Στην κορυφή ενός ανενεργού ηφαιστείου, μέσα σε ένα αρχαίο λατομείο στο απομονωμένο Νησί του Πάσχα, δεκάδες μισοτελειωμένα αγάλματα moai στέκουν αμίλητα, σμιλεμένα στο μαλακό ηφαιστειακό πέτρωμα.
Οι αυστηρές μορφές τους –με τις χαρακτηριστικές κεκλιμένες μύτες και τις βαθιές ρυτίδες– αντικρίζουν αγέρωχα τον Ειρηνικό Ωκεανό. Και όμως, βρίσκονται υπό άμεση απειλή: φθείρονται σταδιακά από τον καιρό, τις πυρκαγιές, τα άλατα και τη θάλασσα. «Ο πατέρας μου έλεγε ότι μια μέρα τα moai θα επιστρέψουν στον ωκεανό», λέει η Μαρία Τούκι, εργαζόμενη στον τουρισμό και κόρη φημισμένου γλύπτη moai που πέθανε το 2020.
Τα αγάλματα moai, περίπου 1.000 σε αριθμό, σμιλεύτηκαν κυρίως μεταξύ 1100 και 1600 μ.Χ. για να τιμήσουν τους προγόνους και τη βασιλική γενιά του αρχηγού Χότου Ματουά. Πολλά παραμένουν ενσωματωμένα στον βράχο ή έχουν εγκαταλειφθεί καθ' οδόν προς τις τελετουργικές βάσεις τους (ahu). Οι περισσότεροι από αυτούς τους μονολιθικούς φύλακες έχουν τοποθετηθεί κατά μήκος της ακτογραμμής – σε θέσεις με υψηλή έκθεση στην αλατότητα, τους ανέμους και πλέον στην άνοδο της θάλασσας.
Η πορώδης και μαλακή φύση της ηφαιστειακής τέφρας (tuff), από την οποία είναι φτιαγμένα, κάνει τα moai ευάλωτα. Η υγρασία από τη θαλάσσια αύρα, οι αποκρυσταλλώσεις αλάτων στο εσωτερικό της πέτρας, η ανάπτυξη λειχήνων, ακόμη και τα περιττώματα πουλιών, τα ρηγματώνουν και τα διαβρώνουν. Ζώα ξύνουν πάνω τους τα νύχια ή τρίβονται στα αγάλματα. Το 2020, ένα φορτηγό συγκρούστηκε με ένα από αυτά.
«Η διάβρωση έχει επιταχυνθεί ραγδαία τα τελευταία 50 χρόνια», λέει η συντηρήτρια Ντανιέλα Μέζα Μαρτσάντ, επικεφαλής του αυτόχθονου οργανισμού Ma’u Henua που διαχειρίζεται το Εθνικό Πάρκο Ράπα Νούι. Η ίδια παρατηρεί αύξηση στη φθορά των αγαλμάτων λόγω της κλιματικής αλλαγής, ενώ το 2016 η UNESCO κατέταξε τους moai στους πιο ευάλωτους πολιτιστικούς θησαυρούς παγκοσμίως απέναντι στην κλιματική κρίση.
Οι πυρκαγιές του 2022 και η αρχή μιας αντεπίθεσης
Τον Οκτώβριο του 2022, πυρκαγιές κατέκαψαν τουλάχιστον 80 αγάλματα στο κρατήρα Ράνο Ραρακού, προκαλώντας «ανεπανόρθωτες ζημιές», σύμφωνα με τις τοπικές αρχές. Το 2023, η UNESCO διέθεσε 97.000 δολάρια για αποκατάσταση και πρόληψη μελλοντικών ζημιών.
Τον Μάιο του 2025, η ομάδα του Ma’u Henua ξεκίνησε φυσικές παρεμβάσεις σε πέντε moai που υπέστησαν τις μεγαλύτερες φθορές. Ειδικά στέγαστρα μειώνουν την έκθεση στην υγρασία, ενώ εφαρμόζεται χημικό διάλυμα για καθαρισμό της επιφάνειας από την αιθάλη. Το σκεύασμα έχει αναπτυχθεί από την ομάδα λίθινων συντηρητών του Πανεπιστημίου της Φλωρεντίας και λειτουργεί σαν ήπιο «ντους» που απομακρύνει τα υπολείμματα φωτιάς. Παράλληλα, άλλα σκευάσματα σταθεροποιούν το πέτρωμα, απομακρύνουν λειχήνες με αντιβιοτική δράση και προσφέρουν υδατοαπωθητική προστασία.
Η χρήση drones και 3D απεικόνισης από διεθνείς οργανισμούς, όπως η CyArk, επιτρέπει τη λεπτομερή τεκμηρίωση της κατάστασης των αγαλμάτων και των βάσεών τους. Αυτό διευκολύνει την παρακολούθηση της φθοράς και τη σχεδίαση παρεμβάσεων χωρίς εκτεταμένες ανασκαφές. Παράλληλα, ενισχυτικά τοιχία κοντά στις βάσεις moai περιορίζουν τη διάβρωση από τα κύματα.
Ωστόσο, η εισαγωγή των ειδικών ιταλικών χημικών υπόκειται σε υψηλούς φόρους, περιορίζοντας την εμβέλεια των παρεμβάσεων. Η ομάδα Ma’u Henua σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει τα πέντε moai που αποκαθίστανται ως πρότυπο για ένα γενικό «πρωτόκολλο συντήρησης», ώστε να μη χρειάζεται ειδική άδεια για κάθε νέο έργο. Προς το παρόν, όμως, η χρηματοδότηση αρκεί μόνο για αυτά τα πέντε.
Το δίλημμα της διατήρησης: ζωντανή παράδοση ή φυσική φθορά;
Κάποιοι, όπως ο αρχαιολόγος Ντέιλ Σίμπσον Τζούνιορ, πιστεύουν ότι τα moai πρέπει να αφεθούν να επιστρέψουν στη γη από την οποία προήλθαν. «Όλα στη φύση έχουν έναν κύκλο ζωής, και τα αγάλματα δεν εξαιρούνται από αυτόν», λέει.
Άλλοι, όμως, όπως ο αρχαιολόγος Κλαούντιο Κριστίνο Φερράντο του Πανεπιστημίου της Χιλής, απορρίπτουν κάθε ιδέα εγκατάλειψης: «Η διατήρησή τους δεν είναι απλώς επιθυμητή – είναι απολύτως επιτακτική. Είναι μνημεία της δημιουργικότητας και της ιστορίας του ανθρώπου».
Ορισμένοι προτείνουν τη μεταφορά μερικών αγαλμάτων σε μουσεία, μεταξύ των οποίων και το νέο μουσείο που κατασκευάζεται στο νησί. Ήδη, μερικά από τα moai που είχε σμιλέψει ο πατέρας της Μαρίας Τούκι κοσμούν τον αερολιμένα της Ράπα Νούι, ενώ άλλα στάλθηκαν στη Χιλή, την Ιαπωνία και την Ισπανία.
«Προστατεύουμε τα moai για να προστατεύσουμε τον λαό μας», λέει ο Αρίκι Τεπάνο Μάρτιν, πρόεδρος του Ma’u Henua. «Η κουλτούρα μας είναι ακόμα ζωντανή, και διατηρείται όταν δημιουργούμε κάτι νέο με ρίζες στην παράδοση».
Με πληροφορίες από BBC
