Το ασυναγώνιστο, μαγικό σύμπαν του Μπρούνο Σουλτς

Το ασυναγώνιστο, μαγικό σύμπαν του Μπρούνο Σουλτς Facebook Twitter
Τίποτα δεν θυμίζει την άρτια, μαγική και ρηξικέλευθη ως προς όλα τα σημεία έκφρασης και ορίων του λόγου πρόζα του σπουδαιότερου ίσως συγγραφέα της Πολωνίας, ο οποίος μπόλιασε τα μυστικιστικά δεδομένα της εβραϊκότητάς του με τη βαθιά του αγάπη για την ποιητική μεταφορά.
0

Αρκούν λίγες σελίδες από κάποιο κείμενο του Μπρούνο Σουλτς για να καταλάβεις ότι δεν κατοικείς σε έναν γνώριμο κόσμο αλλά σε μια ανώτατης ποιότητας μυθοπλαστική κλίμακα που απαιτεί να υψωθείς πολύ ως αναγνώστης και ως ετοιμοπόλεμος κριτής για να τη φτάσεις. Όσο προχωράς προς το εσωτερικό του μυστικού αυτού κόσμου, όμως, αρχίζεις να ξεκλειδώνεις τις πόρτες που ανοίγουν μονάχα με τα μαγικά κλειδιά που σου έχει παραδώσει με μεγάλη φροντίδα ο δημιουργός του, συναντώντας μυθικά πρόσωπα που επανέρχονται, όνειρα που επιστρέφουν ως εφιάλτες, ανθρώπους που μεταμορφώνονται σε ζώα, ανδρείκελα που απειλούν να κατακτήσουν ένα σύμπαν στο οποίο φυσάνε αλλόκοτα ρεύματα που σε παρασύρουν βαθιά μέχρι την ουσία της αιώνιας ύλης.

Η αρχή και το τέλος δεν έχουν πλέον καμία σημασία, αφού το σχήμα κάθε ιστορίας ακολουθεί τη λογική μιας σπείρας που μοιάζει με αυτήν του σύμπαντος, ούτε και τα πρόσωπα, που όλα καταλήγουν να παρασύρονται ή να υποκύπτουν στην αέναη δύναμη της ύλης – ιδού το πρώτο υλικό για τον Σουλτς, όπως και για τον Σαίξπηρ, με το οποίο φτιάχνονται τα όνειρα. Με άλλα λόγια, τίποτα δεν θυμίζει την άρτια, μαγική και ρηξικέλευθη ως προς όλα τα σημεία έκφρασης και ορίων του λόγου πρόζα του σπουδαιότερου ίσως συγγραφέα της Πολωνίας, ο οποίος μπόλιασε τα μυστικιστικά δεδομένα της εβραϊκότητάς του με τη βαθιά του αγάπη για την ποιητική μεταφορά, τη φιλοσοφική διάθεση και την ανάγκη του να διαμορφώνει έναν λόγο πρωτογενή και καταιγιστικό που θα επηρέαζε βαθιά τους επιγόνους του, από τον Σίνγκερ και τον Απντάικ μέχρι την πρόσφατα βραβευμένη με Νόμπελ συμπατριώτισσά του Τοκάρτσουκ, η οποία δήλωσε σε συνέντευξή της πως ο Σουλτς «είναι απλώς ασυναγώνιστος. Η ανυπέρβλητη ιδιοφυΐα της πολωνικής λογοτεχνίας».


Προφανώς, είχε δίκιο. Το εύρος αυτής της αδιανόητα γοητευτικής γλώσσας, που κατάφερε να αναπαραστήσει με μια εντυπωσιακά άρτια και όμορφη μετάφραση η Αλεξάνδρα Δ. Ιωαννίδου, μας αποκαλύπτεται, επιτέλους, ολόκληρη, χάρη στην έκδοση με άπαντα τα πεζά από τις εκδόσεις Καστανιώτη. Πραγματικά, δεν μοιάζει με καμία, όπως ο ίδιος δεν θυμίζει σε τίποτα τους συγγραφείς της Κεντρικής Ευρώπης. Έχει, μάλιστα, την αίσθηση κανείς ότι τα κείμενά του βρίσκονται σε μια εναρκτήρια και όχι επιγονική φάση, σάμπως να μην είχε προηγηθεί κανείς άλλος. Ακόμα και αν κάποιες από τις αναφορές παραπέμπουν άμεσα, όπως έχει κατ' εξακολούθησιν ειπωθεί, στον Κάφκα, από τον οποίον είχε επηρεαστεί ο Σουλτς και τον οποίον είχε μεταφράσει, αλλά και στον Προυστ, δεν αρκούν για να εξηγήσουν τον ιδιοφυώς καινοφανή του λόγο, που μοιάζει μ' εκείνον ενός ανθρώπου που αντικρίζει το σύμπαν για πρώτη φορά ή καλύτερα, όπως επισημαίνει και η μεταφράστριά του στο επίμετρο της έκδοσης: «Η δική του ουσία, η ουσία του Σουλτς, μοιάζει να συνιστά το απόσταγμα παιδικών εντυπώσεων, όχι αναμνήσεων, μια και η ματιά του παραμένει έκπληκτη, εκτός των ορίων της εκλογίκευσης της ενήλικης σκέψης, έτοιμη να παρεκκλίνει ανά πάσα στιγμή σε μια εξωπραγματική, συμπαντική αλήθεια που μόνο τα παιδιά μπορούν να συνδυάσουν με τις καθημερινές τους εμπειρίες».

Το στοίχημα, ωστόσο, για τον ίδιο τον Σουλτς είναι η επιστροφή σε έναν κόσμο όχι μόνο χαμένης αθωότητας αλλά και ουσιαστικής επανέναρξης, της πρώτης λέξης, της αρχής της γραφής και της αισθαντικής αποκάλυψης.


Είναι προφανές ότι η δική του τραυματική ηλικία αποτυπώνεται βιωματικά και ανάγλυφα στους υγρούς τοίχους και στα σκοτεινά δωμάτια που περιγράφονται στον Αύγουστο αλλά και στην επιχρυσωμενη, όπως θα έλεγε ο ίδιος, ανακάλυψη του κόσμου και της φύσης με τα μάτια ενός παιδιού που βλέπει για πρώτη φορά τα «αραβουργήματα του δειλινού» ή τον «ανεξάντλητο μάγο των παραμορφώσεων», που είναι το φεγγάρι. Κυρίως όμως η παιδικότητα ισοδυναμεί με την επιστροφή σε μια αθώα, «ιδιοφυή εποχή», όπως την περιγράφει στην ομώνυμη ιστορία του, όπου τα πάντα επανέρχονται στην αρχέγονη κατάστασή τους, πριν από τον χωρόχρονο, σε ένα παραστατικό στάδιο που μοιάζει με έναν «αυθεντικό πίνακα» του σύμπαντος, του οποίου ζωγράφος είναι τελικά μονάχα εκείνος – δεν είναι τυχαίο το ότι η παράλληλη ιδιότητα του Σουλτς ήταν αυτή του ζωγράφου. Αν, λοιπόν, στο Φθινόπωρο οι περιγραφές παραπέμπουν στην επιστροφή στις ρίζες ή στην εποχή του «πυρήνα», στο Σανατόριο κάτω από την κλεψύδρα ανακαλύπτεται ένας ιδανικός χωροχρόνος όπου ούτε τα μεγέθη, ούτε καν ο ίδιος ο θάνατος, έχουν σημασία.


Το στοίχημα, ωστόσο, για τον ίδιο τον Σουλτς είναι η επιστροφή σε έναν κόσμο όχι μόνο χαμένης αθωότητας αλλά και ουσιαστικής επανέναρξης, της πρώτης λέξης, της αρχής της γραφής και της αισθαντικής αποκάλυψης: «Έχουμε, άραγε, διεισδύσει μέχρι μέσα στα πράγματα ή μήπως αυτός ο δρόμος δεν βγάζει παραπέρα; Βρισκόμαστε δίπλα στο τέλος των λέξεων που έχουν αρχίσει ήδη να ξεφτίζουν, να παραληρούν και να μη διαβάζονται. Κι όμως, ακριβώς πίσω από τα δικά τους όρια αρχίζει το ακατανόητο και απερίγραπτο αυτής της άνοιξης. Το μυστήριο του δειλινού! Ακριβώς πίσω από τις λέξεις μας, εκεί όπου δεν φτάνει η ισχύς της μαγείας μας, ηχεί εκείνο το σκοτεινό, άπιαστο στοιχείο. Ο λόγος διαλύεται σε στοιχεία και απλώνεται, επιστρέφει στην ετυμολογία του, μπαινοβγαίνει στο βάθος, στις σκοτεινές του ρίζες».

Είναι προφανές πως τα διονυσιακά σκοτάδια εδώ ορίζονται διαφορετικά μέσα από μορφές της παγκόσμιας μυθολογίας, από ηδυπαθείς και ερωτικές παρουσίες που ενίοτε παραπέμπουν σε μυστικιστικές τελετουργίες και σε ανιμιστικά δεδομένα που ποτίζουν κάθε γωνιά του έργου του Σουλτς, παρασύροντας με τη δύναμή τους το ίδιο το νόημα. Έτσι, η τρομακτική μορφή του Πατέρα, ο οποίος είναι πανταχού παρών στην αφήγηση, μεταπλάθεται σε μια διαφορετική έκφανση της δημιουργίας. Αν, όμως, ο Πατέρας μπορεί να δώσει πνοή στα ανδρείκελα, αντίστοιχα ο γιος είναι αυτός που δίνει μορφή στις λέξεις.

Αντιστρέφοντας όλους τους όρους της Παλαιάς Διαθήκης και των βιταλιστικών αρχών, ο Σουλτς σκηνοθετεί ένα άλλο πρωτογενές σύμπαν με δικά του χρώματα –που επίσης διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο–, γεμάτο παράξενα όντα, όπως μορφές που μοιάζουν να βγαίνουν ταυτόχρονα από σενάρια επιστημονικής φαντασίας και από τη Βίβλο, ένας αλήτης που είναι ο Πάνας, σκυλιά που πετάνε στο λυκόφως και «όλο και πιο νέους, όλο και πιο φανταστικούς σχηματισμούς». Είναι προφανές πως όλοι είναι ίσοι σε αυτόν τον παράδοξο κόσμο και κανείς Φραγκίσκος Ιωσήφ Α', τον οποίον παρωδεί δίχως έλεος. Εδώ δεν έχει δύναμη καμία εξουσία, το μόνο για το οποίο μιλάνε είναι η περιπέτεια, οι νέες ιδέες και οτιδήποτε αλλόκοτο και παρανοϊκό. «Εδώ θα εδραιώναμε», όπως γράφει στη Δημοκρατία των Ονείρων, «έναν νέο, ανεξάρτητο νόμο, θα χτίζαμε μια νέα ιεραρχία μέτρων και αξιών, όπου το τέμπο θα έδιναν τα μυθικά στοιχεία και εμείς. Το μόνο που έπρεπε να κάνουμε ήταν να στήσουμε τις παγίδες κάτω από τον γεμάτο φαντάσματα ουρανό, να στοιχηματίσουμε, να τοποθετήσουμε μια πινακίδα να παίζει στον άνεμο και να που τα κουρέλια του μυθιστορήματος θα πιάνονταν πάνω της και θα φτερούγιζαν γύρω της».

Αντ' αυτού, ο ίδιος έμελλε να υποφέρει μια ζοφερή πραγματικότητα που τον ανάγκασε να ζει στην ένδεια και να φτάσει, ως Εβραίος, να ζωγραφίζει τα δωμάτια του αξιωματικού της Γκεστάπο, Φέλιξ Λαντάου, ο οποίος είχε μαγευτεί από την τέχνη του. Θα ακολουθούσε τελικά την τραγική μοίρα των συμπατριωτών του, πέφτοντας νεκρός, μέσα στη μέση του δρόμου, σαν σκυλί, από τη σφαίρα ενός αξιωματικού των ναζί το 1942, με τα περισσότερα από τα γραπτά του, εκτός από αυτά που περιλαμβάνονται σε αυτόν τον τόμο, καταδικασμένα για πάντα στην αφάνεια. Ένα ακόμα λαμπρό πνεύμα που ευτυχώς δεν κατάφερε να εξολοθρεύσει κανένα Ολοκαύτωμα και λάμπει ακόμα στην «έναστρη αρένα της νύχτας».

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Όλγκα Τοκάρτσουκ: «Έχω γίνει η ψυχοθεραπεύτρια του παρελθόντος»

Βιβλίο / Όλγκα Τοκάρτσουκ: «Έχω γίνει η ψυχοθεραπεύτρια του παρελθόντος»

Τρεις μήνες πριν από τη σημερινή βράβευσή της με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, η σπουδαία Πολωνή συγγραφέας μιλούσε στο New Yorker για τη ζωή, το έργο της και το ακραία εθνικιστικό και συντηρητικό καθεστώς της πατρίδας της.

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

«Ένας μύθος λέει πως αν χάσεις κάτι στην Αθήνα, θα το βρεις στον Ελαιώνα»

Βιβλίο / «Ένας μύθος λέει πως αν χάσεις κάτι στην Αθήνα, θα το βρεις στον Ελαιώνα»

Στο νέο του βιβλίο, «Lost Things Found», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Hyper Hypo, ο εικαστικός φωτογράφος Αντώνης Θεοδωρίδης εξερευνά τον μαγικό κόσμο της υπαίθριας αγοράς του Ελαιώνα.
ΙΩΝΑΣ ΚΑΛΛΙΜΑΝΗΣ
Ντιντιέ Εριμπόν: «Καιρός για ένα κίνημα των ηλικιωμένων!»

Ντιντιέ Εριμπόν / Ντιντιέ Εριμπόν: «Να πάψουμε να βλέπουμε τους ηλικιωμένους ως κοινωνικούς παρίες»

Από τους σημαντικότερους και πιο επιδραστικούς σύγχρονους Γάλλους στοχαστές, ο Ντιντιέ Εριμπόν συνδύασε στα βιβλία του τα δύσκολα βιώματα της νεότητάς του με μια εμπεριστατωμένη, αλλά και εικονοκλαστική, κοινωνικοπολιτική «ακτινογραφία» της γαλλικής κοινωνίας. 
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Κεχαγιάς

Βιβλίο / «Το να εκδίδεις βιβλία στην Ελλάδα είναι σαν να παίζεις στο καζίνο»

Η Γεννήτρια είναι ένας νέος εκδοτικός οίκος αφιερωμένος στη σύγχρονη λογοτεχνία. Ο εκδότης της, συγγραφέας και μεταφραστής, Παναγιώτης Κεχαγιάς, μιλά για τις δυσκολίες και τις χαρές του εγχειρήματος, για το πώς σκοπεύει να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας ιδιαίτερα ανταγωνιστικής αγοράς, καθώς και για τους πρώτους τίτλους που ετοιμάζεται να εκδώσει.
M. HULOT
Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Οι Αθηναίοι / Κωνσταντίνος Τσουκαλάς: «Ακούμε συνεχώς για ανάπτυξη, χωρίς να διερευνάται τι είναι το "καλό"»

Η εκτέλεση του Μπελογιάννη τον έκανε αριστερό. Η αυτοκτονία του Νίκου Πουλαντζά, μπροστά στα μάτια του, τον καθόρισε. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της μεταπολιτευτικής Ελλάδας, αφηγείται το προσωπικό του ταξίδι και την πνευματική περιπέτεια μιας ολόκληρης εποχής, από τη διανόηση του Παρισιού μέχρι τους δρόμους της πολιτικής και τις αίθουσες των πανεπιστημίων.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Βιβλίο / Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Δεν υπάρχει μελέτη για τον ελληνικό εθνικισμό που να μην έχει αναφορές στο έργο της. Η επανακυκλοφορία του βιβλίου της «Το “Πρότυπο Βασίλειο” και η Μεγάλη Ιδέα» από τις εκδόσεις Νήσος συνιστά αναμφίβολα εκδοτικό γεγονός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός» ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ

Νίκος Μπακουνάκης / Νίκος Μπακουνάκης: «Αυτή τη θέση δεν την παντρεύεσαι, ούτε είσαι θεός»

Ο πρόεδρος του ΕΛΙΒΙΠ, στην πρώτη του συνέντευξη, μιλά στη LIFO για τους στόχους και τις δράσεις του ιδρύματος και για το προσωπικό του όραμα για το βιβλίο. Ποιος ο ρόλος των μεταφράσεων στην πολιτιστική διπλωματία και πώς θα αυξηθεί η φιλαναγνωσία; 
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Τζόναθαν Κόου

I was there / Τζόναθαν Κόου: «Το να είσαι κυνικός δείχνει τεμπελιά στη σκέψη»

Ο διάσημος Βρετανός συγγραφέας βρέθηκε στην Αθήνα και μίλησε για τη συγγραφή ως «πολυτέλεια για λίγους», την εκλογή Τραμπ ως «έκφραση απόγνωσης» και τη «woke» κουλτούρα ως πράξη ενσυναίσθησης.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Πολ Όστερ (1947-2024): Ο Mr. Vertigo των ονειρικών μας κόσμων

Σαν σήμερα  / Πολ Όστερ: «Οι χαμένες ευκαιρίες αποτελούν μέρος της ζωής στον ίδιο βαθμό με τις κερδισμένες»

Σαν σήμερα 30 Απριλίου, το 2024 πεθαίνει ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας και μετρ της σύμπτωσης, που κατάφερε να συνδυάσει την προοπτική των άπειρων φανταστικών κόσμων με το ατελείωτο κυνήγι των ευκαιριών και τη νουάρ ατμόσφαιρα με τα πιο ανήκουστα αυτοβιογραφικά περιστατικά.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ηλίας Μαγκλίνης: «Η ανάκριση»

Το Πίσω Ράφι / «Γιατί δεν μου μιλάς ποτέ για τον εφιάλτη σου, μπαμπά;»

Η «Ανάκριση» του Ηλία Μαγκλίνη, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πεζά των τελευταίων χρόνων, φέρνει σε αντιπαράθεση έναν πατέρα που βασανίστηκε στη Χούντα με την κόρη του που «βασανίζεται» ως περφόρμερ στα χνάρια της Μαρίνα Αμπράμοβιτς.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Πέντε κλασικά έργα που πρέπει κανείς να διαβάσει

Βιβλίο / 5 κλασικά βιβλία που κυκλοφόρησαν ξανά σε νέες μεταφράσεις

Η κλασική λογοτεχνία παραμένει εξαιρετικά επίκαιρη, κι αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς ανατρέχοντας στους τίτλους της πρόσφατης βιβλιοπαραγωγής και σε έργα των Τζόις, Κουτσί, Κάφκα, Αντρέγεφ και Τσβάιχ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τάσος Θεοφίλου: «Η φυλακή είναι το LinkedΙn των παρανόμων» ή «Το πορνό και το Κανάλι της Βουλής είναι από τα πιο δημοφιλή θεάματα στη φυλακή»

Βιβλίο / Τάσος Θεοφίλου: «Όταν μυρίζω μακαρόνια με κιμά θυμάμαι τη φυλακή»

Με αφορμή το βιβλίο-ντοκουμέντο «Η φυλακή», ο Τάσος Θεοφίλου μιλά για την εμπειρία του εγκλεισμού, για τον αθέατο μικρόκοσμο των σωφρονιστικών ιδρυμάτων –μακριά απ’ τις εικόνες που αναπαράγουν σειρές και ταινίες– και για το πώς η φυλακή λειτουργεί σαν το LinkedIn των παρανόμων.
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Βιβλίο / Michel Gaubert: Ο dj που βάζει μουσικές στα σημαντικότερα catwalks

Chanel, Dior και πολλοί ακόμα οίκοι υψηλής ραπτικής «ντύνουν» τα shows τους με τη μουσική του. Στο «Remixed», την αυτοβιογραφία-παλίμψηστο των επιρροών και των εμμονών του, ο ενορχηστρωτής της σύγχρονης catwalk κουλτούρας μας ξεναγεί σε έναν κόσμο όπου μουσική και εικόνα γίνονται ένα.
ΣΤΕΛΛΑ ΛΙΖΑΡΔΗ
Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Βιβλίο / Ρωμανός ο Μελωδός: Ο ουρανόθρεφτος ποιητής του Θείου Δράματος

Λίγοι είναι οι ποιητικά γραμμένοι εκκλησιαστικοί στίχοι που δεν φέρουν τη σφραγίδα αυτού του ξεχωριστού υμνωδού και εκφραστή της βυζαντινής ποιητικής παράδοσης που τίμησαν οι σύγχρονοί μας ποιητές, από τον Οδυσσέα Ελύτη μέχρι τον Νίκο Καρούζο.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Βιβλίο / Τα 5 πιο σημαντικά βιβλία του Μάριο Βάργκας Λιόσα

Η τελευταία μεγάλη μορφή της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας που πίστευε πως «η λογοτεχνία μπορεί να αλλάξει την πραγματικότητα» έφυγε την Κυριακή σε ηλικία 89 ετών. Ξεχωρίσαμε πέντε από τα πιο αξιόλογα μυθιστορήματά του.
ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΑΝΝΑΚΗ