Γεννήθηκα στο Κάιρο και έζησα εκεί μέχρι τα δέκα μου χρόνια. Μέναμε σε μια οικογενειακή πολυκατοικία: οι παππούδες μου, η δική μου οικογένεια, η θεία και ο θείος μου. Ο παππούς μου καταγόταν από τη Συρία. Πολύ μικρός μετακόμισε στην Αίγυπτο, όπου γεννήθηκε αργότερα ο πατέρας μου. Είχε αρχικά εργοστάσιο παραγωγής μπίρας και στη συνέχεια ασχολήθηκε με το εμπόριο ξυλείας, που έγινε και το επάγγελμα του πατέρα μου. Η ελληνική μου ρίζα έρχεται και από τους δυο γονείς. Από τη μητέρα μου και από τη γιαγιά μου, τη μητέρα του μπαμπά μου. Ο παππούς και ο μπαμπάς είχαν παντρευτεί Ελληνίδες Αιγυπτιώτισσες.
• Από την παιδική μου ηλικία στο Κάιρο, θυμάμαι πολύ έντονες μυρωδιές, γεύσεις και κάποια πολύ αστεία επαγγέλματα. Θυμάμαι έντονα τους πλανόδιους πωλητές, ο πιο εντυπωσιακός ήταν αυτός που πουλούσε φραγκόσυκα. Τα καθάριζαν με γυμνά χέρια και εμείς κατεβαίναμε με τα μπολ μας για να τα αγοράσουμε. Θυμάμαι έναν ακόμη τύπο με περίεργο επάγγελμα. Ερχόταν κάθε καλοκαίρι, ανέβαινε στην ταράτσα, έβγαζε και καθάριζε όλα τα βαμβάκια από όλα τα στρώματα των διαμερισμάτων της πολυκατοικίας με ένα εργαλείο που έμοιαζε με τόξο. Καθάριζε σαν να έπαιζε μουσική.
Πιστεύω ότι η τέχνη μπορεί να σε κάνει καλύτερο άνθρωπο. Για να κάνεις τέχνη, γίνεσαι κανάλι. Κάνεις channeling. Αναμφισβήτητα σου διευρύνει τους ορίζοντες και τη φαντασία, σε κάνει να ονειρεύεσαι – απαραίτητο για την ψυχική υγεία.
• Από νεαρή ηλικία έκανα κατασκευές, έραβα ρούχα για μένα και τις κούκλες μου και σχεδίαζα. Ποτέ δεν είχα σκεφτεί τι ήθελα να γίνω. Αυτό που έκανα πάντα ήταν να δουλεύω με τα χέρια μου. Εφεύρισκα παιχνίδια, γιατί στην Αίγυπτο δεν μας άφηναν, ως παιδιά, να παίζουμε ελεύθερα έξω. Κι αυτό έδωσε ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στη δημιουργικότητά μου και στη σχέση μου με την κατασκευή και την επινόηση. Θυμάμαι ότι έφτασα να κατασκευάσω μέχρι και τραμπάλα μέσα στο σπίτι. Έστηνα και παραστάσεις με θεατές την αδελφή μου και τη Χαλίμα, η οποία μας μεγάλωσε και μας φρόντιζε.
• Στην Αίγυπτο μεγάλωσα σε ένα περιβάλλον εύπορο και αρκετά συντηρητικό. Στην οικογένεια ήμασταν καθολικοί. Ο παππούς μου ήταν βαθιά θρησκευόμενος και στα κυριακάτικα οικογενειακά γεύματα ήταν συχνά παρών και ο ιερέας.
• Με την άνοδο του Νάσερ και τις πολιτικές εθνικοποιήσεων και εκδίωξης των ξένων, αναγκαστήκαμε να φύγουμε κι εμείς, όπως τόσοι άλλοι. Και ξαφνικά βρέθηκα στην Αθήνα. Η ζωή μας άλλαξε τελείως. Ο πατέρας μου συνέχισε το ξυλεμπόριο, αλλά η μητέρα μου ξανάστησε τη ζωή της αλλιώς. Αξιοποίησε τις γλώσσες που ήδη γνώριζε, αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά, πήρε τα αντίστοιχα πτυχία και άρχισε να εργάζεται σε φροντιστήριο.
• Στην Αίγυπτο φοιτούσα σε γερμανικό σχολείο, στις καλόγριες, σε ένα εξαιρετικά αυστηρό περιβάλλον, με κανόνες στο ντύσιμο και προσευχή πρωί και μεσημέρι. Στο σπίτι μιλούσαμε γαλλικά και αραβικά, ενώ τα ελληνικά ήταν ελάχιστες λέξεις και φράσεις. Στην Αθήνα πήγα στο γερμανικό σχολείο, που ήταν μεικτό, με αγόρια και κορίτσια μαζί. Ήταν για μένα μια πραγματικότητα τελείως διαφορετική, γεμάτη ζωή, κίνηση, φωνές και ελευθερία, σε πλήρη αντίθεση με το αυστηρό σχολικό περιβάλλον της Αιγύπτου.
• Σπούδασα Αρχιτεκτονική στο Μόναχο και συνέχισα με ένα μεταπτυχιακό στην αναστήλωση παλιών κτιρίων. Εκείνη την περίοδο μου προτάθηκε να γυρίσω στην Ελλάδα για να δουλέψω με τον αρχιτέκτονα Κωνσταντίνο Μυλωνά και να συμμετάσχω στον σχεδιασμό του Ινστιτούτου Γκαίτε. Έτσι επέστρεψα στην Ελλάδα.
• Δούλευα ήδη πια ως αρχιτέκτονας στην Αθήνα, όταν μια φίλη μού πρότεινε να πάω στην Πάρο για να δημιουργήσω μια κολεξιόν ρούχων για το μαγαζί της στη Νάουσα. Το δέχτηκα αυθόρμητα και με ενθουσιασμό, παρότι υπήρξαν έντονες αντιρρήσεις από το οικογενειακό μου περιβάλλον.
• Η μητέρα μου έλεγε πως θα εγκατέλειπα την αρχιτεκτονική για να γίνω «ράφτρα» και μου καταλόγιζε ότι θα άφηνα ακόμη και τον σύντροφό μου, με τον οποίο πίστευε ότι θα ακολουθούσα την πεπατημένη: γάμος, παιδιά. Εγώ όμως ήμουν πεπεισμένη ότι αυτό ήταν που έπρεπε να κάνω και το έκανα.
• Τρία χρόνια έμεινα στην Πάρο. Τα ωράρια ήταν εξαντλητικά και η πολύωρη παρουσία μου στο μαγαζί –όπου έπρεπε να αναλαμβάνω και τον ρόλο της πωλήτριας– έγινε ασφυκτική. Μου αφαιρούσε χρόνο, χώρο και ενέργεια από την καλλιτεχνική, τη δημιουργική πλευρά μου.
Επέστρεψα στην Αθήνα και άνοιξα ένα στούντιο γραφικών τεχνών. Το στούντιο αυτό σιγά σιγά μεταμορφώθηκε σε εργαστήριο γλυπτικής. Πειραματίστηκα με διάφορα υλικά. Ξεκίνησα με δέρμα, στη συνέχεια δούλεψα με ξύλο –έβενο– και σταδιακά πέρασα στα μέταλλα, στο αλουμίνιο, στα χυτά, στο ασήμι. Δοκίμαζα τα πάντα· έπιανα κάθε υλικό στα χέρια μου για να το καταλάβω, να δω πώς συμπεριφέρεται, πώς «αντιστέκεται» και πώς «υποχωρεί».
• Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 δημιούργησα τη Flungk, την πρώτη μου εικαστική σειρά. Ήταν κοσμήματα που έφτιαξα από ρετάλια δέρματος και ό,τι ανακυκλώσιμο υλικό είχα στον χώρο μου: σπόρους, ξύλα, κοχύλια, καρφιά. Η έκθεση που οργανώθηκε γύρω από τη σειρά αυτή είχε έντονο performative χαρακτήρα, τα κοσμήματα φοριούνταν σαν ταυτότητες από ανθρώπους που είχαν επιζήσει από μια καταστροφή. Δεν ορίζονταν από το επάγγελμα ή την κοινωνική και οικονομική τους θέση· το «εγώ» τους αποκαλυπτόταν μέσα από τα υλικά που φορούσαν: μέταλλα, πέτρες, χρώματα, υφές. Μέσα από αυτά προσπαθούσα να αποδώσω την εσωτερική τους κατάσταση, τον ίδιο τους τον εαυτό.
• Σε αρκετές εκθέσεις τη δεκαετία του ’90 φίλοι συμμετείχαν ενεργά φορώντας κοσμήματα και κοστούμια, συνοδεία μουσικών, συνήθως κρουστών. Κατά καιρούς αναλάμβανα ειδικές παραγγελίες, πόμολα, κουρτινόξυλα, έπιπλα. Εκείνη την εποχή η αγορά δεν είχε τη σημερινή πληθώρα. Πέρα όμως απ’ αυτό, υπήρχαν άνθρωποι που ήθελαν να εντάξουν στην καθημερινότητά τους μικρά έργα τέχνης.
• Αυτό που χαρακτηρίζει όλα τα έργα μου, γλυπτά, έπιπλα, φωτιστικά ή κοσμήματα, είναι η πολυμορφία και οι λιτές γεωμετρικές φόρμες. Με ενδιαφέρει η πολλαπλή χρήση ενός αντικειμένου, το παιχνίδι, η έρευνα. Όπως και τα κοσμήματά μου, έτσι και τα αντικείμενα μπορούν να χρησιμοποιηθούν ή να «φορεθούν» με πολλούς διαφορετικούς τρόπους. Όλα τα έργα μου έχουν ονόματα· παλαιότερα δούλευα και σε σειρές, όπως η σειρά «Φίδι», ένα σύμβολο μεταμόρφωσης και θεραπείας, η σειρά «Sensuality» και «Lightcatcher».
• Πολλές φορές, δημιουργούσα αντικείμενα με την ίδια φόρμα σε διαφορετικές κλίμακες, από ένα εκατοστό έως δύο μέτρα. Αυτή η μετατόπιση με γοήτευε: όταν το σχέδιο, ο συμβολισμός του, είναι ισχυρός, μπορεί να υπάρξει από το ελάχιστο έως το μεγαλειώδες, το μεγάλο, χωρίς να χάνει τη δυναμική του. Ένα άλλο κομμάτι της δουλειάς μου είναι το lightflow. Εκεί συνδυάζω την αρχιτεκτονική, τα εικαστικά και την ενέργεια, προσεγγίζοντας τη διαμόρφωση των χώρων με ενεργειακό και θεραπευτικό τρόπο.
• Είμαι Reiki master και έχω εκπαιδευτεί σε διαφορετικά είδη εναλλακτικών θεραπευτικών μεθόδων. Όλα αυτά τροφοδοτούν τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνομαι και τη σχέση μου με τον χώρο, τον οποίο καλούμαι να διαμορφώσω. Ένα λιγότερο γνωστό κομμάτι της δουλειάς μου είναι ότι έχω εργαστεί και ως στυλίστρια, σε περιοδικά και σε κάποια βιντεοκλίπ. Έχω πραγματοποιήσει πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και συνεργάζομαι με το Μουσείο Μπενάκη και το Ίδρυμα Γουλανδρή.
• Το μεγάλο όφελος από την ενασχόλησή μου με την τέχνη είναι ότι της οφείλω την ύπαρξή μου. Δεν θα μπορούσα να υπάρχω αν δεν ασχολούμουν με την τέχνη. Δεν μπορώ να υπάρχω αν δεν δημιουργώ. Είναι η τροφή μου. Η τέχνη ήταν το μονοπάτι μου για την αυτογνωσία, την ολοκλήρωση και την εξέλιξή μου. Είναι ο τρόπος για να εκφράζομαι. Με τα λόγια δεν τα πάω και τόσο καλά. Η έκφρασή μου περνά μέσα από το σώμα και τα χέρια. Γι’ αυτό και σε πολλές εκθέσεις ενσωματώνω το performing: για να δώσω ζωή στα έργα, να τους δώσω φωνή.
• Από την άλλη πλευρά, μου φαίνεται βαρετό να μπαίνεις σε μια γκαλερί και να βλέπεις μόνο αντικείμενα, χωρίς να σου μιλάνε. Με ένα performing, όμως, είναι σαν να τα ολοκληρώνεις· σαν να τους δίνεις ζωή, σαν να τους δίνεις φωνή για να πουν κι αυτά κάτι. Αυτό απαιτεί ώρες δουλειάς, αυτοεπίγνωσης και απομόνωσης. Από την άλλη, στο υλικό κομμάτι, η ανταπόδοση δεν είναι ποτέ άμεση· μπορεί να περάσουν και χρόνια μέχρι να πληρωθείς για κάποιο έργο.
• Πιστεύω ότι η τέχνη μπορεί να σε κάνει καλύτερο άνθρωπο. Για να κάνεις τέχνη, γίνεσαι κανάλι. Κάνεις channeling. Αναμφισβήτητα σου διευρύνει τους ορίζοντες και τη φαντασία σου, σε κάνει να ονειρεύεσαι – απαραίτητο για την ψυχική υγεία.
• Το πρώτο μου πρότυπο μικρή ήταν η θεία μου, ως προς την αισθητική. Διαρρύθμιζε τα διαμερίσματα της πολυκατοικίας μας στην Αίγυπτο. Επειδή η πολυκατοικία αυτή ήταν δική μας και νοικιάζαμε τα σπίτια επιπλωμένα, η θεία μου αναλάμβανε τη διακόσμηση και την επίβλεψη. Είχε φοβερό στυλ, είχε πάρει και βραβείο για την κομψότητά της. Η αισθητική της ήταν σχεδόν γιαπωνέζικη, σε φοβερή αρμονία χρωμάτων. Ήμουν σχεδόν πάντα στο σπίτι της, περνούσα εκεί τον περισσότερο χρόνο, παίζοντας μόνη μου.
• Πρότυπό μου είναι επίσης ο Arnold Keyserling, Γερμανός φιλόσοφος και θεολόγος. Ήταν ο πρώτος μου δάσκαλος ως προς την ενασχόλησή μου με την εσωτερική γνώση. Μου άνοιξε τον δρόμο στο πνευματικό μονοπάτι και απάντησε σε βαθιά ερωτήματα που είχα από μικρή.
• Η επόμενη μεγάλη επιρροή ήταν η Eileen Gray. Ως φοιτήτρια αρχιτεκτονικής, με μια συμφοιτήτριά μου συνθέσαμε και τυπώσαμε ένα βιβλίο για τη ζωή και το έργο της, τη δεκαετία του ’70, τότε που ήταν ακόμα άγνωστη στο ευρύτερο κοινό. Η ευρηματικότητα και η πρωτοτυπία στον σχεδιασμό της, είτε σε έπιπλο, είτε σε χώρο, είτε σε αντικείμενο, και η αντίληψη ότι ο εξωτερικός και ο εσωτερικός χώρος είναι μια ολότητα, ένα σύνολο, με επηρέασαν βαθιά. Έτσι αντιλαμβάνομαι κι εγώ έναν χώρο.
• Είμαι περήφανη κάθε φορά που ξεπερνάω τον δισταγμό και τον φόβο μου και τολμώ να ενεργοποιηθώ. Είμαι περήφανη για την απόφαση που πήρα στο παρελθόν να αφήσω κάτι σίγουρο και σταθερό και να πάω στο άγνωστο. Να αφήσω το αρχιτεκτονικό γραφείο με τη σταθερή δουλειά και τον φίλο μου με τον οποίο ζούσαμε μαζί και να πάω σε μια δουλειά σε ξένο περιβάλλον, με ξένο αντικείμενο. Και ότι το έκανα παρόλο που είχα πάρα πολλά εμπόδια από το οικογενειακό μου περιβάλλον.
• Έχω μετανιώσει μόνο για πράγματα που δεν έχω κάνει και για κάθε φορά που δεν ακολούθησα το ένστικτό μου. Αυτό έχει συμβεί με επιλογές ερωτικών συντρόφων ή με μία έκθεση που έκανα ενώ εγώ είχα άλλο feeling και δεν το ακολούθησα. Επίσης, θα έστρεφα την προσοχή μου πιο πολύ στο εξωτερικό και ειδικότερα στη Νέα Υόρκη.
• Ο πιο μεγάλος μου φόβος είναι το μαύρο, το βαθύ σκοτάδι. Και ειδικά, ο σκοτεινός βυθός της θάλασσας, εκείνο το βαθύ σκοτάδι που καμία ακτίνα, έστω και ελάχιστου φωτός, δεν μπορεί να το διαπεράσει.
• Για μένα τύχη είναι να κάνεις καθημερινά αυτό που αγαπάς και σε γεμίζει. Αν η δουλειά σου είναι η αγάπη σου, είσαι τυχερός. Αν περιβάλλεσαι από ανθρώπους που αγαπάς, είσαι τυχερός.
• Το πιο ριψοκίνδυνο πράγμα που έχω κάνει ήταν να διασχίσω μέσα στη νύχτα ένα δάσος στη Γερμανία για να φτάσω στο σπίτι του τότε φίλου μου.
• Με ενοχλεί η αγένεια, η απρέπεια, η έλλειψη σεβασμού προς τον άνθρωπο και προς το περιβάλλον. Στην πραγματικότητα είναι έλλειψη ηθικής και αρμονίας. Με ενοχλεί η αδικία, η εκμετάλλευση ανθρώπινου δυναμικού, η προβολή κατώτερων αξιών ως προτύπων κοινωνικής αναγνώρισης.
• Με εκνευρίζει η ανθρώπινη απληστία που δεν χορταίνει. Οι άνθρωποι δεν έχουν καταλάβει τι σημαίνει άνθρωπος και δεν φέρονται ως άνθρωποι στον συνάνθρωπό τους.
• Μου αρέσει πολύ ο χορός, ο αυτοσχεδιασμός, οτιδήποτε έχει να κάνει με την κίνηση. Μου αρέσει το περπάτημα, η φύση και τα πάρτι.
• Δύναμη μού δίνει η υποστήριξη των φίλων, η αναγνώριση του έργου μου. Όταν βρίσκω λύση σε κάτι που με απασχολούσε ή ολοκληρώνω ένα έργο που με δυσκόλευε. Και όταν ξεπερνάω τον φόβο μου και κάνω κάτι που το φοβάμαι. Κι όταν το κάνω τελικά, αυτό μου δίνει δύναμη.
• Οι φίλοι μου παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή μου, αλλά λόγω των αλλεπάλληλων μετακομίσεων –από την Αίγυπτο στην Αθήνα και από την Αθήνα στο Μόναχο– τούς έχω χάσει. Χάνω τους δικούς μου από μικρή. Κι από το γερμανικό σχολείο, οι περισσότεροι έχουν φύγει για τη Γερμανία. Δεν έχω πάντα τους κολλητούς μου δίπλα μου, κι αυτό είναι ένα κομμάτι που μου στοιχίζει.
• Με κουράζει πιο πολύ πάνω μου η στασιμότητα, η αδράνεια. Αυτό το μεταιχμιακό σημείο όπου βρίσκεσαι όταν πρέπει να πάρεις μια απόφαση αλλά δεν την έχεις πάρει ακόμα. Aισθάνεσαι σαν τον ακροβάτη που ακροβατεί σε σχοινί στον αέρα . Eκείνη τη στιγμή είναι που παίρνεις μια βαθιά ανάσα και βουτάς και αν αργήσεις να την πάρεις, εκεί σταματάει η ροή.
• Η ευτυχία υπάρχει και μπορείς να τη βρεις μέσα σου. Όσο γνωρίζεις και αγαπάς τον εαυτό σου, τόσο κατακτάς την εσωτερική ηρεμία· και μέσα από αυτήν, η ευτυχία αντανακλάται τόσο προς τα μέσα όσο και προς τα έξω. Είναι μια διαδικασία δυναμική, με διαρκή επόμενα βήματα.
• Ο έρωτας έχει παίξει καθοριστικό ρόλο στη ζωή μου. Χωρίς έρωτα δεν υπάρχει ζωή. Ο έρωτας δεν είναι επικίνδυνος· επικίνδυνο είναι να μη μαθαίνεις όσα έχει να σου διδάξει.
Το credo μου, η βασική μου πίστη στη ζωή, είναι ότι χρειαζόμαστε περισσότερη διαφάνεια και περισσότερο φως σε αυτήν τη ζωή. Η πορεία μας πρέπει να είναι προς το φωτεινό κομμάτι της ζωής.
• Η πιο σκληρή εικόνα που βιώνω τελευταία είναι αυτή της παγκόσμιας αναταραχής και των περιφερειακών πολέμων που εκτυλίσσονται δίπλα μας. Πολλοί καλλιτέχνες αισθάνονται την ανάγκη να αναδείξουν αυτήν τη ζοφερή κατάσταση της ανθρωπότητας. Και πράγματι, πόσα σπουδαία έργα έχουν γεννηθεί μέσα από τον ανθρώπινο πόνο που προκαλεί η θηριωδία των πολέμων. Εγώ, μέσα από την τέχνη μου, προσπαθώ να μη γίνομαι αντανάκλαση αυτών των σκοτεινών στιγμών. Θέλω να αναδείξω το κομμάτι που δεν φαίνεται: την αισιοδοξία, τη φωτεινότητα. Δεν επιθυμώ να αναπαράγω τη σκληρότητα. Δεν θα έπρεπε να ζούμε σ’ αυτόν τον κόσμο· είμαστε φτιαγμένοι για να υπάρχουμε σε πιο φωτεινά επίπεδα.
• Η μεγαλύτερη δυσκολία που καλείται να αντιμετωπίσει ένας καλλιτέχνης στην Ελλάδα του 2025 είναι αυτή του βιοπορισμού. Η έλλειψη υποστήριξης, παιδείας και ουσιαστικής προώθησης δημιουργεί ένα ασφυκτικό πλαίσιο. Ένας ενεργός καλλιτέχνης παράγει έναν συνεχή όγκο δουλειάς που απαιτεί χρόνο και χρήμα, ενώ οι απολαβές σπάνια είναι άμεσες.
• Μια ουσιαστική πρόταση θα ήταν η ύπαρξη κρατικής χορηγίας για εργαστηριακούς χώρους, όπου η συνύπαρξη και η συνδημιουργία με άλλους καλλιτέχνες θα μπορούσαν να λειτουργήσουν εποικοδομητικά. Παράλληλα, η διάθεση χώρων από την πολιτεία για εκθεσιακούς σκοπούς θα έδινε πραγματικές ευκαιρίες προβολής. Στην ουσία, η μεγαλύτερη δυσκολία είναι ότι δεν υπάρχει συστηματική υποστήριξη από πουθενά.
• Στη Γερμανία, για παράδειγμα, οι γκαλερίστες στηρίζουν έμπρακτα τους καλλιτέχνες τους. Υπάρχουν σαφείς και αυστηροί κανόνες τόσο για τις πωλήσεις όσο και για το πώς μπορεί ένας καλλιτέχνης να διαθέτει το έργο του εκτός γκαλερί. Πρόκειται για ένα πλαίσιο που προστατεύει τον καλλιτέχνη και του επιτρέπει να επικεντρωθεί στη δουλειά του.
• Το credo μου, η βασική μου πίστη στη ζωή, είναι ότι χρειαζόμαστε περισσότερη διαφάνεια και περισσότερο φως σε αυτήν τη ζωή. Η πορεία μας πρέπει να είναι προς το φωτεινό κομμάτι της ζωής.
• Η ζωή μού έχει διδάξει ότι όλα αλλάζουν. Η ζωή είναι μια συνεχόμενη ροή αλλαγών, ένα κύμα που το καβαλάς και σε πάει. Κι όσο καλύτερος καβαλάρης είσαι, τόσο πιο ανάλαφρο θα είναι το ταξίδι.
