Φιλοθέη
η αρχοντοπούλα των Αθηνών
*
Θέατρο σκιών από την ομάδα "Οθόνιον"
Τελευταία παράσταση Παρασκευή 20 Σεπτεμβρίου στο Παλαιό Πανεπιστήμιο στην Πλάκα
Μία αγία στην πάνινη οθόνη
Το δράμα «Φιλοθέη η αρχοντοπούλα των Αθηνών» είναι πρωτότυπο με την έννοια ότι δεν βασίζεται σε κάποια διασκευή λογοτεχνικού ή δραματικού έργου. Στη συγγραφή περιορίστηκα στα βασικά στοιχεία των ιστορικών πηγών για πρόσωπα και πράγματα της εποχής, στοιχεία που αξιοποίησα για την πλοκή, ενώ, στην πορεία της έρευνας για το πρόσωπο της Φιλοθέης διαπίστωσα ότι δεν εγγράφεται ως ηρωίδα στο ρεπερτόριο του θεάτρου σκιών. Το έναυσμα για τη συγγραφή δόθηκε σε μια συνομιλία με τον Άθω Δανέλλη, ο οποίος μου είπε ότι θα είχε ενδιαφέρον το εγχείρημα. Του υποσχέθηκα ότι θα προσπαθήσω να γράψω ειδικά για μπερντέ το συναξάρι του αρχοντοκόριτσου που φόρεσε τα ράσα. Πράγματι, η πρώτη μορφή του έργου ολοκληρώθηκε τέλη Ιουλίου 2018 και με τον Άθω συμφωνήσαμε να το ανεβάσουμε την επόμενη χρονιά.
Χαρακτηρίζω αυτό το δράμα ως ιερό γιατί πρόκειται για μια σκηνική ορθόδοξη ανάγνωση του βίου της Φιλοθέης την οποία θεωρώ ως πνευματική δασκάλα της παράδοσης. Από την αρχή είδα την περιπετειώδη ιστορία της να παίζεται στον μπερντέ επειδή η πανένια σκηνή προσφέρεται για εξερεύνηση και αναζητήσεις δραματουργικές και αισθητικές. Επιπλέον, το θέατρο σκιών διατηρεί ακόμη τον πρωτογονισμό του και το στοιχείο αυτό είναι εξαιρετικά γοητευτικό γιατί μαρτυράει μια γνησιότητα.
Το θέατρο με φιγούρες
Από τους μίμους της ύστερης αρχαιότητας έως τους μεσαιωνικούς σκηνικούς καλλιτέχνες και τους διασκεδαστές σε Ανατολή και Δύση το θέατρο με κούκλες ή φιγούρες ήταν ένα μέρος του θεάματος που περιλάμβανε ακροβάτες, γελωτοποιούς, θαυματοποιούς αλλά και αφηγήσεις παραμυθιών. Η πρώτη κούκλα που εμψυχώθηκε στο χριστιανικό δράμα είναι το φίδι στον αγγλονορμανδικό "Αδάμ" του 12ου αιώνα. Από πολύ νωρίς στη δυτική Ευρώπη παρουσιάστηκαν έργα κουκλοθεάτρου βασισμένα σε ιστορίες αγίων και βιβλικά επεισόδια. Στα καθ ̓ ημάς το θέατρο σκιών είναι ενταγμένο στον ελληνικό παραδοσιακό πολιτισμό μέσα από μια σειρά μεταρρυθμίσεις και καινοτομίες από τον 19ο αιώνα, που είναι γνωστές στη σχετική έρευνα, αφού το ρεπερτόριό του αφομοίωσε όλη τη νεοελληνική μυθολογία με τον Μέγα Αλέξανδρο, τον Κατσαντώνη και τους ήρωες της επανάστασης του 1821, αλλά ταυτόχρονα ήταν πάντοτε ανοιχτό σε νέα έργα, σε υποθέσεις από την επικαιρότητα, σε κοινωνικούς τύπους και ήρωες όλων των τάξεων και των κοινωνικών στρωμάτων. Κυριολεκτικά, ένα χωνευτήρι ειδών και ιστοριών.
Εξάλλου, σήμερα, είμαστε σε μια εποχή όπου οι Καραγκιοζοπαίκτες δεν βασίζονται αποκλειστικά σε όσα έμαθαν από τους προγενέστερους μάστορες αλλά πειραματίζονται. Η δική μας παράσταση βασίζεται στην παραδοσιακή τέχνη και στην αισθητική ενότητα του θεάτρου σκιών, αλλά έχει την ιδιαιτερότητα ότι απαιτεί δύο παίκτες πίσω από τον μπερντέ. Αυτό είναι αρκετά παράτολμο εάν σκεφθεί κανείς ότι παραδοσιακά ο Καραγκιοζοπαίκτης ήταν ο παντοδύναμος και ο βουβός βοηθός του υπάκουε στον μάστορα, αφού είχε δεδομένα όρια στην παράσταση. Εδώ, το ζητούμενο είναι οι δύο παίκτες να συνεργαστούν ισότιμα, να συντονιστούν, ώστε να εξαφανίσουν το εγώ τους και να εμψυχώσουν τα, όχι και λίγα, πρόσωπα του έργου, προκειμένου να σμίξουν σε έναν θεατρικό ρυθμό. Η άλλη μεγάλη πρόκληση είναι το ζήτημα του αυτοσχεδιασμού. Ολόκληρο το λαϊκό θέατρο βασίζεται στον αυτοσχεδιασμό του παίκτη. Τί συμβαίνει όμως όταν η υπόθεση είναι σοβαρή, δηλαδή ξεφεύγει από τους παραδοσιακούς τύπους και περιλαμβάνει πρόσωπα ιστορικά που δεν επιδέχονται αστεία και κωμικά παιχνίδια; Και, κυρίως, όταν έρχεται μία έτοιμη νέα υπόθεση να παρουσιαστεί στον μπερντέ; Πού υπάρχει ελευθερία στους παίκτες, οι οποίοι είναι συνηθισμένοι να λειτουργούν ως δραματουργοί και ταυτοχρόνως ως ηθοποιοί; Η απάντηση εξαρτάται από την υπόθεση και τα δομικά της στοιχεία (πόσο κοντά είναι στη λογική του παραδοσιακού μπερντέ), αλλά και από τη δύναμη της μιμικής τέχνης των παικτών. Της υποκριτικής τους. Από την εμπειρία μου με το θέατρο σκιών θεωρώ ότι ισχύει το δόγμα του Φώτου Πολίτη που δίνει έμφαση στην τέχνη της ερμηνείας και λιγότερο στο περιεχόμενο: «ο Καραγκιόζης δεν μας ενδιαφέρει σαν περιεχόμενο, αλλά σαν ρυθμός. Έχει αποκρυσταλλώσει σε κατακάθαρες, απλές γραμμές την έννοια της υποκριτικής τέχνης, που η εποχή μας την εθόλωσε και την παρεξηγεί» (Εκλογή από το έργο του, β ́ τόμος, Εστία, Αθήναι 1938, σ. 212). Ωστόσο, στην παράστασή μας η υπόθεση με τις επιμέρους ιστορίες των προσώπων είναι κρίσιμη για όλο το αποτέλεσμα. Σε αρκετά σημεία είναι ανοιχτή και η παράσταση είναι σε εξέλιξη γιατί εξαρτάται απόλυτα από τους δύο παίκτες τον αρχιμάστορα Άθω Δανέλλη και τον μάστορα Νικόλα Τζιβελέκη. Αυτούς είχα στο νου μου όταν έγραφα το κείμενο. Οι χειροποίητες φιγούρες σχεδιάστηκαν και δημιουργήθηκαν ειδικά για την παράσταση μετά από ειδική ενδυματολογική έρευνα.
Το πρώτο σχολείο θηλέων
Στη διάρκεια της προετοιμασίας της παράστασης με τη μελέτη της εποχής όλοι όσοι συμμετέχουμε αισθανθήκαμε τη σημασία της παρουσίας της Φιλοθέης (1545;-1589) στον ζόφο του 16ου αιώνα αλλά και την προφητική της διάσταση ως προς το ενδιαφέρον για τις γυναίκες του καιρού της και τη μέριμνα για όσους είχαν ανάγκη που έβρισκαν καταφύγια στα νοσοκομεία και ξενοδοχεία που είχε ιδρύσει. Αυτό το αυξημένο ενδιαφέρον ίσως σχετίζεται και με την εμπειρία της όταν έζησε τον πόνο που προκάλεσε η επιδημία πανώλους. Μια επιγραφή σε έναν κίονα του Θησείου αναφέρει: "1555 έγινε το κακό θανατικό εις την Αθήνα και απέθαναν χιλιάδες λαός". Από μια άλλη πλευρά συνδέεται με την παιδεία σε μια περίοδο που σπανίζουν οι πληροφορίες για τα σχολεία της Αθήνας, αφού όπως γράφει για την Αθήνα εκείνων των χρόνων ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς προς τον Κρούσιο "σοφία ἢ μαθήματα δοῦλοι ὄντες οὐκ ἔχομεν". Η Φιλοθέη μάθαινε τις γυναίκες γραφή και ανάγνωση, σύμφωνα με τον Ιωάννη Γεννάδιο, κάτι που μάλλον ενόχλησε τους Αθηναίους τους οποίους περιλούζει με τρομερούς χαρακτηρισμούς σε μια επιστολή που φέρεται να έχει υπογράψει. Η Φιλοθέη, ενδεχομένως, ιδρύει στην καρδιά του αστικού κέντρου το πρώτο εκπαιδευτήριο θηλέων της Ευρώπης. Εκείνα τα χρόνια ιδρύεται το Ελληνικό Κολλέγιο της Ρώμης και η δράση τής αναμφίβολα ορθόδοξης Φιλοθέης δεν αποκλείεται να είναι επηρεασμένη και από πρακτικές δυτικών ταγμάτων. Η σκέψη αυτή μου γεννήθηκε επειδή στην επιστολή του Σεραφείμ Παγκάλου προς τον Δόγη της Βενετίας αναφέρει ότι "η Φιλοθέη υπηρετεί εις το μοναστήρι κατά την τάξιν των Καπουτσίνων" (Κ. Δ. Μέρτζιος, Η οσία Φιλοθέη, Ελληνικά 13, 1954, 124). Το τάγμα των Καπουκίνων προέρχεται από τους Φραγκισκανούς, τον 16ο αιώνα εξαπλώνεται στην Ευρώπη και εντοπίζεται εκείνη την εποχή για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στην Κρήτη. Πάντως, σύμφωνα με την παράδοση είναι ο πρώτος κρίκος της αλυσίδας των λογίων του οίκου των Μπενιζέλων που είχαν σχέση με την εκπαίδευση των Αθηναίων. Ακολουθούν: ο Άγγελος Μπενιζέλος (γεν. 1590), μαθητής του Θεόφιλου Κορυδαλλέα, ο σοφός Δημήτριος Μπενιζέλος (γεν. 1624) ο αδελφός του Ιωάννης (γεν. 1625) και ο διδάσκαλος των Αθηναίων Ιωάννης Μπενιζέλος (γεν. 1730) διευθυντής της Σχολής Ντέκα.
Διαχρονική ανθρώπινη ιστορία
Το έργο ξεκινάει με την τελευταία μοναχή που ζει στο μοναστήρι της κυρά Φιλοθέης στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Ο Φιλαδελφεύς πληροφορεί στην Ιστορία των Αθηνών (Αθήναι 1902, τ. 1, σ. 207) ότι οι τελευταίες καλόγριες ζούσαν το 1845, ήταν ανυφάντρες, μαΐστραι, δηλαδή έβγαζαν τα προς το ζην με την υφαντική και πως η Ασήμω ήταν η τελευταία μοναχή η οποία εκοιμήθη 115 ετών. Είμαστε λίγα χρόνια προτού μετατραπεί η μονή του Αγίου Ανδρέα σε ερείπια και βρουν καταφύγιο εκεί ανέστιες οικογένειες και αρχίσουν οι καταστροφές των τοιχογραφιών και των αγιογραφιών. Αυτή είναι η αφετηρία του δράματος. Με σύνδεσμο τον Καραγκιόζη επιστρέφουμε στην οθωμανική Αθήνα τότε που η Ρεβούλα ζει ανέμελα κοντά στους γονείς της.
Η παράσταση αντιμετωπίζει την περιπετειώδη ζωή της ασυμβίβαστης αρχοντοπούλας που φόρεσε τα ράσα ως μια βαθιά ανθρώπινη διαχρονική ιστορία και ένα πρότυπο αγιασμένου προσώπου που μπορεί να εμπνεύσει και σήμερα. Το θαυμαστό συναξάρι της συνυφαίνεται με έναν παράξενο τρόπο με την ιστορία του λαϊκού θεάτρου σε ένα ταξίδι προς το φως των σκιών.
ΙΩΣΗΦ ΒΙΒΙΛΑΚΗΣ
(Το κείμενο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στο Πρόγραμμα της παράστασης "Φιλοθέη η αρχοντοπούλα των Αθηνών", Αθήνα 2019).
Από την ομάδα "Οθόνιον":
"Το θερμότερο χειροκρότημα έλαβε η Φιλοθέη η αρχοντοπούλα των Αθηνών και η ομάδα "Οθόνιον" στις έξι πρώτες sold out παραστάσεις του καλοκαιριού, που άφησαν εξαιρετικές εντυπώσεις και ενθουσιώδη σχόλια από θεατές και κριτικούς που μιλούν για μια νέα εποχή στο θέατρο σκιών αλλά και για μια ευκαιρία επανασύνδεσης με την άγνωστη ιστορία της Αθήνας. Το έργο παρουσιάζεται για έξι ακόμη βραδιές στον Παλαιό Πανεπιστήμιο (Θόλου 5, Πλάκα). Πρόκειται για ένα πρωτότυπο δράμα του Ιωσήφ Βιβιλάκη ειδικά γραμμένο για τους παίκτες σκιών Άθω Δανέλλη και Νικόλα Τζιβελέκη με θέμα τη ριψοκίνδυνη δράση της Φιλοθέης Μπενιζέλου που πρόσφερε την περιουσία της σε έργα αλληλεγγύης στην οθωμανική Αθήνα του 16ου αιώνα.
Το έργο και η παράσταση
Αντλώντας έμπνευση από τον δραματικό βίο της Αγίας Φιλοθέης, της περίφημης κυρά δασκάλας, μουσικοί και παίκτες σκιών εμψυχώνουν σκαλιστές χειροποίητες φιγούρες και ζωντανεύουν την περιπετειώδη ζωή της ασυμβίβαστης αρχοντοπούλας που φόρεσε τα ράσα. Στην παράσταση το θαυμαστό συναξάρι της Φιλοθέης συνυφαίνεται παράξενα με την ιστορία του λαϊκού θεάτρου σε ένα μαγικό και μυστηριακό ταξίδι προς το φως των σκιών, όπου καλούμαστε να αναζητήσουμε τη σημασία της ελευθερίας και της αξιοπρέπειας στη σημερινή ζωή.
Η ομάδα
Το "Οθόνιον" είναι μια επιστημονική και καλλιτεχνική ομάδα με έδρα την Αθήνα που πιστεύει στην αξία των παραδοσιακών σκηνικών πρακτικών. Η ομάδα πλαισίωσε με μεγάλη επιτυχία το 2017 την παράσταση Ο γάμος του Καραχμέτη του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη (σκηνοθεσία Όλια Λαζαρίδου) με το δραμάτιον Ο Καραγκιόζης νεκροθάπτης, και έλαβε εξαιρετικές κριτικές.
Συντελεστές
Κείμενο-σκηνοθεσία: Ιωσήφ Βιβιλάκης
Μουσικός σχεδιασμός: Γεράσιμος Παπαδόπουλος
Φιγούρες: Νικόλας Τζιβελέκης
Παίκτες θεάτρου σκιών: Άθως Δανέλλης, Νικόλας Τζιβελέκης
Μουσικοί-τραγούδι: Γεράσιμος Παπαδόπουλος, Θεολόγος Παπανικολάου, Κατερίνα Μιχαλάκη
Γραμματεία: Μάνος Δαμασκηνός
Παραγωγή: Bateau Lavoir. Χώρος σεμιναρίων, τεχνών και πολιτιστικής δραστηριότητας. Ιλισίων 4, Κηφισιά 14564, Αττική
Ημέρες και χώρος παραστάσεων
Μουσείο Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών-Παλαιό Πανεπιστήμιο, Θόλου 5, Πλάκα: Κυριακή 15, Δευτέρα 16, Τρίτη 17, Τετάρτη 18, Πέμπτη 19, Παρασκευή 20 Σεπτεμβρίου 2019"
Οθόνιον
