Ελλείψεις βασικών αγαθών, φόβος, προπαγάνδα… Αυτά είναι μερικά από τα βασικά στοιχεία της καθημερινότητας των πολιτών στις υπό ρωσική κατοχή περιοχές της Ουκρανίας.
Με αφορμή την προσάρτηση τεσσάρων ουκρανικών περιοχών από τη Ρωσία, το ΒΒC μίλησε με ανθρώπους που μένουν εκεί, οι οποίοι περιέγραψαν τι ζουν. Το βρετανικό δίκτυο έχει αλλάξει τα ονόματα όσων μίλησαν σε αυτό το ρεπορτάζ.
Στη Χερσώνα
Ο Μπόρις έχει ζήσει στη Χερσώνα το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Επικοινωνεί με το ΒΒC μέσω εφαρμογής μηνυμάτων. Μια μέρα, σταμάτησε τη συνομιλία, για να διαγράψει το περιεχόμενο από το κινητό του, προτού περάσει από ρωσικό σημείο ελέγχου.
«Πρέπει να είσαι σίγουρος ότι δεν υπάρχουν ενοχοποιητικές φωτογραφίες στον φάκελο με τα διαγραμμένα», λέει. Πολλοί είχαν εξαφανιστεί τους πρώτους μήνες, καθώς οι εισβολείς έπαιρναν μέτρα κατά όσων θεωρούσαν ότι είναι πιστοί στο Κίεβο. Κρίνοντας από τον περιορισμένο αριθμό αναζητήσεων για εξαφανισμένους- που εμφανίζονται σε τοίχους και στα social media- o Μπόρις πιστεύει ότι σταδιακά μειώθηκε ο αριθμός των συλλήψεων.
Οι μισοί κάτοικοι- ανέρχονταν σε 280.000 πριν από τον πόλεμο- εγκατέλειψαν την πόλη για να πάνε σε περιοχές που ελέγχονται από το Κίεβο, ή στο εξωτερικό. Εκείνοι που έμειναν, λέει ο Μπόρις, αρχικά προσαρμόστηκαν, καθώς οι πολίτες έφτιαχναν τους δικούς τους κανόνες και απέφευγαν τις αρχές πάση θυσία. «Για 4-5 μήνες νιώθαμε σαν να ζούσαμε σε μια κοινωνία αυτoσυντηρούμενη και αυτορυθμιζόμενη», αναφέρει.
Όλα αυτά τελείωσαν στα μέσα Ιουλίου, όταν η πόλη άρχισε να γεμίζει με ανθρώπους των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών, κάτι που ενισχύθηκε τις εβδομάδες μέχρι το δημοψήφισμα. «Υπήρχαν ουσιαστικά 20 αυτοκίνητα το λεπτό, με πολύ σοβαρούς άνδρες μέσα», λέει ο Μπόρις.
Σε άλλη επικοινωνία με το ΒΒC αναφέρθηκε σε επίσκεψη σε εξοχικό στην άλλη όχθη του Δνείπερου ποταμού, από όπου φαίνεται η γέφυρα Αντονόφσκι, την οποία έπληξε επανειλημμένα το ουκρανικό πυροβολικό από τον Ιούλιο. «Μαζέψαμε σταφύλια για κρασί και κάναμε σάουνα. Είναι κάτι από την κουλτούρα της πόλης», σημείωσε.
Παρά την προσπάθεια της Μόσχας να χρησιμοποιείται το ρωσικό ρούβλι στη Χερσώνα, είναι ακόμη ευρεία η χρήση του ουκρανικού χρίβνια. Για λίγο καιρό, μικρά βαν με wi-fi επέτρεπαν σε πελάτες να συνδέονται με ουκρανικές τράπεζες και να κάνουν αναλήψεις σε χρίβνια. Η εταιρεία των βαν χρέωνε 3-5% την συναλλαγή.
Τώρα, λέει ο Μπόρις, δεν χρειάζεται πλέον κάτι τέτοιο. Κυκλοφορούν από στόμα σε στόμα ονόματα αξιόπιστων μεσαζόντων, που χρεώνουν μικρή ή καθόλου προμήθεια. Αλλά το ρωσικό νόμισμα σταθερά εξαπλώνεται. Κάποιες πληρωμές από την πρόνοια ήδη καταβάλλονται σε ρούβλια, τα οποία τα καταστήματα είναι υποχρεωμένα να δέχονται. Οι μόνες τράπεζες που λειτουργούν είναι οι ρωσικές. Για να ανοίξεις λογαριασμό, χρειάζεσαι ρωσικό διαβατήριο, όπως και για δουλειές σε κρατικές επιχειρήσεις.
«Με αυτό τον τρόπο προσπαθούν να κάνουν τους περισσότερους Ουκρανούς της πόλης να αποκτήσουν τη ρωσική υπηκοότητα», λέει ο Μπόρις. Ο άλλος τρόπος είναι η προπαγάνδα. Από τον Μάιο εμφανίστηκαν αφίσες στους δρόμους που έλεγαν ότι η Ρωσία επέστρεψε για να μείνει. Κάποιες έχουν εικόνες από Ρώσους ήρωες του 18ου αιώνα. Άλλες έχουν ρωσικά διαβατήρια με το σύνθημα «κοινωνική σταθερότητα και ασφάλεια» ή έναν ευτυχισμένο άνδρα να αγκαλιάζει την έγκυο σύζυγό του δίπλα σε ένα μήνυμα που παρακινεί τους πολίτες να αποκτήσουν περισσότερα παιδιά.
Στα μάτια του Μπόρις, κάποιες άλλες αφίσες ήταν πιο ύπουλες. «Έδειχναν κάποιον διάσημο και έλεγαν ότι κατάγεται από τη Χερσώνα και ότι έχει αφιερώσει τη ζωή του στη Ρωσία. Νιώθεις λίγο υπερήφανος για αυτόν και χρησιμοποιούν αυτό το αίσθημα για να σε συνδέσουν με τη Ρωσία», λέει. Στην πλειοψηφία που είναι ακλόνητα υπέρ της Ουκρανίας, αυτό το μήνυμα είχε ελάχιστη ανταπόκριση. Αλλά για εκείνους που είχαν δεχθεί πλύση εγκεφάλου πριν από τον πόλεμο, αυτό απλά τους επέτρεψε να βγουν από τις σκιές, λέει ο Μπόρις.
Γίνονται και άλλες «μάχες». Από τους κατοίκους που πασχίζουν να βρουν σήμα για το κινητό τηλέφωνο στην πρώτη γραμμή, μέχρι γονείς που γράδουν κρυφά τα παιδιά τους σε διαδικτυακά ουκρανικά σχολεία για να αποφύγουν το εκπαιδευτικό σύστημα που είναι πλέον υπό τον πλήρη ρωσικό έλεγχο.
«Τα παιδιά φοιτούν διαδικτυακά σε ουκρανικά σχολεία, χρησιμοποιώντας ρωσικό ίντερνετ ή VPN από τη Δύση. Είναι αρκετά ειρωνικό», λέει ο Μπόρις.
Τώρα ανάμεσα στους άνδρες υπάρχει ο φόβος ότι η ρωσική επιστράτευση θα επεκταθεί και στη Χερσώνα. Μέχρι στιγμής φαίνεται ότι μόνο αυτοί που έχουν ρωσικά διαβατήρια έχουν κληθεί αλλά η αγωνία εντείνεται. Ο Μπόρις είναι διχασμένος για το εάν θα φύγει ή θα μείνει, με την ελπίδα ότι μια μέρα θα ξυπνήσει και θα διαπιστώσει ότι η Χερσώνα απελευθερώθηκε από τον ουκρανικό στρατό.
Στη Μαριούπολη
Περίπου 418 χιλιόμετρα ανατολικά, στη Μαριούπολη, ο Άλεξ λέει ότι μετά την κατάληψη της πόλης από τις ρωσικές δυνάμεις κατέρρευσε όλη η ζωή του. Οι Ρώσοι «άρχισαν να πηγαίνουν από το ένα διαμέρισμα στο άλλο και να καταστρέφουν ό,τι σχετίζεται με την Ουκρανία», λέει ο πρώην εκπαιδευτικός. «Στο σπίτι μου έκαψαν ουκρανικά σύμβολα και πολλά βιβλία», συμπληρώνει.
Όταν τελείωσε η εφιαλτική πολιορκία, στα τέλη Μαΐου, σταδιακά αποσύρθηκαν οι Ρώσοι στρατιώτες, αφήνοντας στους φιλορώσους αυτονομιστές τη διοίκηση της πόλης. «Η πόλη μετατράπηκε σε χαλάσματα», λέει η Νταρίνα, φοιτήτρια που τελικά εγκατέλειψε τη Μαριούπολη τον Αύγουστο. «Έγινε μια μεγάλη αγορά όπου όλοι πουλούσαν ό,τι μπορούσαν, για να βγάλουν κάτι», συμπληρώνει.
Το ηλεκτρικό ρεύμα και το νερό είναι σε έλλειψη, χιλιάδες σπίτια έχουν καταστραφεί και πτώματα υπάρχουν άταφα στα συντρίμμια. Όμως, λέει η Νταρίνα, οι δρόμοι γέμισαν με σημαίες που πανηγύριζαν για την «απελευθέρωση» της Μαριούπολης από τη Μόσχα.
Ένας συνδυασμός προπαγάνδας, ανάγκης και φιλορωσικού αισθήματος ανάμεσα σε κάποιους κατοίκους είχε επίδραση, λέει. «Πολλοί υποστηρίζουν τους κατακτητές και πολλοί δουλεύουν για τους Ρώσους, επειδή χρειάζονται χρήματα προκειμένου να μην πεθάνουν από την πείνα», συμπληρώνει.
Στη Μαριούπολη, που είναι πιο κοντά στη Ρωσία, οι σχέσεις με τη Μόσχα ήταν πάντα λίγο πιο βαθιές από ό,τι στη Χερσώνα, σημειώνει το ΒΒC. Στα social media υπάρχουν κάποιες σκηνές αντίστασης όπως φωτογραφίες ανθρώπων που φορούν μάσκες και είναι τυλιγμένοι με τη σημαία της Ουκρανίας. Το γράμμα «Ï», που υπάρχει στο ουκρανικό αλλά όχι στο ρωσικό αλφάβητο, έχει εμφανιστεί σε τοίχους στις κατεχόμενες περιοχές. Όμως, στη Μαριούπολη δεν έχει απομείνει πολύ ελπίδα, λέει ο Άλεξ. «Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι έχει εγκαταλειφθεί η Μαριούπολη. Αλλά ακόμη ελπίζουν», συμπληρώνει.
Στο Ενέρχονταρ
Ο ήχος του πολέμου έχει απομακρυνθεί από τη Μαριούπολη, αλλά στη Χερσώνα πλησιάζει. Στο Ενέρχονταρ, που βρίσκεται ανάμεσα στις δύο πόλεις, δεν έφυγε ποτέ.
Οι Ρώσοι κατέλαβαν την πόλη και τον πυρηνικό σταθμό της στις αρχές του πολέμου. Τους τελευταίους μήνες ουκρανικές και ρωσικές δυνάμεις ανταλλάσσουν πυρά.
Ο διαρκής κίνδυνος εκρήξεων έχει αναγκάσει τους πολίτες να υιοθετήσουν νέες συνήθειες. «Προσπαθείς να τελειώσεις όλες τις δουλειές σου κατά τη διάρκεια της ημέρας. Να δεις φίλους, γονείς, να αγοράσεις τρόφιμα. Τις νύχτες, τα σκυλιά τρέχουν στους δρόμους», λέει ο Μαξίμ.
Τα τρόφιμα, που είχαν εξαφανιστεί από τα καταστήματα στις αρχές, αποτελούν πλέον μικρότερο πρόβλημα από ότι πριν. Στον νότο όλοι λένε το ίδιο: τα σούπερ μάρκετ είναι γεμάτα ακριβά, ανεπιθύμητα ρωσικά προϊόντα, ενώ οι υπαίθριες αγορές είναι γεμάτες με τοπικά προϊόντα.
Αποκομμένοι από το 80% της Ουκρανίας, οι αγρότες πωλούν τοπικά τα προϊόντα τους. Τα λαχανικά είναι πιο φθηνά, αλλά το κρέας, το τυρί και το γάλα κοστίζουν τα διπλά από ό,τι πριν από τον πόλεμο. «Τα χρήματα τώρα ξοδεύονται μόνο στα τρόφιμα», λέει ο Μαξίμ.
Έπειτα από σχεδόν έξι μήνες κατοχής, το Ενέρχονταρ έχει μισοαδειάσει. Πολλοί από αυτούς που έχουν παραμείνει είναι ηλικιωμένοι. «Όποιος μπορούσε να φύγει, έφυγε, ιδιαίτερα οι μητέρες με παιδιά», λέει η Νατάλια, που είναι συνταξιούχος. Της λείπει η κόρη και η εγγονή της, αλλά χαίρεται που είναι ασφαλείς, κάπου στην Ευρώπη.
Χωρίς φυσικό αέριο εδώ και τέσσερις μήνες και με συχνές διακοπές ρεύματος, η ζωή της Νατάλια είναι μία διαρκής μάχη, ενώ ο χειμώνας πλησιάζει. «Έχουμε απομονωθεί για επτά μήνες, αποκομμένοι από τον πολιτισμό. Σπάνια υπάρχει σήμα κινητής τηλεφωνίας. Το να έχεις ίντερνετ είναι σαν γιορτή», αναφέρει χαρακτηριστικά. Όμως, όπως και ο Μπόρις στη Χερσώνα, κάτι ό,τι μπορεί για να μαθαίνει ειδήσεις. Κάποιες φορές πάει στις όχθες του Δνείπειρου, ελπίζοντας να βρει σήμερα από την υπό τον έλεγχο του Κιέβου περιοχή, στην απέναντι πλευρά.
Στη Μελιτόπολη
Στην υπό ρωσικό έλεγχο Μελιτόπολη, η Τόμα μιλά για έναν άλλο «αγώνα», τη φροντίδα των ασθενών. «Για αρκετές ημέρες στην αρχή είχα είχα μια αποστολή. Να βρω φάρμακα για τη μητέρα μου, η οποία είναι καρδιοπαθής», λέει.
Πλέον δεν υπάρχουν οι μακριές ουρές της άνοιξης, όπου εκατοντάδες στέκονταν για ώρες. Όμως η Τόμα λέει ότι πλέον οι τοπικές αρχές διαχειρίζονται τα φαρμακεία και αυτά είναι γεμάτα με ρωσικά προϊόντα, τα οποία οι ντόπιοι θεωρούν υποδεέστερα. Τα τέσσερα από τα πέντε φάρμακα που χρειάζεται η μητέρα της, δεν είναι διαθέσιμα.
Πρέπει να τα αγοράζουν φίλοι ή συγγενείς, στη Ζαπορίζια και μετά να τους τα παραδίδουν, κάτι που περιλαμβάνει μια επικίνδυνη διαδρομή που περνά από ρωσικά και ουκρανικά σημεία ελέγχου. Σε αυτή την καθημερινότητα, όπου δεν υπάρχουν δουλειές και οι άνθρωποι αναγκάζονται να ανταλλάσσουν τα υπάρχοντά τους, η εμφάνιση αφισών με δηλώσεις του Βλαντιμίρ Πούτιν για τη μελλοντική ζωή στη Ρωσία είναι άλλη μια προσβολή, λέει η Τόμα. «Είναι σαν να σε πετάνε 35 χρόνια πίσω», σχολιάζει, αναφερόμενη στην εποχή της Σοβιετικής Ένωσης.
Η κατάσταση στα σχολεία της Μελιτόπολης είναι καταστροφική, συμπληρώνει. Δάσκαλοι και διευθυντές έχουν αρνηθεί να συνεργαστούν με τις αρχές κατοχής και αυτές με τη σειρά τους προσέλαβαν όποιον είναι πρόθυμος να δεχθεί τη δουλειά, όσο κι αν δεν έχει τα προσόντα.
«Η πρώην καθαρίστρια του σχολείου έχει γίνει δασκάλα παιδιού φίλων μας», λέει. Η Ρωσία υπάρχει παντού, από τα εισαγόμενα σχολικά βιβλία μέχρι τη σημαία που κυματίζει στην αυλή του σχολείου και τον εθνικό ύμνο η ανάκρουση του οποίου γίνεται κάθε πρωί.
Στους γονείς που είναι πρόθυμοι να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο προσφέρονται 10.000 ρούβλια, αλλά μόνο εάν δώσουν τα στοιχεία του διαβατηρίου και τον τόπο κατοικίας του πατέρα. Όμως, λέει η Τόμα, υπάρχουν σημάδια αντίστασης στις τάξεις. Παιδιά γράφουν ρωσικές λέξεις με ουκρανικά γράμματα, κρεμάνε μπλε και κίτρινες κορδέλες στα σακίδιά τους και φορούν κάλτσες με υβριστικό σύνθημα για τη Ρωσία.
