Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 1: Ένας μικρόσωμος άντρας κωπηλατεί σε αντίστοιχου μεγέθους ιστιοφόρο αψηφώντας τους κινδύνους, τα μεγάλα και διαφόρων ειδών ψάρια που τον περιβάλλουν. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ
3

Το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, που άνοιξε για πρώτη φορά τις πύλες του στο κοινό το 1994, στεγάζεται σε ένα κτίριο, ιστορικό διατηρητέο μνημείο και έργο τέχνης που οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1989 και 1993 με βάση τη βραβευμένη μελέτη του αρχιτέκτονα και ζωγράφου Κυριάκου Κρόκου. Η μόνιμη έκθεση του μουσείου, που ολοκληρώθηκε το 2004, παρουσιάζει, μέσα από αυθεντικά εκθέματα, εποπτικό υλικό και πολυμέσα ποικίλες εκφάνσεις του βυζαντινού και μεταβυζαντινού πολιτισμού.

Στην αίθουσα 3, με θέμα «Από τα Ηλύσια Πεδία στον χριστιανικό Παράδεισο», σε μια υποβλητική ατμόσφαιρα εκτίθενται τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα μιας σπάνιας συλλογής τοιχογραφιών που προέρχονται από ταφικά μνημεία, κυρίως καμαροσκεπή, τα οποία αποκαλύφθηκαν μετά από ανασκαφικές έρευνες στην πόλη της Θεσσαλονίκης και χρονολογούνται από το β’ μισό του 3ου αι. έως και τον 6ο αι. μ.Χ.

Μέσα από αυτό το ιδιαίτερα σημαντικό για την Ιστορία της Τέχνης και ευρύτερα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς σύνολο ταφικής ζωγραφικής αποκαλύπτεται αριστοτεχνικά στον θεατή η πορεία μετάβασης από την αντίληψη για τη μεταθανάτια ζωή της ύστερης αρχαιότητας σε έναν παραδεισένιο τόπο υλικής ευημερίας έως τον τελικό θρίαμβο του Σταυρού με την επικράτηση της νέας θρησκείας και κοσμοθεωρίας για την τελική κρίση και την ανάσταση των νεκρών.

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 2: Σπάνια παράσταση οικογενειακής λατρείας σε τάφο που ανήκει στον Φλάβιο Ευστόργιο. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ

Η πίστη στη λύτρωση και ανάπαυση της μεταθανάτιας ζωής δηλώνεται μέσω της απεικόνισης του παραδείσιου τοπίου με τη μορφή κήπου όπου πουλιά τσιμπολογούν χόρτα, περιβάλλουν αγγεία με καρπούς, τη μυστική τροφή, παραδείσια πτηνά πίνουν νερό, το ύδωρ το ζωοποιόν, συμβολίζοντας τις ψυχές των νεκρών που απολαμβάνουν τη μακαριότητα της Εδέμ, ενώ η κληματίδα με τα σταφύλια υποδηλώνει τη Θεία Ευχαριστία.

Με τη δημιουργία της χριστιανικής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη μετά τον ερχομό του Αποστόλου Παύλου το 50 μ.Χ., οι ενταφιασμοί των πρώτων χριστιανών ξεχώριζαν μόνον από τον προσανατολισμό των τάφων. Από τον 3ο αι. ξεκινά και η ζωγραφική διακόσμηση των τάφων υπό την επίδραση εθνικών και ιουδαϊκών συνηθειών, με τον αλληγορικό συμβολισμό της ευημερίας της μεταθανάτιας ζωής, η οποία διέσωσε εξαιρετικά δείγματα γεμάτα ζωντάνια και σφρίγος, συνδυάζοντας τη γραμμή και το χρώμα σε εικονιστικά και μη θέματα. Άνθη που γεμίζουν σε ελεύθερη απόδοση το βάθος, γιρλάντες από λουλούδια περασμένα σε κλωστή, δεμένες με υφασμάτινες κόκκινες κορδέλες, μιμούνται αντίστοιχα μοτίβα σε μαρμάρινες σαρκοφάγους. Άλλοτε τη γιρλάντα κρατούν με τα ράμφη τους εξωτικά πουλιά, τα πτηνά της Εδέμ.

Προς τα τέλη του 3ου αι. εικονιστικά αλληγορικά θέματα διακοσμούν τους τάφους. Θέματα αγαπητά της εποχής, όπως η θαλασσοπλοΐα, εκφράζουν τώρα την πλεύση προς το ουράνιο λιμάνι και την αιωνιότητα. Ένας μικρόσωμος άντρας κωπηλατεί σε αντίστοιχου μεγέθους ιστιοφόρο αψηφώντας τους κινδύνους, τα μεγάλα και διαφόρων ειδών ψάρια που τον περιβάλλουν (εικ. 1). Η συχνή επιλογή θεμάτων από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη υιοθετείται ήδη αυτήν την περίοδο.

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 3: Το θέμα των αναρτημένων εδεσμάτων και τροφίμων (κολοκύθια, σφάγιο, καρδιά, συκώτι, χοιρομέρι, ψάρια) ή και των αγγείων υποδοχής κρασιού αντικατοπτρίζουν την ιδέα της υλικής απόλαυσης του παραδείσου, όπου διατηρούνται οι καθημερινές αγαπημένες συνήθειες της επίγειας ζωής, όπως οι σκηνές κυνηγιού. Φωτογραφία: Νίκος Τσιόκας / Αρχείο ΜΒΠ

Από τον 4ο αι. η ταφική ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη εμφανίζει ιδιαίτερη ποικιλία. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η σπάνια παράσταση οικογενειακής λατρείας σε τάφο που ανήκει στον Φλάβιο Ευστόργιο, πιθανότατα αξιωματούχο του Μ. Κωνσταντίνου, και τη σύζυγό του Αυρηλία Ευστοργία. Τα δυο παιδιά τους, στο κέντρο της σύνθεσης, κρατώντας το ειδικό αγγείο, ετοιμάζονται να τελέσουν χοές λαδιού, κρασιού ή γάλακτος στον τάφο ή στον νεκρικό βωμό των γονέων τους και πιθανότατα της γιαγιάς τους Αυρηλίας Πρόκλας, της ηλικιωμένης «μητέρας πάντων» που απεικονίζεται στη νότια πλευρά του τάφου (εικ. 2).

Προς τα τέλη του αιώνα τα αλληγορικά θέματα και οι σκηνές από τη Βίβλο υπερτερούν, καταλαμβάνοντας σε ιδιαίτερους πίνακες τις επιφάνειες των ταφικών μνημείων. Η πίστη στη λύτρωση και ανάπαυση της μεταθανάτιας ζωής δηλώνεται μέσω της απεικόνισης του παραδείσιου τοπίου με τη μορφή κήπου όπου πουλιά τσιμπολογούν χόρτα, περιβάλλουν αγγεία με καρπούς, τη μυστική τροφή, παραδείσια πτηνά πίνουν νερό, το ύδωρ το ζωοποιόν, συμβολίζοντας τις ψυχές των νεκρών που απολαμβάνουν τη μακαριότητα της Εδέμ, ενώ η κληματίδα με τα σταφύλια υποδηλώνει τη Θεία Ευχαριστία. Το θέμα των αναρτημένων εδεσμάτων και τροφίμων (κολοκύθια, σφάγιο, καρδιά, συκώτι, χοιρομέρι, ψάρια) ή και των αγγείων υποδοχής κρασιού αντικατοπτρίζουν την ιδέα της υλικής απόλαυσης του παραδείσου, όπου διατηρούνται οι καθημερινές αγαπημένες συνήθειες της επίγειας ζωής, όπως οι σκηνές κυνηγιού (εικ. 3).

Από τον 4ο αι. και εξής ο σταυρός, όπως και το χριστόγραμμα (η σύζευξη του σταυρού με τα γράμματα Χ και Ρ), σύμβολα θριάμβου και νίκης της χριστιανικής πίστης, δεν θα μπορούσαν να λείπουν από τη διακόσμηση των τάφων. Από το α’ μισό του 5ου αι. κυριαρχεί η ιδέα του κήπου με πτηνά και φυτά, όπου προβάλλει ως ιδιαίτερο θέμα ο σταυρός, σε ελεύθερη ανάπτυξη (εικ. 4).

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 4: Από το α’ μισό του 5ου αι. κυριαρχεί η ιδέα του κήπου με πτηνά και φυτά, όπου προβάλλει ως ιδιαίτερο θέμα ο σταυρός, σε ελεύθερη ανάπτυξη. Φωτογραφία: Μάκης Σκιαδαρέσης / Αρχείο ΜΒΠ

Οι σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη περιορίζονται, αλλά δεν εγκαταλείπονται. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αλληγορική παράσταση της ιστορίας της Σωσάννας (εικ. 5). Η Σωσάννα, η οποία εικονίζεται σε στάση δέησης, κατηγορήθηκε άδικα για διάπραξη μοιχείας μέσα σε κήπο από τους Ιουδαίους κριτές που παριστάνονται δεξιά και αριστερά της, καθώς δεν υπέκυψε στις ορέξεις τους. Η απεικόνιση της περίφραξης του κήπου ομοιάζει με το μαρμάρινο φράγμα του ιερού τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους, οδηγώντας έτσι σε μια συσχέτιση του συγκεκριμένου θέματος της ιστορίας της Σωσάννας με τον θρίαμβο της Εκκλησίας απέναντι στους αιρετικούς. Τον 6ο αι. ο σταυρός αποτελεί το αποκλειστικό θέμα του διακόσμου των χριστιανικών τάφων, πλαισιωμένος από ποικίλα φυτά και άνθη, σε μια απλουστευμένη πλέον μορφή του παραδείσιου τοπίου.

Η ταφική ζωγραφική της Θεσσαλονίκης μέσα από τα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα που εκτίθενται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, έχει να επιδείξει δημιουργίες που αντιστοιχούν στις ιδιαίτερες ικανότητες των καλλιτεχνών που τις φιλοτέχνησαν και στις προτιμήσεις των παραγγελιοδοτών, επιφανών πολιτών της τοπικής χριστιανικής κοινότητας, με γνώμονα αρχικά την απεικόνιση της ευδαιμονίας της μέλλουσας ζωής και του παραδείσου και στη συνέχεια του δόγματος της σωτηρίας της ψυχής μέσω της χριστιανικής πίστης.

Επιμέλεια: Χρήστος Παρίδης

Οι τοιχογραφίες στα ταφικά μνημεία στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης Facebook Twitter
Εικόνα 5: Οι σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη περιορίζονται, αλλά δεν εγκαταλείπονται. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αλληγορική παράσταση της ιστορίας της Σωσάννας. Φωτογραφία: Βελισσάριος Βουτσάς / Αρχείο ΜΒΠ
Αρχαιολογία & Ιστορία
3

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ο βράχος, η θάλασσα και το τελεφερίκ στη Μονεμβασιά

Guest Editors / Ο βράχος, η θάλασσα και το τελεφερίκ στη Μονεμβασιά

Το σχέδιο για την εγκαθίδρυση τελεφερίκ εκπλήσσει καθώς φανερώνει μια μεταστροφή του υπουργείου Πολιτισμού από πολιτικές ήπιας παρέμβασης και χαμηλού φωτισμού τις οποίες ακολούθησε για δεκαετίες. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη επέμβαση που έχει γίνει στον βράχο εδώ και πάνω από δύο αιώνες και ίσως τη μεγαλύτερη που έχει γίνει ποτέ μετά την ανοικοδόμηση των τειχών.
ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΟΤΣΩΝΑΣ
Τι σήμαινε να είσαι ασθενής στο Αιγινήτειο στις αρχές του 20ου αιώνα;

Ιστορία μιας πόλης / Τι σήμαινε να είσαι ασθενής στο Αιγινήτειο στις αρχές του 20ού αιώνα;

Χάρη σε ένα κληροδότημα, ιδρύεται στις αρχές του 20ου αιώνα επί της Λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας ένα νοσοκομείο το οποίο στεγάζει την έδρα της Νευροψυχιατρικής του ΕΚΠΑ. Ένα νοσοκομείο του οποίου η σχέση με το Πανεπιστήμιο Αθηνών αλλά και με τις κοινωνικές μεταβολές στην πόλη και στη χώρα είναι άρρηκτες. Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά για την ιστορία του Αιγινητείου με την ιστορικό Δέσπω Κριτσωτάκη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Αθηναϊκή οπερέτα: Ευρωπαϊκός αέρας και η μοντέρνα ζωή των αστών του Mεσοπολέμου

Ιστορία μιας πόλης / Αθηναϊκή οπερέτα: Ευρωπαϊκός αέρας στη ζωή των αστών του Mεσοπολέμου

Η οπερέτα στην Αθήνα ανθίζει και εξελίσσεται εν μέσω μεγάλων ιστορικών γεγονότων: Βαλκανικοί πόλεμοι, εθνικός διχασμός και αργότερα η Μικρασιατική Καταστροφή. Ήταν η οπερέτα μια διέξοδος για τους Αθηναίους της εποχής; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Αλέξανδρο Ευκλείδη για την ιστορία και τους μεγάλους σταθμούς της αθηναϊκής οπερέτας.
THE LIFO TEAM
Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος και η έρευνα του για τους κατοίκους της Αθήνας

Ιστορία μιας πόλης / Κωνσταντίνος Δοξιάδης: Ο πρωτοπόρος πολεοδόμος της Αθήνας

Πρωτοπορία, όραμα, κοσμοπολιτισμός: Τα υλικά με τα οποία ήταν φτιαγμένος ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης. Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με την Μαριάννα Χαριτωνίδου για την δράση, την έρευνά του για τους κατοίκους της Αθήνας, την παρακαταθήκη του στην πόλη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ρεπορτάζ / Ο διαβόητος αρχαιοκάπηλος Ρόμπιν Σάιμς και ο ελληνικός του σύνδεσμος

Ποιος είναι ο διαβόητος Βρετανός λαθρέμπορος από την εταιρεία του οποίου ανακτήθηκαν πρόσφατα εκατοντάδες αρχαιότητες μετά από μακροχρόνια διεκδίκηση από το ελληνικό Δημόσιο;
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Σχέδια για τις Απόκριες του 1933 και τα έθιμα της Παλιάς Αθήνας

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Οι παληές αθηναϊκές Απόκρηες»: Πώς γιορτάζονταν πριν έναν αιώνα;

Μια σειρά από σχέδια που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Παναθήναια» σχετικά με τις Απόκριες και άρθρα από το περιοδικό «Μπουκέτο» για τα αποκριάτικα έθιμα της παλιάς Αθήνας.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Γίγαντες, Τρίτωνες και ένα ανάκτορο στην Αθήνα

Πού μπορούμε να δούμε το Ανάκτορο των Γιγάντων σε μια βόλτα μας στο κέντρο της πόλης και τι συμβολίζουν τα γλυπτά που υπάρχουν στο πρόπυλο; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον αρχαιολόγο Γιάννη Θεοχάρη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ιστορία μιας πόλης / ΠΕΑΝ: Όταν ανατινάχτηκαν τα γραφεία της φιλοναζιστικής ΕΣΠΟ στην οδό Γλάδστωνος

Ποια ήταν η ολιγομελής ομάδα ΠΕΑΝ που έμεινε στην ιστορία για τις ριψοκίνδυνες δράσεις της ενάντια στους Ναζί; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Ευάνθη Χατζηβασιλείου για την Πανελλήνιο Ένωση Αγωνιζομένων Νέων.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Ιστορία μιας πόλης / Χαιρώνεια: Η μάχη που γέννησε τον σύγχρονο άνθρωπο

Στις 2 Αυγούστου του 338 π.Χ. ο Φίλιππος Β’ οδηγεί τους Μακεδόνες σε μία μάχη η έκβαση της οποίας θα αλλάξει τον κόσμο. Τι σήμανε για τη Μακεδονία, την Αθήνα και τον ελλαδικό χώρο η Μάχη της Χαιρώνειας; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον Παναγιώτη Ιωσήφ, συνεπιμελητή της έκθεσης που έχει ως θέμα την ιστορική μάχη και τρέχει αυτό το διάστημα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια (πριν έναν αιώνα)

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ανέκδοτες και σπάνιες εικόνες από την κατασκευή του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, πριν από έναν αιώνα

Η LiFO, σε συνεργασία με τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, θα παρουσιάσει μια σειρά από ανέκδοτα και σπάνια ντοκουμέντα για διάφορα θέματα από τη λαμπρή, ή και όχι τόσο, ιστορία του τόπου μας. Ξεκινάμε με τον ιστορικό σταθμό του Ηλεκτρικού στην Ομόνοια, που δεν ήταν πάντοτε υπόγειος.
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΕΛΑΣΑΚΗΣ
Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ιστορία μιας πόλης / Όταν ανέβηκε στην Αθήνα η οπερέτα «Χασίς»

Ποιοι κάνουν χρήση ναρκωτικών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ελλάδα και ποιο είναι το κοινωνικό αποτύπωμα των ναρκωτικών στην Αθήνα της εποχής; Η Αγιάτη Μπενάρδου συζητά με τον ιστορικό και ερευνητή Κωστή Γκοτσίνα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινή ζωή των ανθρώπων πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Αρχαιολογία & Ιστορία / Πώς ζούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες; Η καθημερινότητα πίσω απ’ την πολεμική μηχανή

Μια νέα έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο αποκαλύπτει τη ζωή των Ρωμαίων που έζησαν μέσα στις τάξεις του στρατού της Αυτοκρατορίας και την υπηρέτησαν πιστά.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
«Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Δεν ξέρουμε πού βρίσκεται το σώμα του Αλέξανδρου, όμως ο τάφος του είναι σίγουρα στην Αλεξάνδρεια»

Η Καλλιόπη Λημναίου-Παπακώστα, διευθύντρια του Ελληνικού Ινστιτούτου-Ιδρύματος Αλεξανδρινού Πολιτισμού, που σκάβει στην Αλεξάνδρεια από το 1998 μιλά για τις ανασκαφές που πραγματοποιεί εκεί, τα μέχρι στιγμής ευρήματα, τον Μεγαλέξανδρο, τη σχέση του με την Αίγυπτο και το πολυσυζητημένο ντοκιμαντέρ του Netflix, στο οποίο συμμετείχε.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Ιστορία μιας πόλης / Στοά Νικολούδη, Σαρόγλειο, Μέγαρο Υπατία: Τα έργα του Α. Νικολούδη έδωσαν ευρωπαϊκό αέρα στην Αθήνα

Τα κτίρια του Αλέξανδρου Νικολούδη υπάρχουν παντού στην Αθήνα. Όμως γιατί γνωρίζουμε τόσο λίγα γι' αυτόν τον αρχιτέκτονα; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με την Αμαλία Κωτσάκη.
THE LIFO TEAM
Βυζάντιο και Αφρική: Μια έκθεση με τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Αρχαιολογία & Ιστορία / Αφρική και Βυζάντιο: Τα εκπληκτικά καλλιτεχνικά επιτεύγματα ενός ανεξερεύνητου κόσμου

Μέσα από σπάνια αντικείμενα η νέα έκθεση του Met αφηγείται την κεντρική θέση της Αφρικής στα διηπειρωτικά δίκτυα εμπορίου και πολιτιστικών ανταλλαγών με το Βυζάντιο.
THE LIFO TEAM

σχόλια

3 σχόλια
Η Θεσσαλονίκη, η συμβασιλεύουσα της μακροβιότερης αυτοκρατορίας (εξού και το "συμπρωτεύουσα"), έχει ένα τεράστιο ιστορικό και πολιτισμικό κεφάλαιο.Ο ρόλος της σαν μητρόπολη του χριστιανισμού επί αιώνες είναι αδιαμφισβήτητος. Ο Άγιος Δημήτριος είναι εκεί. Η Παναγιά Χαλκέων είναι εκεί. Η Αγία Σοφία είναι εκεί.Η σύγχρονη εμπάθειά μας με ιστορικές μας φάσεις είναι άσχετη με την πραγματικότητα.
Πολύ ωραία όλα αυτά αλλά μην μπερδεύουμε την ιστορία με εικασίες. Η χριστιανική κοινότητα της Θεσσαλονίκης δεν ξέρουμε πότε ακριβώς και από ποιον ιδρύθηκε. Το ότι πέρασε ο Παύλος (εάν υπήρξε ο ίδιος ως πρόσωπο) είναι απλώς εικασία και μάλιστα δεν στηρίζεται σε καμία ιστορική πηγή. Να υπενθυμίσω ότι τα ευαγγέλια και οι επιστολές ΔΕΝ αποτελούν πηγές για την ιστορική επιστήμη.