογραφία: Βελισσάριος Βουτσάς / Αρχείο ΜΒΠ
Αρχαιολογία & Ιστορία
3

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ρήνεια: Το νησί των νεκρών απέναντι από τη Δήλο

Ιστορία μιας πόλης / Ρήνεια, η άλλη Δήλος

Ένα νησί που δεν προοριζόταν για ζωή αλλά για θάνατο. Απέναντι από τη λαμπρή Δήλο, η Ρήνεια κουβαλά τα πιο σιωπηλά –και ίσως πιο ανθρώπινα– μυστικά του Αιγαίου. Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με την αρχαιολόγο Ζώζη Παπαδοπούλου.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Δήλος: H καρδιά των Κυκλάδων

Ιστορία μιας πόλης / Δήλος: H καρδιά των Κυκλάδων

Στη μέση των Κυκλάδων, σ’ ένα νησί χωρίς μόνιμους κατοίκους, η γη κρύβει ακόμη φωνές. Αν ξέρεις πού να κοιτάξεις, η Δήλος αρχίζει να σου μιλά για θεούς που λατρεύτηκαν, εμπορικές αυτοκρατορίες που γεννήθηκαν, λαούς που ήρθαν και έφυγαν, και τελετές που παραμένουν μυστήριο. Το νησί αυτό υπήρξε κάποτε το κέντρο του κόσμου – και ακόμη κρατά μυστικά. Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με την αρχαιολόγο Ζώζη Παπαδοπούλου.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Εν μέσω των γυναικών της αμαρτίας. Μια επίσκεψη στα Βούρλα τον Φλεβάρη του 1936

Αρχαιολογία & Ιστορία / Εν μέσω των γυναικών της αμαρτίας. Μια επίσκεψη στα Βούρλα τον Φλεβάρη του 1936

Η συγγραφέας, δημοσιογράφος και φεμινίστρια Λιλίκα Νάκου επισκέφθηκε το –υπό κρατική διαχείριση– πορνείο των Βούρλων τον Φλεβάρη του 1936, συνομίλησε με τις «γυναίκες της αμαρτίας» και μετέφερε τις εντυπώσεις της.
ΤΑΣΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ
Μέλι, Ρόδια, Aμβροσία: Τι έτρωγαν τελικά στον Όλυμπο οι Θεοί;

Αρχαιολογία & Ιστορία / Μέλι, Ρόδια, Aμβροσία: Τι έτρωγαν τελικά στον Όλυμπο οι Θεοί;

Τόσο οι γραπτές πηγές όσο και η εικονογραφία της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας αποκαλύπτουν ότι οι θεοί και οι ήρωες ήταν μάλλον εκλεκτικότεροι των θνητών ως προς τη διατροφή τους. Και τα φαγητά τους έκρυβαν κίνητρα πέρα από την πείνα...
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ματίας Ρουστ: Μια ατέλειωτη ιστορία των ’80s

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ματίας Ρουστ: Μια ατέλειωτη ιστορία των ’80s

Το βράδυ της 28ης Μαΐου 1987 ο 18χρονος Γερμανός προσγειώνεται με ένα Cessna στην Κόκκινη Πλατεία για να αποδείξει ότι «αν κάποιος σαν εμένα μπορεί να περάσει σώος και αβλαβής στην άλλη πλευρά, τότε δεν υπάρχει τόσο μεγάλος κίνδυνος, και ίσως να μπορούμε να τα βρούμε όλοι μεταξύ μας».
ΜΑΚΗΣ ΜΑΛΑΦΕΚΑΣ
Η Μεγαλόχαρη ως αστυνομικό λαγωνικό 

Αρχαιολογία & Ιστορία / Τα «αντιλωποδυτικά θαύματα» της Παναγίας

Μια δημοσιογραφική έρευνα που έκανε το 1933 ο αστυνομικός ρεπόρτερ Ευστάθιος Θωμόπουλος κατέγραψε τους άθλους της Παναγίας· από την Κρήτη μέχρι τη Ροδόπη, οι πιστοί «έβλεπαν» τη δράση της, ένιωθαν ευγνώμονες και τη μαρτυρούσαν.
ΤΑΣΟΣ ΘΕΟΦΙΛΟΥ
Γιατί έθαβαν βρέφη μέσα σε αγγεία στο Βαθύ της Αστυπάλαιας;

Ιστορία μιας πόλης / Γιατί έθαβαν βρέφη μέσα σε αγγεία στο Βαθύ της Αστυπάλαιας;

Τι το ιδιαίτερο συμβαίνει στο Βαθύ της Αστυπάλαιας και τι συνεχίζει να αποκαλύπτει η αρχαιολογική έρευνα στην περιοχή; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Ανδρέα Βλαχόπουλο.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
«ΒΙΑΣ»: Τα αρχαιολογικά τοπία ως ζωντανά οικοσυστήματα

Αρχαιολογία & Ιστορία / Καμπανούλες στους Δελφούς, Πέρδικες στο Σούνιο. Ό,τι φυτρώνει και ζει στους αρχαιολογικούς χώρους

Μια πρωτοποριακή επιστημονική προσέγγιση του πολιτιστικού τοπίου αποκαλύπτει έναν άγνωστο κόσμο χιλιάδων ζώων και φυτών σε είκοσι εμβληματικούς αρχαιολογικούς χώρους της χώρας. 
ΝΤΙΝΑ ΚΑΡΑΤΖΙΟΥ
Βασίλης Λαμπρινουδάκης: Ο αρχαιολόγος πίσω από το νέο μουσείο της Επιδαύρου

Οι Αθηναίοι / Βασίλης Λαμπρινουδάκης: Ο αρχαιολόγος πίσω από το νέο μουσείο της Επιδαύρου

Από τις ανασκαφές στην Επίδαυρο και τη Νάξο, ο ομότιμος καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας αφηγείται μια ζωή αφιερωμένη στην ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Και όπως λέει, το πιο πολύτιμο εύρημα δεν ήταν αρχαιολογικό – ήταν η γυναίκα του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Ο Δεσποτόπουλος και το αθηναϊκό όνειρο του μοντερνισμού

Ιστορία μιας πόλης / Ο Δεσποτόπουλος και το αθηναϊκό όνειρο του μοντερνισμού

Από το Ωδείο Αθηνών έως τη Σουηδία της εξορίας, ο Ιωάννης Δεσποτόπουλος δεν υπήρξε μόνο ένας σπουδαίος αρχιτέκτονας, αλλά και ένας διανοούμενος που οραματίστηκε μια πιο δημοκρατική, λειτουργική και πολιτισμένη πόλη. Ποια είναι η παρακαταθήκη του στη σύγχρονη Ελλάδα; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με τον Λουκά Μπαρτατίλα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ

σχόλια

3 σχόλια
Η Θεσσαλονίκη, η συμβασιλεύουσα της μακροβιότερης αυτοκρατορίας (εξού και το "συμπρωτεύουσα"), έχει ένα τεράστιο ιστορικό και πολιτισμικό κεφάλαιο.Ο ρόλος της σαν μητρόπολη του χριστιανισμού επί αιώνες είναι αδιαμφισβήτητος. Ο Άγιος Δημήτριος είναι εκεί. Η Παναγιά Χαλκέων είναι εκεί. Η Αγία Σοφία είναι εκεί.Η σύγχρονη εμπάθειά μας με ιστορικές μας φάσεις είναι άσχετη με την πραγματικότητα.
Πολύ ωραία όλα αυτά αλλά μην μπερδεύουμε την ιστορία με εικασίες. Η χριστιανική κοινότητα της Θεσσαλονίκης δεν ξέρουμε πότε ακριβώς και από ποιον ιδρύθηκε. Το ότι πέρασε ο Παύλος (εάν υπήρξε ο ίδιος ως πρόσωπο) είναι απλώς εικασία και μάλιστα δεν στηρίζεται σε καμία ιστορική πηγή. Να υπενθυμίσω ότι τα ευαγγέλια και οι επιστολές ΔΕΝ αποτελούν πηγές για την ιστορική επιστήμη.