Mπορούν να σε παραπλανήσουν οι αριθμοί; Μια oικονομολόγος πιστεύει ότι μπορούν.

Η παραπλάνηση των αριθμών Facebook Twitter
Η Σάνε Μπλάου είναι διδάκτωρ Οικονομετρίας και γνωστή δημοσιογράφος εκλαΐκευσης οικονομικών θεμάτων του ολλανδικού Τύπου.
0

ΣΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ  Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ένας ψυχολόγος του Χάρβαρντ, ο Ρόμπερτ Γέρκιζ, σχεδίασε ένα τεστ νοημοσύνης που θα μπορούσε να εφαρμοστεί σε μεγάλη κλίμακα. Η κρίσιμη μάζα εφαρμογής θα ήταν τελικά οι νεοσύλλεκτοι του αμερικανικού στρατού. Περί το 1,75 εκατομμύρια Αμερικανοί στρατιώτες πήραν μέρος ή υποβλήθηκαν στην άσκηση μέτρησης της νοημοσύνης τους.

Η ανακοίνωση των αποτελεσμάτων προκάλεσε τεράστιο σοκ: οι λευκοί Αμερικανοί είχαν τη νοητική ηλικία 13χρονου. Οι μετανάστες από την ανατολική και νότια Ευρώπη ήταν πιο κάτω, ενώ στον πάτο της κλίμακας ήταν οι μαύροι Αμερικανοί, με νοητική ηλικία σχεδόν 10χρονου παιδιού.

Τα αποτελέσματα δεν ήταν απλώς ευρήματα που έμειναν στη βιβλιογραφία. Χρησιμοποιήθηκαν για τη χάραξη και την εφαρμογή κεντρικών πολιτικών των Ηνωμένων Πολιτειών. Για παράδειγμα, οι ποσοστώσεις που επιβλήθηκαν μετά το 1920 στη μετανάστευση πληθυσμών από τη νότια και ανατολική Ευρώπη είχαν ως αιτιολογία τη χαμηλή βαθμολογία που σημείωσαν οι νεοσύλλεκτοι από αυτές τις περιοχές στο τεστ νοημοσύνης. Αποκλείστηκαν έτσι Έλληνες, Σικελοί και Νότιοι Ιταλοί, Εβραίοι από τις περιοχές της Ουκρανίας, της Πολωνίας κ.λπ.

Τα στοιχεία για τον δείκτη νοημοσύνης χρησιμοποιήθηκαν και για πολιτικές ευγονικής που ήταν πολύ διαδομένες στη Βόρεια Αμερική και στην Ευρώπη μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με αποκορύφωμα τα χρόνια του ναζισμού στη Γερμανία. Ένας νόμος που ψηφίστηκε στις ΗΠΑ το 1927 προέβλεπε υποχρεωτική στείρωση. Ένα από τα κριτήρια ήταν ο χαμηλός δείκτης νοημοσύνης. Ίσως δεν είναι γνωστό ότι ο νόμος αυτός καταργήθηκε μόλις το 1978, αφού είχαν υποβληθεί σε στείρωση χιλιάδες Αμερικανοί.

Κι ύστερα ήρθε η αμφισβήτηση των αριθμών του τεστ. Όχι των ίδιων των αριθμών αλλά των μεθόδων με τις οποίες οι αριθμοί προέκυψαν, αναλύθηκαν και τυποποιήθηκαν. Το τεστ διενεργήθηκε σε αίθουσες κακοφωτισμένες και χωρίς έπιπλα. Νεοσύλλεκτοι που μόλις είχαν μεταναστεύσει στην Αμερική δεν καταλάβαιναν καθόλου τι τους έλεγαν. Άλλοι που μιλούσαν αγγλικά δεν ήξεραν να διαβάζουν και να γράφουν. Στρατιώτες που έπιαναν για πρώτη φορά μολύβι στη ζωή τους έπρεπε να γράψουν πόσους κύβους μετρούσαν ή ποιο ήταν το επόμενο σύμβολο σε μια ακολουθία.

Όλο και περισσότερο μιλάμε στην εποχή μας για το media literacy, τον μιντιακό αλφαβητισμό, που θα μας βοηθάει να αναγνωρίζουμε την ψεύτικη και την κατασκευασμένη είδηση. Το number literacy είναι μια άλλη μορφή αλφαβητισμού.

Η Σάνε Μπλάου είναι διδάκτωρ Οικονομετρίας και γνωστή δημοσιογράφος εκλαΐκευσης οικονομικών θεμάτων του ολλανδικού Τύπου. Στο βιβλίο της Η μεροληψία των αριθμών, που έγινε μπεστ σέλερ στην Ολλανδία και ήδη μεταφράζεται σε πολλές γλώσσες, χρησιμοποιεί το παράδειγμα της επιχείρησης «τεστ νοημοσύνης» στις ΗΠΑ για να βάλει τους αριθμούς στη θέση τους. Ούτε σε βάθρο ούτε στα σκουπίδια, αλλά εκεί όπου πραγματικά πρέπει να είναι.

Διαβάζοντας το βιβλίο, συνειδητοποιούμε ότι η ζωή μας είναι βουτηγμένη μέσα στους αριθμούς. Καταναλώνουμε αριθμούς και οι αριθμοί επηρεάζουν τη ζωή μας αλλά και το πώς αυτή παρουσιάζεται.

Η Μπλάου γράφει, μεταξύ άλλων, για τους αριθμούς στον καιρό της πανδημίας. Όχι μόνο για τα casualties, κρούσματα και νεκρούς. Αλλά και για πιο σύνθετες οικονομετρικές έννοιες με τις οποίες ήρθαμε αντιμέτωποι στην καθημερινότητά μας. Εκθετική διασπορά, αριθμός μετάδοσης, επιπέδωση καμπύλης, δηλαδή μεγέθη που μας απασχολούν στον ίδιο βαθμό με τους άλλους αριθμούς της καθημερινότητάς μας, για παράδειγμα πόσα λάικ έχει μια ανάρτησή μας στα κοινωνικά δίκτυα ή τι έδειξε η τελευταία δημοσκόπηση για την απήχηση του Μητσοτάκη και του Τσίπρα.

μεροληψία
ΚΑΝΤΕ ΚΛΙΚ ΕΔΩ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕΤΕ: Sanne Blauw, Η μεροληψία των αριθμών, Μτφρ.: Μαργαρίτα Μπονάτσου, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Σελ. 250

«Οι αριθμοί προσδίδουν επιστημονική εγκυρότητα, πείθουν», γράφει η Μπλάου. «Εκεί που οι λέξεις γρήγορα χρωματίζονται, οι αριθμοί μοιάζει να αντιπροσωπεύουν ουδέτερα την πραγματικότητα. Όσο σημαντικοί και αν είναι οι αριθμοί, δεν είναι ποτέ αντικειμενικοί. Αυτό ξεκινάει από την ίδια τη μέτρηση. Το τι και το πώς μετράς είναι εξ ορισμού υποκειμενική απόφαση». Επομένως οι αριθμοί παραπλανούν. 

Η παραπλάνηση των αριθμών παρουσιάζεται μέσα από παραδείγματα που είναι ταυτόχρονα και υπέροχες ιστορίες. Αυτό το στοιχείο κάνει το βιβλίο της Μπλάου αξιανάγνωστο, κάτι στο οποίο συμβάλλει και η μετάφραση της Μαργαρίτας Μπονάτσου.

Είδαμε ήδη την ιστορία του τεστ νοημοσύνης. Μια άλλη ιστορία έχει σχέση με τον αριθμό των νεκρών Βρετανών στρατιωτών στο Πόλεμο της Κριμαίας το 1856. Ο τρόπος με τον οποίο διάβαζε το υπουργείο Στρατιωτικών αυτούς τους αριθμούς έδειχνε ότι οι θάνατοι οφείλονταν στις μάχες. Αλλά η Φλόρενς Νάιτινγκεϊλ, η νοσοκόμα που έδρασε στον Κριμαϊκό Πόλεμο και απέκτησε το στάτους ηρωίδας, διάβασε αλλιώς τους αριθμούς: έδειξε ότι οι περισσότεροι θάνατοι οφείλονταν στο κακό σύστημα περίθαλψης των τραυματιών.

Εδώ η παραπλάνηση των αριθμών στηριζόταν στην ερμηνεία τους. Το υπουργείο Στρατιωτικών συσχέτισε τον αριθμό των νεκρών με τις πολεμικές επιχειρήσεις. Αλλά η Νάιτινγκεϊλ έδειξε ότι η αιτία θανάτου των περισσότερων στρατιωτών ήταν άλλη. Το παράδειγμα δείχνει ότι ένα κλασικό σφάλμα που κάνουμε είναι η σύγχυση μεταξύ συσχέτισης και αιτιότητας. Και ότι δεν είναι απαραίτητο, όταν δύο πράγματα συνδέονται, το ένα να προκαλεί αυτόματα το άλλο.

Ένα άλλο παράδειγμα παραπλάνησης που δίνει η Μπλάου στηρίζεται στην περίφημη έρευνα του βιολόγου Αλφρεντ Κίνσεϊ για τη σεξουαλική ζωή των ανδρών Αμερικανών, που δημοσιεύτηκε το 1948. Η έρευνα «Sexual behavior in the human male» είχε προκαλέσει τεράστια συζήτηση γιατί ανέτρεπε τα μέχρι τότε δεδομένα και τις πεποιθήσεις. Σύμφωνα με την έρευνα, το 90% των ανδρών είχε προγαμιαίες σχέσεις, το 50% εξωσυζυγικές, το 37% είχε μια ομοφυλοφιλική εμπειρία, ενώ ένας στους 12 άνδρες είχε εμπειρία κτηνοβασίας, ποσοστό που ανέβαινε στον ένα στους έξι για άντρες που είχαν μεγαλώσει σε αγροκτήματα.

Η έρευνα αυτή, που είχε χρηματοδοτηθεί από το Ίδρυμα Ροκφέλερ, αποδείχτηκε δημοσκοπικό φιάσκο. Το δείγμα στηριζόταν μόνο σε λευκούς άντρες των Μεσοδυτικών Πολιτειών. Εδώ η παραπλάνηση των αριθμών είχε σχέση με την αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος αλλά και με τον τρόπο με τον οποίο ήταν διατυπωμένες οι ερωτήσεις.

Ξέρουμε πολύ καλά από τη σημερινή πρακτική ότι δημοσκοπήσεις που παρουσιάζονται από τα μέσα και δημιουργούν ατμόσφαιρα πατάνε σε έωλη αντιπροσωπευτικότητα και σε τρόπους διατύπωσης ερωτήσεων που οδηγούν σε συγκεκριμένα (δηλαδή επιθυμητά) αποτελέσματα γι’ αυτόν που κάνει τη δημοσκόπηση.

Οι αριθμοί, όταν χρησιμοποιούνται σωστά, βοηθούν στην καλύτερη κατανόηση του κόσμου αλλά και στην αλλαγή του, γράφει η Μπλάου. Αλλά τι σημαίνει «χρησιμοποιούνται σωστά;». Η απάντηση έχει σχέση με τη στατιστική, τις μεθόδους συλλογής και τυποποίησης των αριθμών, όπως βλέπουμε στα παραδείγματα που παρουσιάζει η συγγραφέας.

Μπορεί όμως ένας πολίτης να αποφύγει την παραπλάνηση ή να τη μειώσει δραστικά; Ναι, μας λέει η Μπλάου. Αρκεί να κάνουμε μερικές απλές ερωτήσεις στον εαυτό μας. Ποιος έκανε την έρευνα; Πώς συλλέχτηκαν τα στοιχεία; Πώς αναλύθηκαν; Αλλά κι εμείς τι νιώθουμε όταν ακούμε έναν αριθμό; Χαρά, φόβο, θυμό, λύπη; «Να είστε επιφυλακτικοί με τον εαυτό σας και να αναζητάτε πηγές με διαφορετική οπτική γωνία», γράφει η Σάνε Μπλάου.

Όλο και περισσότερο μιλάμε στην εποχή μας για το media literacy, τον μιντιακό αλφαβητισμό, που θα μας βοηθάει να αναγνωρίζουμε την ψεύτικη και την κατασκευασμένη είδηση. Το number literacy είναι μια άλλη μορφή αλφαβητισμού.

To άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

To νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.

Βιβλίο
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: η ιστορία του underground περιοδικού «Ανοιχτή Πόλη»

Βιβλίο / «Ανοιχτή Πόλη»: Ένα από τα πιο επιδραστικά εναλλακτικά έντυπα της Ελλάδας

Οι δημιουργοί του Κώστας Μανδηλάς και Βλάσσης Ρασσιάς, καταγράφουν την πορεία του στο βιβλίο «Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: Η ιστορία του περιοδικού “Ανοιχτή Πόλη”».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει το διήγημα «Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ» της Πατρίσια Χάισμιθ

Lifo Videos / Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει ένα διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ

«Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ»: Μια ιστορία έρωτα, αγάπης, αφοσίωσης, ανταγωνισμού, μίσους και φόνου μεταξύ ενός ζευγαριού και ενός σιαμέζικου γάτου, ένα μυστηριώδες διήγημα της δημιουργού των πιο σαγηνευτικών αντιηρώων.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Βιβλίο / Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Ολοένα περισσότερο διευρύνεται η τάση έκδοσης κλασικών και σπάνιων κειμένων σε μικρό μέγεθος που τοποθετούνται δίπλα στο ταμείο και συνιστούν την προσπάθεια ενός εκδοτικού οίκου να φέρει σπουδαία έργα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT
Νίκος Μάντης «Το χιόνι του καλοκαιριού»

Το πίσω ράφι / Για τις απουσίες που μας κάνουν αργούς στα αισθήματα

Καλοκαίρι στην Πελοπόννησο, στη σκιά της δεκαετίας του ’80: ένα πληγωμένο παιδί, μια μητέρα που επιστρέφει αλλαγμένη και μυστικά που βαραίνουν τη σιωπή των ενηλίκων - αυτά ξετυλίγει ο Νίκος Α. Μαντής στο πρώτο του μυθιστόρημα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Νέα βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος του χρόνου, και κάποιες επανεκδόσεις

Fall Preview 2025 / 13 βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος της χρονιάς

Ο πάντα επίκαιρος Καβάφης, νέα, σύγχρονα και παλιότερα ονόματα της λογοτεχνικής σκηνής και κάποιες ξεχωριστές επανεκδόσεις που δικαίως θα διεκδικήσουν χώρο στη βιβλιοθήκη όλων, βιβλιόφιλων και μη.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το πίσω ράφι/ Εμανουέλ Καρέρ «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα»

Το πίσω ράφι / Ένα επτασφράγιστο μυστικό που προκάλεσε αμηχανία και πάταγο

Προκλητικός, ωμός, συχνά σοκαριστικός, ο Εμανουέλ Καρέρ εξερευνά στο «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα» το οικογενειακό του παρελθόν, φέρνοντας σε δύσκολη θέση ακόμα και τα πιο κοντινά του πρόσωπα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Ζυμώνοντας ψωμί και ταριχεύοντας έναν νεκρό στην αρχαία Αίγυπτο

Αναγνώσεις / Ζυμώνοντας ψωμί και ταριχεύοντας έναν νεκρό στην αρχαία Αίγυπτο

Πώς ήταν η ζωή στην αρχαία Αίγυπτο; Ένας Αμερικανός αρχαιολόγος περιγράφει το 24ωρο των ανθρώπων κάθε ιδιότητας και κοινωνικής τάξης στις Θήβες της αρχαίας Αιγύπτου μέσα από ιστορίες που θα μπορούσαν να είναι αληθινές.
THE LIFO TEAM