ΜIA AΠΛΗ ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ στο Διαδίκτυο μας δίνει να καταλάβουμε τη σημασία της μεσαίας τάξης στη ρητορική της δημόσιας σφαίρας και την εμβληματική της σημασία ακόμα και σήμερα στα μεγάλα πολιτικά και κοινωνικά διακυβεύματα. Η μεσαία τάξη, εκείνο το «σκοτεινό αντικείμενο του πόθου», θα μπορούσε να πει κάποιος, όλων των μεγάλων αντιπαραθέσεων της δημόσιας σφαίρας.
Από αυτή την αναζήτηση δεν θα μπορούσε να λείπει η Ελλάδα και η δική της μεσαία τάξη, συχνά λοιδορημένη και πνευματικά αγνοημένη. Όλοι μπορεί να συμφωνούν ότι αποτελεί όχι μόνο τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής κοινωνίας, τον βασικό μοχλό ανάπτυξης και συμπερίληψης αλλά και τον αποδιοπομπαίο τράγο των ελίτ. Έτσι, η μεσαία τάξη στην Ελλάδα παρέμεινε κυρίως μια βουβή πλειονότητα που δεν μπόρεσε να βρει εύκολα τον ορισμό της, τις αντιπροσωπεύσεις της, αλλά, το κυριότερο, όλα εκείνα που θα μπορούσαν να την προσδιορίσουν και να της δώσουν το βάθος που θα την έκανε, από βουβό, δυναμικό πρωταγωνιστή.
Ο αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών Παναγής Παναγιωτόπουλος είναι από τους πιο διεισδυτικούς μελετητές της μεσαίας τάξης. Έχοντας δώσει ήδη δείγματα αυτής της μελέτης με το λεξικό της δεκαετίας του ’80 και την έκθεση GR ’80s (σε συνεργασία και τα δύο με τον Βασίλη Βαμβακά), έρχεται με ένα εμβληματικό έργο για τη μεσαία τάξη στην Ελλάδα και, εντάσσοντάς την υποδειγματικά στο διεθνές πλαίσιο, να της προσδώσει εκείνη την επιστημονική αίγλη που της έλειπε σταθερά.
Ο Παναγιωτόπουλος δεν κατακρίνει ούτε μέμφεται τη μεσαία τάξη. Την παρακολουθεί από κοντά, μελετά το βίωμά της, αναγνωρίζοντάς της τη σημασία της πράξης σε σχέση με τη θεωρητική προσέγγιση.
Αποφασίζει να μην τη βάλει σε εύκολα καλούπια αλλά να την παρατηρήσει προσεκτικά, και τολμώ να πω πως το κάνει με αγάπη και νοσταλγία, που δεν διοχετεύονται όμως σε κανέναν ανέξοδο συναισθηματισμό. Ξεκινά το έργο του με μια βασική παρατήρηση, ορίζοντάς τη μέσα από τη χρήση μιας εκτεταμένης ξένης βιβλιογραφίας, κυρίως γαλλικής, από την οποία αντλεί και τη βασική συνιστώσα της ποικιλόμορφης γνώσης του, και αξιοποιώντας μια πλούσια επιστημονική παρακαταθήκη στο ζήτημα. Ο Παναγιωτόπουλος θεωρεί ως αρχή της μεσαίας τάξης εκείνο το σημείο όπου το εργατικό δυναμικό αποφασίζει συνειδητά να δουλέψει για τη δική του ευμάρεια, τη δική του εξέλιξη και πρόοδο, να ιδεολογικοποιήσει και παράλληλα να απενοχοποιήσει την ευζωία του.
Ο συγγραφέας παρακολουθεί με μεγάλη πληρότητα την ιστορία της και τους μετασχηματισμούς της μέσα στον εικοστό αιώνα αλλά και τη μετατροπή της σε ένα πολιτικό υποκείμενο που οδηγείται είτε από συντηρητικές είτε από ριζοσπαστικές εξελίξεις. Μπορεί να παρατηρεί ιστορικά, αλλά δεν παύει να παρατηρεί πρωτίστως κοινωνιολογικά την εξέλιξή της. Καταναλωτισμός, ανάγκη για ζωή, υπερσυναισθηματισμός, κατάρρευση της καπιταλιστικής μεσαίας τάξης μπροστά στην παγκοσμιοποίηση και το χτίσιμό της εκ νέου αλλά και πολλά άλλα ζητήματα απασχολούν τη διεισδυτική ματιά του, που διερευνά όλα τα συμπτώματα κριτικά και με πληρότητα.
Ο Παναγιωτόπουλος δεν κατακρίνει ούτε μέμφεται τη μεσαία τάξη. Την παρακολουθεί από κοντά, μελετά το βίωμά της, αναγνωρίζοντάς της τη σημασία της πράξης σε σχέση με τη θεωρητική προσέγγιση. Η μεσαία τάξη δρα κυρίως, αλλά η δράση της προκαλεί και ιδεολογία. Το έργο παρατηρεί την κίνηση της μεσαίας τάξης και κατανοεί τον ρόλο της ως εκκρεμούς της Ιστορίας. Είναι εκείνη που φέρνει τον καπιταλισμό στη νεωτερική εποχή, αφού «στήριξε την απαλλαγή των καπιταλιστικών κοινωνιών από τα θεσμικά και πολιτιστικά βαρίδια…», αλλά κι εκείνη που βίωσε την καταστροφή της από την παγκοσμιοποίηση καθώς και από την αντίδρασή της σε αυτήν.
Ο συγγραφέας παρακολουθεί αυτή την πορεία με μεγάλη επιμέλεια και σεβασμό στη χρονική ακολουθία, με έναν υπόγειο, αλλά σαφή τρόπο που επιτρέπει στον αναγνώστη να θυμηθεί αλλά και να ξαναβιώσει τα γεγονότα, κατανοώντας τις τομές που δημιούργησαν. Η ματιά του είναι μακροσκοπική, επικεντρώνεται στη μεγάλη εικόνα και προσφέρει μια νέα οπτική στον αναγνώστη, ξεκλειδώνοντας θεάσεις που δεν τις είχαμε προσέξει, ιστορικοποιώντας το πρόσφατο παρελθόν αλλά και περιγράφοντας τις μεγάλες κοινωνιολογικές τομές.
Το ελληνικό κομμάτι του βιβλίου ίσως είναι και το δυνατότερο. Ανατέμνει κάθε πτυχή της βιωματικής διάρθρωσης της συγκρότησης της μεσαίας τάξης στην Ελλάδα με επιστημονικότητα, συμπάθεια και αγάπη αλλά και με έμμεσες αποδομήσεις, όπως γίνεται με την παράθεση του αποσπάσματος από την ταινία Σπιρτόκουτο.
Ξεκινώντας από κάθε ψηφίδα που συγκροτεί την ελληνική μεσαία τάξη, από το αγαπημένο του «διαμέρισμα» μέχρι τον γάμο, την πεθερά, τα παιδιά και τη σχέση με το κράτος, φτάνει και στα μεγάλα θέματα που την απασχολούν σήμερα.
Συνομιλώντας με κορυφαία σύγχρονα διανοητικά ρεύματα αλλά και με διανοητές όπως ο Lilla, o Παναγιωτόπουλος θίγει τα θέματα των ταυτοτήτων, των ορίων και των νέων διαιρέσεων που απασχολούν τη μεσαία τάξη και αποτελούν τα νέα στοιχεία συγκρότησης, αλλά και διάλυσής της.
Πρόκειται για ένα βιβλίο πολυεπίπεδο, διανοητικά προκλητικό, πυκνό και καταιγιστικό. Δεν χαρίζει εύκολες λύσεις στους αναγνώστες αλλά τους καλεί να προβληματιστούν και να αναγνωρίσουν απροσδόκητα, συχνά από τη μια σελίδα στην άλλη, την ίδια τους τη ζωή. Εξάλλου, ο ίδιος, οργανικό μέλος αυτής της τάξης, πίσω από ένα βιβλίο υψηλής διανόησης δεν διστάζει να κρύψει και μερικά σπαράγματα ζωής, στοιχεία της μεσαίας τάξης και τα μυστικά της πορείας και της επιβίωσής της.
«Borrow money from pessimists. They don’t expect it back». Fortune cookie σε κινέζικο εστιατόριο στην πλατεία Συντάγματος.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
