Αν κάποιος επισκεφθεί τη Στοκχόλμη, θα διαπιστώσει ότι στα μουσεία της τα πιο δημοφιλή αναμνηστικά είναι από έργα της Χίλμα αφ Κλιντ. Παράξενα γεωμετρικά λουλούδια, συνθέσεις με κύκλους, οβάλ, γραμμές και σπείρες, παστέλ και φωτεινά χρώματα που περιγράφουν αφηρημένες έννοιες και φυσικά οι περίφημοι κύκνοι της. Ο κύκνος στην αλχημεία συμβολίζει το «μεγαλείο του πνεύματος» και αντιπροσωπεύει την ένωση των αντιθέτων που είναι απαραίτητη για τη δημιουργία της φιλοσοφικής λίθου, μιας ουσίας που πιστεύεται ότι μετατρέπει τα βασικά μέταλλα σε χρυσό. Αυτή η υπέροχη σειρά έργων μάς καθοδηγεί στο πώς να διαβάσουμε την οπτική γεωμετρική γλώσσα με την οποία αντιλαμβανόταν η Αφ Κλιντ τις αόρατες δυνάμεις τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού κόσμου αλλά και του κόσμου των φυτών.
Η εκφραστικότητα, η πνευματικότητα και η δύναμη των έργων της Χίλμα αφ Κλιντ είναι αξεπέραστη. Ο κόσμος της τέχνης δεν καθυστέρησε να την ανακαλύψει, αν και οι άνθρωποι της εποχής της –στην οποία υπήρξε δημοφιλής και περιζήτητη ζωγράφος– προτιμούσαν τα πορτρέτα και τα τοπία της από τις γεωμετρικές συνθέσεις της. Η πνευματικότητα με την οποία εκφραζόταν καλλιτεχνικά, κάτι που έκανε σε όλη της ζωή, αποτυπώθηκε σε σύνολα έργων όπως οι «Πίνακες για τον ναό», ένα πρότζεκτ που κράτησε 9 χρόνια, χωρίστηκε σε δυο φάσεις και περιλάμβανε 193 πίνακες. Οι πίνακές της μπορούν να ερμηνευθούν φιλοσοφικά αλλά και επιστημονικά, καθώς αναφέρονται στη δημιουργία, τη σύσταση και τις δυνάμεις του σύμπαντος.
Η έκθεση «Χίλμα αφ Κλιντ: Τι κρύβεται πίσω από τα λουλούδια» αποκαλύπτει το βάθος των γνώσεών της γύρω από τα φυτά και προσφέρει μια ουσιαστική νέα οπτική πάνω στα επιτεύγματα αυτής της πρωτοπόρου καλλιτέχνιδας.
Πέθανε το 1944 σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα και στη διαθήκη της άφησε όλους τους πίνακές της στον ανιψιό της, με την επιθυμία η δουλειά της να μείνει μυστική για τουλάχιστον 20 χρόνια μετά τον θάνατό της. Ο κόσμος δεν ήταν έτοιμος για τα έργα της. Όταν τα κουτιά άνοιξαν στα τέλη της δεκαετίας του 1960, πολύ λίγοι γνώριζαν τι θα αποκαλυφθεί. Καθώς δεν μπόρεσε να δωρίσει τα πάνω από 1.200 έργα της στο Moderna Museet της Στοκχόλμης, ο ανιψιός της δημιούργησε τη δεκαετία του ’70 ένα ίδρυμα στο όνομά της και λίγα χρόνια αργότερα ο ιστορικός τέχνης Åke Fant παρουσίασε τα έργα της σε ένα διεθνές κοινό που έμεινε αποσβολωμένο όταν είδε πότε είχαν δημιουργηθεί.
Δεν είναι τυχαίο ότι το φθινόπωρο του 2018, η έκθεση «Χίλμα αφ Κλιντ: Ζωγραφική για το μέλλον» στο μουσείο Guggenheim στη Νέα Υόρκη είχε τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα στην ιστορία του ιδρύματος.
Το μυστήριο και η γοητεία του φυτικού κόσμου
«Πρέπει κανείς να σκεφτεί το βασίλειο των πνευμάτων της φύσης ως το βασίλειο της σκέψης· αυτές οι οντότητες αιωρούνται γύρω μας, άλλες σαν θυελλώδεις άνεμοι, άλλες σαν απαλό καλοκαιρινό αεράκι». Με αυτό τον ποιητικό τρόπο περιέγραφε τη φύση γύρω της, πιστεύοντας ότι «αν μπορούσαμε να δούμε όλες τις αποχρώσεις... του κόσμου των λουλουδιών, θα ήταν πολύ ενδιαφέρον για το μέλλον».
Η σχέση της με τη φύση και τον φυτικό κόσμο καθώς και η μαεστρία της στο να αποτυπώνει μανιτάρια κάθε είδους, από αυτά που αφθονούν στη σουηδική φύση, στάχυα, νεροκάρδαμα και βιολέτες σε λεπτοφυή βοτανικά σχέδια, τα οποία απέχουν από αυτά που αριστουργηματικά και με κάθε λεπτομέρεια σχεδίασαν οι Ευρωπαίοι φυσιοδίφες τους προηγούμενους αιώνες, παρουσιάζονται έως τις 27 Σεπτεμβρίου 2025 σε μια έκθεση στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης με τίτλο «Χίλμα αφ Κλιντ: Τι κρύβεται πίσω από τα λουλούδια».
Η έκθεση αποκαλύπτει το βάθος των γνώσεών της γύρω από τα φυτά και προσφέρει μια ουσιαστική νέα οπτική πάνω στα επιτεύγματα αυτής της πρωτοπόρου καλλιτέχνιδας.
Τον Ιανουάριο του 1917, η Χίλμα αφ Κλιντ, που ήταν τότε 55 ετών, ανακοίνωσε μια νέα φάση στην τέχνη της. «Πώς θα ξεκινήσω τη δουλειά μου, πώς θα βρω το θάρρος να εκτελέσω ένα τόσο τεράστιο έργο, ώστε να προσπαθήσω να δώσω μια εξήγηση για τη “βλάστηση” του εδάφους;» έγραφε.
Είχε αφιερώσει την προηγούμενη δεκαετία στη δημιουργία ενός επικού κύκλου ζωγραφικών έργων που πάλλονταν από οργανικές και γεωμετρικές μορφές – από τις πρώτες απόπειρες αφαίρεσης εκείνης της εποχής. Η προσέγγισή της σε αυτά τα έργα είχε ως κίνητρο τις πνευματικές της αναζητήσεις. Ωστόσο, άρχισε να αισθάνεται σαν «ένα δοχείο που γεμίζει από ψηλά και το οποίο ξεχειλίζει συνεχώς». Αντ' αυτού, αποφάσισε «να γεμίσει το δοχείο μέσω προσωπικών μελετών» και έστρεψε την προσοχή της στον φυσικό κόσμο.
Αυτές οι έρευνες κορυφώθηκαν στις «Nature Studies», μια σειρά σαράντα έξι σχεδίων που συνδυάζουν παραδοσιακές αναπαραστάσεις ανθοφόρων φυτών με αινιγματικά αφηρημένα διαγράμματα. Με τη γενναιόδωρη ματιά της και την προσεκτική παρατήρηση του περιβάλλοντος, κατάλαβε πως αυτό ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με τις πνευματικές ανακαλύψεις και επιδίωκε «να εξηγήσει τι κρύβεται πίσω από τα λουλούδια», πιστεύοντας πως «όταν στρέφουμε το βλέμμα μας προς το φυτικό βασίλειο, αυτό μας δίνει πληροφορίες για τη σύνθεση της ίδιας μας της ύπαρξης». Οι ακουαρέλες που προέκυψαν απεικονίζουν περισσότερα από εκατό ανθισμένα φυτά με εξαιρετική λεπτομέρεια.
Οι «Nature Studies», οι οποίες δημιουργήθηκαν το 1919 και το 1920, αποκαλύπτουν ότι η Χίλμα αφ Κλιντ ήταν μια οξυδερκής φυσιοδίφης, που οι εκτεταμένες γνώσεις της για τον φυτικό κόσμο διαμόρφωσαν το καλλιτεχνικό της όραμα. Η έκθεση παρουσιάζει τη σειρά «Nature Studies» για πρώτη φορά.
Συνδέοντας τον φυτικό κόσμο με την ψυχή
Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1919 και του 1920, στα λιβάδια και τα δάση κοντά στο εργαστήριό της στο νησί Munsö, δυο ώρες μακριά από τη Στοκχόλμη σήμερα, ζωγράφιζε λουλούδια σχεδόν κάθε μέρα. Τα έργα που προέκυψαν αντικατοπτρίζουν την εκτεταμένη γνώση που είχε για τα φυτά, την οποία απέκτησε από την επίσημη και την άτυπη εκπαίδευσή της στη βοτανική και την εργασία της ως επιστημονικής εικονογράφου. Τα θέματά της ήταν κυρίως κοινά αγριολούλουδα ή ζιζάνια, με λίγα μόνο καλλιεργημένα λουλούδια. Απεικονίζει την πρώτη ανθοφορία των λουλουδιών ως αναγνώριση του νέου ξεκινήματος μέσα στη φύση και του ρόλου τους στον κύκλο της ζωής του οικοσυστήματος.
Παρατήρησε πολύ προσεκτικά τον φυσικό κόσμο, όπως είχε κάνει για τα βοτανικά της σχέδια τη δεκαετία του 1890, αλλά με νέα εργαλεία ανάλυσης. Αντί να επικεντρώνεται στα καθαρά φυσικά χαρακτηριστικά των φυτών και των μικρών πλασμάτων, προσπάθησε να καταγράψει στις σημειώσεις και τα σχέδιά της τη ζωτική τους δύναμη και την πνευματική τους ενέργεια. Έχοντας από την οικογένειά της μια βαθιά σύνδεση με τα μαθηματικά, ως οξυδερκής φυσιοδίφης, συντονισμένη με τους ρυθμούς και την αφθονία της εποχής της ανθοφορίας, ήρθε σε ρήξη με την παραδοσιακή βοτανική τέχνη, αντιπαραβάλλοντας τα εξαιρετικά ζωγραφισμένα άνθη της με διαγράμματα ακριβείας: ένα ανθισμένο ηλιοτρόπιο με ένθετους κύκλους, μια καλέντουλα που συνοδεύεται από σπείρες, μια συστάδα από μπουμπούκια σε κλαδιά πάνω σε σκακιέρες από κουκκίδες και πινελιές. Με αυτή την πληθώρα μορφών –μια προέκταση της αφηρημένης γλώσσας για την οποία είναι περισσότερο γνωστή–, η Χίλμα αφ Κλιντ οπτικοποιεί «αυτό που βρίσκεται πίσω από τα λουλούδια», αποδεικνύοντας την πεποίθησή της ότι η προσεκτική παρατήρηση του περιβάλλοντος αποκαλύπτει ανείπωτες πτυχές της ανθρώπινης ύπαρξης.
Η Χίλμα αφ Κλιντ φανταζόταν το έργο της ως έναν άτλαντα, μια «Flora», που περιγράφει λεπτομερώς τα φυτά της Σουηδίας, όπου έζησε και εργάστηκε, μια χαρτογράφηση του φυσικού κόσμου με πνευματικούς όρους, που θα στεκόταν ισάξια δίπλα σε οποιαδήποτε επιστημονική πηγή. Βάζοντας σε διάλογο την αναπαράσταση και την αφαίρεση, την προσεκτική παρατήρηση και τον οραματισμό, την τέχνη και τη βοτανική, τα σχέδιά της αναγνωρίζουν τη σύνδεση όλων των ζωντανών όντων και αναδεικνύουν την πνευματική διάσταση της φύσης.
Το αποτέλεσμα είναι σχεδόν επαναστατικό, ξεπερνά τις συμβατικές βοτανικές εικονογραφήσεις, συνδυάζοντας δύο ριζικά διαφορετικές προσεγγίσεις: αντιπαραθέτει τα πολύχρωμα άνθη της με αφηρημένα διαγράμματα τα οποία ονομάζει «riktlinier», από τη σουηδική λέξη που σημαίνει οδηγίες ή κατευθύνσεις. Το καθένα εκφράζει μια ανθρώπινη κατάσταση, μια κατάσταση συνείδησης που προκύπτει από την προσεκτική παρατήρηση των φυτών-θεμάτων της. Συνοδεύει τα σχέδια με σύντομες περιγραφές, αρχικά γραμμένες σε ένα φύλλο και αργότερα σε μια σειρά από σημειωματάρια. Μερικά από τα διαγράμματα αντανακλούν τις ιδιότητες του λουλουδιού, από το χρώμα του, το σχήμα των πετάλων, του στελέχους, των φύλλων και των ριζών του, έως εξειδικευμένες λεπτομέρειες της ανάπτυξης και της αναπαραγωγής του.
Η δουλειά της, που μέχρι τότε περιλάμβανε τη λεπτομερή σχεδίαση επιστημονικής εικονογράφησης, την ευαίσθητη απεικόνιση των τοπίων και την ξεχωριστή της προσέγγιση στην αφαίρεση, εμπλουτίζεται από την αναπαράσταση του θεμελιώδους συστατικού της φύσης που συνδέεται άρρηκτα με τη δομή και την ενέργεια της ηθικής συνθήκης του ατόμου.
Όπως για τη σειρά των αφηρημένων έργων της έλεγε «το κέντρο του σύμπαντος αποτελείται από αθωότητα», σε αυτή τη σειρά έργων μάς προσφέρει την απόλαυση που αυτόματα αισθανόμαστε όταν αφουγκραστούμε τον ρυθμό της φύσης και «ακούσουμε» όσα έχουν να μας διδάξουν τα φυτά και ο κύκλος της ζωής τους.
Η ενδιαφέρουσα καλλιτεχνική ζωή της Χίλμα αφ Κλιντ
Η Χίλμα αφ Κλιντ γεννήθηκε στη Στοκχόλμη το 1862 και σπούδασε στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών της πόλης, αποφοιτώντας με άριστα το 1887. Καθιερώθηκε ως σεβαστή καλλιτέχνιδα στη Στοκχόλμη, εκθέτοντας αναπαραστατικούς πίνακες, ενώ υπήρξε γραμματέας του Συνδέσμου Σουηδών Γυναικών Καλλιτεχνών. Ήδη από νεαρή ηλικία ασχολήθηκε με τον πνευματισμό. Αργότερα έδειξε έντονο ενδιαφέρον για τις ιδέες του Ροδοσταυρισμού, της Θεοσοφίας και της Ανθρωποσοφίας. Αυτές οι πνευματικές ενασχολήσεις ήταν τότε δημοφιλείς σε όλη την Ευρώπη –ειδικά στους καλλιτεχνικούς και λογοτεχνικούς κύκλους–, καθώς οι άνθρωποι προσπαθούσαν να συμφιλιώσουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις τους με τις επιστημονικές εξελίξεις και μια νέα επίγνωση της πολλαπλότητας των θρησκειών.
Οι συμβατικοί πίνακες της Αφ Κλιντ της πρόσφεραν τα προς το ζην, αλλά αυτό που η ίδια αποκαλεί «μεγάλο έργο», τα αφηρημένα έργα της, παρέμεινε μια ξεχωριστή και κάπως υποτιμημένη δραστηριότητα. Λίγοι από τον πνευματικό της κύκλο ήξεραν την ύπαρξη αυτού του συνόλου έργων. Οι προσπάθειές της να εκθέσει αυτούς τους πίνακες σε άτομα με παρόμοιο τρόπο σκέψης ήταν σε μεγάλο βαθμό ανεπιτυχείς και οι παρατηρήσεις της στα σημειωματάριά της δείχνουν ότι ένιωθε πως ο κόσμος δεν ήταν απόλυτα έτοιμος για το μήνυμα που είχαν σκοπό να μεταδώσουν.
Στην Ακαδημία Καλών Τεχνών ίδρυσε μαζί με άλλες τέσσερις γυναίκες την ομάδα «Πέντε», που εξερευνούσε πνευματικές διαστάσεις μέσω διαλογισμού και συνεδριών στις οποίες κατέγραφαν μηνύματα από ανώτερα πνεύματα, που τα αποκαλούσαν Υψηλούς Δασκάλους. Πίστευαν ότι ερχόμενες σε κατάσταση έκστασης μπορούσαν να επικοινωνήσουν με μυστικιστικά όντα και να μεταγράψουν τα μηνύματά τους μέσω της αυτόματης γραφής και σχεδίασης. Όταν η ομάδα διαλύθηκε, η Χίλμα αφ Κλιντ επικεντρώθηκε αποκλειστικά στους «Πίνακες για τον ναό», το πιο σημαντικό σύνολο έργων της. Είχε επαφές με εκπροσώπους διαφόρων πνευματικών κινημάτων και έγινε ενεργό μέλος της Ανθρωποσοφικής Εταιρείας. Κατά τη διάρκεια της ζωής της, οι συμβατικοί της πίνακες συμπεριλήφθηκαν σε πολυάριθμες εκθέσεις, ενώ τα αφηρημένα έργα της παρουσιάστηκαν μόνο σε κύκλους με ανθρωποσοφικές και θεοσοφικές ανησυχίες.
Χρειάστηκε να περάσουν 40 και πλέον χρόνια από τον θάνατό της ώσπου να τη συμπεριλάβει το Μουσείο Τέχνης του Λος Άντζελες (LACMA) στην έκθεση «The Spiritual in Art: Abstract Painting 1890-1985» το 1986, που έγινε η αφετηρία για να αναγνωριστεί διεθνώς το έργο της.
