Ο κόντρα τενόρος Άρης Χριστοφέλλης έχει διαγράψει μια αξιόλογη πορεία στον διεθνή χώρο της όπερας, έχοντας αναδείξει ως ερμηνευτής αλλά και ως μουσικολόγος το ρεπερτόριο των καστράτο-σοπράνο του 18ου αιώνα. Ενεργός από το 2000 στην Εθνική Λυρική Σκηνή, έχει εργαστεί κυρίως επάνω στη μπαρόκ όπερα, μεταλαμπαδεύοντας τη μεγάλη του πείρα σε νέες γενιές τραγουδιστών. Το 2007 συνεργάστηκε με το Ελληνικό Φεστιβάλ στην οργάνωση δύο συναυλιών αφιερωμένων στην ελληνική περίοδο (1937-1945) της Μαρίας Κάλλας και το 2017 ήταν υπεύθυνος των εκδηλώσεων του Μεγάρου για το «Έτος Μαρία Κάλλας».
Το 2023 επιμελήθηκε και παρουσίασε το τρίωρο αφιέρωμα «Το ρεπερτόριο που δεν ακούσαμε ποτέ» για το διαδικτυακό κανάλι GNO TV της Λυρικής στο πλαίσιο των 100 χρόνων από τη γέννησή της της θρυλικής τραγουδίστριας, και πάλι με αντικείμενο τα αθηναϊκά χρόνια. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, το ότι αποτελεί τακτικό μέλος της επιτροπής των μουσικών υποτροφιών του Ιδρύματος Ωνάση και του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών «Μαρία Κάλλας», ενώ η συμμετοχή του ως επιστημονικού συμβούλου στο ντοκιμαντέρ «Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία: Τα άγνωστα ελληνικά χρόνια της Κάλλας», παραγωγής της ΕΛΣ, ήταν καταλυτική. Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλάει για όλα όσα ξέρει για τη μεγάλη Ελληνίδα, η οποία δεν έχει πάψει να μας στοιχειώνει.
«Μια πολύ γνωστή σοπράνο της εποχής μας ηχογράφησε ένα CD με άριες του Πουτσίνι, σχεδόν το ίδιο πρόγραμμα που η Κάλλας είχε ηχογραφήσει το 1954. Σε όλες τις συνεντεύξεις της έλεγε ότι το είδωλό της είναι η Κάλλας. Το αποτέλεσμα της ηχογράφησης, όμως, ήταν το ακριβώς αντίθετο»
— Ποιοι είναι οι πραγματικοί λόγοι για τους οποίους η Μαρία Κάλλας εξακολουθεί να απασχολεί το μεγάλο κοινό; Είναι η τεράστια συμβολή της στην τέχνη της όπερας ή μια μυθολογία που έχει καλλιεργηθεί γύρω από το όνομά της;
Η συμβολή της στην τέχνη της όπερας είναι δικαίως σχεδόν συνώνυμη της ίδιας της όπερας. Ακούγοντας τυχαίες λέξεις-κλειδιά όπως Μπελίνι, σοπράνο, Τόσκα, Σκάλα του Μιλάνου, μπελκάντο κ.λπ., δεν υπάρχει περίπτωση να μην έρθει αυτομάτως στο μυαλό οποιουδήποτε ανθρώπου η εικόνα της Κάλλας, ίσως και το ηχόχρωμα της φωνής της! Δυστυχώς, όμως, θα πρέπει να συμφωνήσω ότι η μεγάλη πλειοψηφία αυτών που τη θαυμάζουν σχεδόν ειδωλολατρικά σήμερα μάλλον λίγα πράγματα γνωρίζουν για την τέχνη της. Σίγουρα κάτι έχουν ακούσει που τους έχει εντυπωσιάσει ή τους έχει αγγίξει, αλλά ελάχιστοι θέλησαν να αφιερώσουν χρόνο, να ασχοληθούν πραγματικά και να πάνε βαθύτερα. Είναι περισσότερο η μυθιστορηματική της ζωή, ο πρόωρος θάνατος όπως και η εκπληκτική δύναμη της τόσο ελληνικής φυσιογνωμίας της που την ειδωλοποίησαν.
— Οι Έλληνες νιώθουμε ένα είδος εθνικής περηφάνιας για τη σπουδαία Ελληνίδα υψίφωνο του 20ού αιώνα.
Βεβαίως, εμείς έχουμε κάθε λόγο να είμαστε διπλά περήφανοι, αλλά το φαινόμενο Κάλλας δεν γνωρίζει σύνορα, είναι παγκόσμιο!
— Εξηγήστε μου τι σηματοδοτεί σήμερα η αναφορά της στους/-ις νέους/-ες τραγουδιστές/τραγουδίστριες της όπερας. Συγκροτούν μάθημα οι ερμηνείες της μέσω των ηχογραφήσεων της ή η όπερα έχει προχωρήσει σε σχέση με την κληρονομιά της Κάλλας;
Όπως ήδη είπα, το όνομα και ο μύθος επικρατούν της βαθύτερης γνώσης ακόμα και μεταξύ των ανθρώπων που σπουδάζουν ή βρίσκονται ήδη μέσα στον επαγγελματικό χώρο. Η αλήθεια των ερμηνειών αλλά και η ακρίβεια κάθε μουσικής της ανάγνωσης συνιστούν ένα τεράστιο μάθημα που ίσως με μια επιφανειακή προσέγγιση δεν γίνεται εύκολα κατανοητό. Μια πολύ γνωστή σοπράνο της εποχής μας ηχογράφησε ένα CD με άριες του Πουτσίνι, σχεδόν το ίδιο πρόγραμμα που η Κάλλας είχε ηχογραφήσει το 1954. Σε όλες τις συνεντεύξεις της έλεγε ότι το είδωλό της είναι η Κάλλας. Το αποτέλεσμα της ηχογράφησης, όμως, ήταν το ακριβώς αντίθετο. Ενώ στην Κάλλας κάθε ηρωίδα έχει τα δικά της ηχοχρώματα και το δικό της φραζάρισμα, π.χ. η Μπατερφλάι είναι εντελώς διαφορετική από τη Μιμί, πόσο μάλλον από την Τουραντό, στην ηχογράφηση για την οποία μιλάω όλες οι άριες είναι ακριβώς ίδιες η μία με την άλλη, χωρίς ίχνος κατανόησης των χαρακτήρων, χωρίς ίχνος μουσικής ευαισθησίας. Άρα, για να καταλάβουμε κάποια πράγματα δεν φτάνει να τα θαυμάζουμε, πρέπει με κάποιον τρόπο και να τα εμπεριέχουμε. Πριν από λίγα χρόνια δίδασκα τον ρόλο της Μιμί σε μια νέα Ιταλίδα σοπράνο που επρόκειτο να τον ντεμπουτάρει – ωραιότατη φωνή, μηδενική κατανόηση. Της λέω κάποια στιγμή «θυμάσαι τι κάνει εδώ η Κάλλας;», μου απαντά «το έχει πει;», ξαναρωτώ εγώ «ακούς κάποια άλλη ηχογράφηση;», περιμένοντας να μου πει την Τεμπάλντι, την Κατέρι, τη Φρένι. Μου λέει «τη Νετρέμπκο!». «Γιατί τη Νετρέμπκο;» ρωτάω για να πάρω την απάντηση «γιατί αυτή μου βγάζει πάνω πάνω το YouTube!». Οπότε, αν με ρωτάτε αν η όπερα έχει προχωρήσει σε σχέση με την κληρονομιά της Κάλλας, θα σας απαντήσω με απόλυτη βεβαιότητα ότι έχει οπισθοχωρήσει σοβαρά! Το νήμα της παράδοσης στην οποία στηρίχτηκε αυτή η τέχνη και το υπόβαθρο της τέχνης της ίδιας της Κάλλας έχει κοπεί για τα καλά.
— Το ντοκιμαντέρ επικεντρώνεται στην ελληνική της περίοδο και στα εφηβικά της χρόνια. Θεωρείτε ότι αποκαθιστά τη φήμη της σε σχέση με τις κινηματογραφικές και τηλεοπτικές εκδοχές, είτε μυθοπλασίας είτε τεκμηρίωσης, που έχουμε δει; Τι προσθέτει σε όσα γνωρίζαμε μέχρι σήμερα;
Πιστεύω ότι προσθέτει αρκετά σε αυτά που είναι ευρέως γνωστά και ελπίζω ότι αφαιρεί άλλα τόσα κυρίως σε σχέση με τις αμέτρητες μυθοπλασίες που παρουσιάζονται ως ιστορικά τεκμηριωμένες, αλλά δεν διευκρινίζουν ότι είναι μυθοπλασίες. Εγώ μπορώ να πω ότι μέσα από αυτή την έρευνα κατάλαβα πολλά πράγματα όχι μόνο για τη Μαρία αλλά και για τη δική μου οικογένεια, τους δασκάλους μου και όλους αυτούς που έζησαν τα χρόνια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κατάλαβα πολλά και για μένα τον ίδιο, τι κουβαλάω, γιατί από τους ανθρώπους αυτής της γενιάς διαμορφώθηκα. Έμαθα, επίσης, πολλά που δεν γνώριζα και φανταζόμουν τελείως διαφορετικά για την καθημερινότητα εκείνα τα χρόνια. Αυτά, λοιπόν, τα συνταρακτικά οκτώ χρόνια που έζησε η Μαρία στην Ελλάδα, μεταξύ 1937 και 1945, δεν άφησαν κανέναν αλώβητο. Άρα και για τη Μαρία δεν είναι μόνο οι σπουδές της κοντά στη σπουδαία Ντε Ιντάλγκο και το ρεπερτόριο που τραγούδησε στη νεοσυσταθείσα τότε Λυρική Σκηνή που έπαιξαν ρόλο στη μετέπειτα πορεία της. Καθοριστικό ρόλο για τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς της έπαιξε το κάθε λεπτό που έζησε τότε.
— Θα είχε όντως περιοριστεί η καριέρα της αν δεν είχε συναντήσει την Ελβίρα ντε Ιντάλγκο;
Η Ελβίρα ντε Ιντάλγκο ήταν το πολύ τυχερό χαρτί στη ζωή της Μαρίας, μαζί με τον Σεραφίν, τον Βότο, τον Βισκόντι και σίγουρα κάποιους ακόμη, ίσως λιγότερο γνωστούς, αλλά σπουδαίους ανθρώπους που συνάντησε αργότερα στην καλλιτεχνική της πορεία. Η Ντε Ιντάλγκο πρώτη και αυτοί οι άνθρωποι κατόπιν έβαλαν στα υπερταλαντούχα χέρια της Μαρίας αυτό ακριβώς το «νήμα της παράδοσης» για το οποίο σας μιλούσα προηγουμένως. Και εκείνη το πήγε όσο πιο ψηλά θα μπορούσε να το πάει άνθρωπος. Λέμε πάντα –και αυτό έλεγε και η ίδια– «πρώτα ο συνθέτης και μετά ο ερμηνευτής». Για την περίπτωσή της μπορούμε να πούμε ότι κάποια έργα τα ανέβασε ίσως πιο πάνω από εκεί που και ο ίδιος ο δημιουργός τους μπορούσε να φανταστεί.
— Μία από τις πιο ενδιαφέρουσες περιγραφές στο ντοκιμαντέρ είναι η οντισιόν στη Μετροπόλιταν της Νέας Υόρκης το 1945, όπου της πρότειναν τριετές προπαρασκευαστικό συμβόλαιο. Πιστεύετε ότι δεν κατάλαβαν την αξία της;
Φυσικά και δεν κατάλαβαν! Και η ίδια πολύ σωστά έκανε που δεν δέχτηκε την πρόταση, παρότι έμεινε άνεργη και φτωχότατη για σχεδόν έναν χρόνο. Χρειάστηκαν μόνο λίγα λεπτά ακρόαση στον σπουδαίο τενόρο Τζοβάνι Τζενατέλο για να αντιληφθεί αμέσως το εκπληκτικό ταλέντο και να τη στείλει κατευθείαν στην Αρένα της Βερόνας, όπου ήταν καλλιτεχνικός διευθυντής, ως πρωταγωνίστρια στην «Τζοκόντα». Από κει και πέρα, η Μαρία αρχίζει να γράφει ιστορία και όλα είναι, λίγο πολύ, γνωστά.
— Έχοντας μελετήσει τη δισκογραφία της, βλέπετε μέσα στα χρόνια μια κάμψη ή μια ωριμότητα; Είναι σαφές ότι οι ερμηνείες της στους ίδιους ρόλους με διαφορά δεκαετίας σταδιακά φθίνουν, ότι χάνει τη δύναμή της φωνητικά; Ποια θεωρείτε την κορυφαία της στιγμή φωνητικά και ποια υποκριτικά;
Φωνητική κάμψη υπάρχει με τον χρόνο, όμως το τεράστιο ταλέντο ακόμη και αυτό το «εκμεταλλεύεται» ερμηνευτικά. Αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές στα έργα που τραγουδήθηκαν και στην αρχή και στο τέλος της καριέρας της, π.χ. στη «Νόρμα», στη «Μήδεια», στην «Τόσκα». Πώς μπορεί κανείς να πει ποιο προτιμά, όταν το καθένα απ’ αυτά φέρει την απόλυτη αλήθεια εκείνης της στιγμής και την απόλυτη μουσική ιδιοφυΐα που όταν γεννηθείς με αυτήν, πεθαίνεις μαζί της; Με αυτή την έννοια, για μένα δεν υπάρχει κορυφαία «στιγμή». Κορυφαία είναι η ίδια!
— Τι έφταιξε και «καταστράφηκε» η φωνή τόσο γρήγορα;
Με μια μικρή δόση χιούμορ μπορώ να σας απαντήσω ότι έχουν διατυπωθεί τόσο πολλές θεωρίες από ειδικούς και ειδήμονες που και μία απ’ αυτές να ισχύει, είναι να απορεί κανείς που άντεξε τόσο αυτή η φωνή!
— Η τελευταία μεγάλη της τουρνέ, που κατέληξε στην Ιαπωνία, θεωρήθηκε από πολλούς ως ολέθρια, αν και αυτό μάλλον δεν εμπόδισε το μεγάλο κοινό να εκφράσει τον θαυμασμό του. Όντως ήταν ντροπιαστικές αυτές οι εμφανίσεις σε σχέση με την εποχή της μεγάλης της ακμής;
Οποιαδήποτε αντίδραση έχει να κάνει με το φαινόμενο Κάλλας ήταν πάντα τρομακτικά υπερβολική, ίσως γιατί και η ίδια ενέπνεε πάντα έντονα πάθη. Αν σκεφτεί κανείς από μια απόσταση τις λέξεις «όλεθρος» και «ντροπιαστικό» για ένα ρεσιτάλ, ακούγονται σχεδόν αστείες. Και, πιστέψτε με, ανάλογα, και πολύ χειρότερα, ρεσιτάλ γίνονταν, και γίνονται, κάθε μέρα και ουδείς ασχολείται. Βέβαια, οι προσδοκίες για τη μεγαλύτερη τραγουδίστρια του κόσμου ήταν τόσο μεγάλες που και η απογοήτευση ήταν αντίστοιχα μεγάλη. Στην πραγματικότητα, το κοινό τής ανταπέδωσε την αγάπη που της άξιζε για όλα αυτά που είχε δώσει τις καλές της μέρες, ενώ οι κριτικοί τη σταύρωσαν κυριολεκτικά, σαν να μην ήταν άνθρωπος που είχε δικαίωμα να δοκιμάσει, να προσπαθήσει, να βελτιωθεί και έστω, εν τέλει, να αποτύχει.
— Συμβάλατε στην αποκατάσταση της μαγνητοταινίας που ακούγεται στο ντοκιμαντέρ από την πρόβα που έκανε σπίτι της μαζί με την πιανίστα Βάσω Δεβετζή. Μπορείτε να κρίνετε αν υπήρχε περίπτωση να πλησιάσει τον παλιό της εαυτό και να αποτολμήσει ένα κονσέρτο ή παράσταση;
Με εντυπωσίασε και με συγκίνησε το ότι η φωνή ακούγεται πιο φρέσκια από τις ηχογραφήσεις της τουρνέ 1973-1974. Να θυμίσω ότι κάποιες συναυλίες το ’74 είναι εντυπωσιακά καλύτερες από το ’73 και ότι η Κάλλας, ως καλή και επιμελής μαθήτρια που ήταν από τα νεανικά της χρόνια ακόμη και μετά το ’74, που γύρισε διαλυμένη από την κούραση και με ένα σωρό προβλήματα υγείας, συνέχιζε να μελετάει κάθε μέρα! Η άρια αυτή από τη «Δύναμη του πεπρωμένου» είναι εξαιρετικά απαιτητική για την αναπνοή, με μεγάλες βερντιάνικες φράσεις και γραμμένη αρκετά ψηλά – σε καμία περίπτωση δεν θα την τολμούσε στα ρεσιτάλ του 1973. Ίσως θα ήμουν υπερβολικά αισιόδοξος εάν σκεφτόμουν ότι θα μπορούσε να επανέλθει με μια παράσταση ή ένα κονσέρτο. Δεν ξέρω αν το νευρικό της σύστημα και οι αντοχές της θα άντεχαν μια τέτοια δοκιμασία. Όμως πιστεύω ότι η επιθυμία της να ηχογραφήσει τον «Βέρθερο» του Μασνέ με τον Αλφρέντο Κράους θα μπορούσε να είχε γίνει πραγματικότητα εάν δεν είχε κοπεί το νήμα της ζωής της αυτήν τη φορά. Κι εμείς, ακόμα κι αν φωνητικά δεν θα ήταν ακριβώς ο παλιός της εαυτός και κάποιοι θα κολλούσαν μόνο σε αυτό, θα μπορούσαμε να έχουμε μία ακόμα σπουδαία ερμηνεία της.
— Όσον αφορά τον ανεπάντεχο θάνατό της, θεωρείτε ότι ήταν μια αργή αυτοκτονία λόγω του καλλιτεχνικού και συναισθηματικού αδιεξόδου που βίωνε, όπως έχουν υπαινιχθεί αρκετοί;
Ίσως μια παραίτηση, κάτι τόσο ανθρώπινο. Ήταν όμως άνθρωπος δυναμικός και μαχητικός και ίσως να ήλπιζε σε κάποιο θαύμα. Δεν μπορώ να γνωρίζω… Στα 53 της χρόνια είχε ζήσει την ένταση που αντιστοιχεί σε εφτά ολόκληρες ζωές.
— Οι υποτροφίες που ονειρεύτηκαν μαζί με τον Κωστή Μπαστιά και υλοποίησε τελικά ο Μπαστιάς, που φέρουν το όνομά της, συνέβαλαν στην εξέλιξη της όπερας στην Ελλάδα;
Συνέβαλαν στο να αναδειχθούν νέοι ταλαντούχοι Έλληνες στον χώρο της όπερας, να σπουδάσουν σε μεγάλες ακαδημίες του εξωτερικού και στη συνέχεια είτε να στελεχώσουν ως άρτιοι καλλιτέχνες τις ελληνικές λυρικές σκηνές είτε να κάνουν καριέρα ως διεθνείς Έλληνες που διαπρέπουν και πέρα από τον τόπο τους. Κυρίως η υποτροφία που φέρει το ονομά της έδωσε ώθηση στους νέους να πιστέψουν στο εαυτό τους και να πορευτούν στον δύσκολο κόσμο της όπερας.
— Τελικά, η Ελλάδα έχει τιμήσει τη μνήμη της; Το όνομά της δεν υπάρχει ούτε σε έναν κεντρικό δρόμο της Αθήνας. Εσείς τι θα προτείνατε;
Δεν ξέρω τι να απαντήσω. Είναι πολύ εύκολο να χρησιμοποιούμε το όνομά της λέγοντας ότι την τιμάμε. Εύκολο είναι να λέμε, όμως πολύ δύσκολο να πράττουμε υπεύθυνα, με σεβασμό και όπως αξίζει σε μία από τις μεγαλύτερες καλλιτέχνιδες της Ιστορίας. Ίσως αυτήν τη στιγμή θα την τιμούσαμε περισσότερο αν αφαιρούσαμε το όνομά της από κάποια σημεία που πραγματικά δεν είναι ούτε σοβαρό ούτε πρέπον να υπάρχει.
Μαίρη, Μαριάννα, Μαρία ( Mary, Marianna, Maria), Τρέιλερ
