Ο ΓΑΛΛΙΚΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ εκδοτικός οίκος Φαγιάρ, που τώρα είναι μέρος του πολυεθνικού κολοσσού Ασέτ, φαίνεται ότι κατάλαβε καλύτερα από οποιονδήποτε άλλον εκδοτικό οίκο στην Ευρώπη τι σήμαινε η παρουσία της μαύρης 22χρονης ποιήτριας Αμάντα Γκόρμαν στην τελετή της ορκωμοσίας (inauguration) του Τζο Μπάιντεν. Η απαγγελία, από την ίδια, του ποιήματός της «The hill we climb» δεν ήταν απλώς μια λογοτεχνική στιγμή. Είχε μια μεγάλη συμβολική σημασία πού ξεπερνούσε το αδιαμφισβήτητο ποιητικό γεγονός και ανταποκρινόταν στα αιτήματα των καιρών για ισότητα και δικαιώματα. Ο στίχος της Γκόρμαν «δεν είμαστε έθνος κατακερματισμένο αλλά έθνος ανολοκλήρωτο» (σ.σ. η μετάφραση είναι του συντάκτη αυτού του κειμένου) έδειχνε ίσως έναν δρόμο που πρέπει να ακολουθήσουν οι αποκλεισμένοι, ώστε να αποκτήσουν ορατότητα.
Ο Φαγιάρ ανέθεσε τη μετάφραση του ποιήματος της Γκόρμαν στην 25χρονη Βελγοκονγκολέζα Μαρί-Πιερά Κακομά, γνωστή περισσότερο με το καλλιτεχνικό ψευδώνυμο Lous and the Yakuza. Ποιήτρια, μοντέλο, ράπερ και σχεδιάστρια, η Λους, που γνωρίζει τεράστια επιτυχία με τον πρώτο της δίσκο «Gore», αναμετριέται τώρα με την ποίηση της Γκόρμαν. Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει στα γαλλικά τον Μάιο, με πρόλογο της Όπρα Γουίνφρι. Επιλέγοντας τη Λους για τη μετάφραση και ζητώντας από την Όπρα να γράψει τον πρόλογο, ο Φαγιάρ δημιουργεί περισσότερο μια πολιτική κίνηση, δίνει στο ποιητικό γεγονός πολιτική διάσταση. Είναι πολύ σημαντικό αυτό σε μια χώρα όπου η λογοτεχνική ταυτότητα της παράδοσης είναι πολύ ισχυρή και ανοίγει επίσης τον δρόμο και γι’ άλλες χώρες, κυρίως τις λατινόφωνες. Φυσικά, δημιουργεί και ένα μείζον επικοινωνιακό γεγονός ‒total black‒ με την Αμάντα, την Όπρα και τη Λους.
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου το αναθεωρητικό κίνημα του cancel culture έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, σε συνδυασμό με τα κινήματα Black Lives Matter και MeΤoo, η συζήτηση είναι τεράστια και αναζωπυρώνεται με κάθε ευκαιρία.
Από πατέρα Κονγκολέζο και μητέρα από τη Ρουάντα, η Λους, που γεννήθηκε στο Κονγκό το 1996, έζησε από μικρή τον πρώτο πόλεμο του Κονγκό, τι σφαγές, τη βία και την εγκατάλειψη. Η μητέρα της, ως καταγόμενη από τη Ρουάντα, αναγκάστηκε να φύγει από τη χώρα. Εγκαταστάθηκε στο Βέλγιο, αφήνοντας πίσω της τη Λους με τον πατέρα της. Το κορίτσι ξαναβρήκε την μητέρα του δύο χρόνια μετά, στο Βέλγιο πλέον.
Με την επιλογή της Λους, ο εκδοτικός οίκος Φαγιάρ απέφυγε τις κακοτοπιές στις οποίες έπεσε ο ολλανδικός εκδοτικός οίκος Μέλενχοφ. Οι εκδόσεις Μέλενχοφ, όπως ξέρουμε, είχαν επιλέξει τον/την συγγραφέα Μαρίκε Λούκας Ραϊνεφελντ (βραβείο Μπούκερ 2020), που είναι μη-δυαδικό πρόσωπο (non-binary person), για να μεταφράσει το ποίημα της Αμάντα Γκόρμαν. Η επιλογή συνάντησε σφοδρές αντιδράσεις, καθώς ο/η Ράινεφελντ είναι λευκός/-ή, χωρίς γνώσεις του ποιητικού σλαμ, με εντελώς διαφορετική προσωπική διαδρομή και εντελώς διαφορετικές πολιτισμικές αναφορές σε σχέση με αυτές της Αμάντα Γκόρμαν. Ο/η Ράινεφελντ παραιτήθηκε από το μεταφραστικό εγχείρημα και ο εκδοτικός οίκος ανέθεσε τη μετάφραση σε ομάδα. Ο Μέλενχοφ είχε πέσει τελικά στα αχαρτογράφητα, βαθιά νερά της cancel culture και του ΜeΤoo. Και η Ολλανδία, που θεωρείται η χώρα της «ευτυχισμένης πολυπολιτισμικότητας», άρχισε να αναρωτιέται τι ακριβώς συμβαίνει.
Φαγιάρ και Μέλενχοφ είναι οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος στην ηπειρωτική Ευρώπη, που δείχνουν τι διαστάσεις –απρόβλεπτες‒ μπορεί να πάρει το φαινόμενο της cancel culture στον εκδοτικό/λογοτεχνικό χώρο, πώς μπορεί να επηρεάσει τις εκδοτικές πρακτικές και πώς μπορεί να πυροδοτήσει έναν νέο διάλογο πάνω σε θέματα λογοτεχνικής και γενικότερα καλλιτεχνικής ελευθερίας και έκφρασης.
Ο Φλαμανδός συγγραφέας Μοχάμεντ Ουααμαρί, μαροκινής καταγωγής, σε άρθρο του στην εφημερίδα του Βελγίου «De Morgen» έγραψε, με αφορμή την υπόθεση Μέλενχοφ/Ράινεφελντ, ότι ο λογοτεχνικός τομέας κυριαρχείται από λευκούς και ότι ο χώρος για τις μειονότητες είναι πολύ περιορισμένος. Παραδέχτηκε, όμως, ότι με τους μεταφραστές συμβαίνει ό,τι και με τους συγγραφείς: την αξία στο κείμενο δεν τη δίνει το χρώμα του δέρματος αλλά η ποιότητα της γραφής. Ένας άλλος Φλαμανδός ποιητής, ο αφρικανικής καταγωγής Σεκού Ουολογκέμ, πολύ γνωστός για τα ποιητικά σλαμ του, δίνει μια άλλη διάσταση: ένας μεταφραστής που δεν έχει τις ίδιες εμπειρίες με τον ποιητή που μεταφράζει, μπορεί να εξωραΐσει και να στρογγυλέψει το ποίημα. Η Ολλανδή συγγραφέας και μεταφράστρια Χαΐα Σούτερς, σε άρθρo της στην ολλανδική εφημερίδα «De Standaard», έγραψε: «Μπορώ να καταλάβω ότι διαλέγουμε κάποιον επειδή η διαδρομή του εγγυάται καλύτερη πρόσληψη των πολιτισμικών αναφορών του συγγραφέα που μεταφράζει. Φοβάμαι όμως ότι τείνουμε σε μια προσέγγιση όπου τις γυναίκες πρέπει να τις μεταφράζουν μόνο γυναίκες, τους λευκούς, λευκοί, τους μαύρους, μαύροι».
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου το αναθεωρητικό κίνημα του cancel culture έχει πάρει μεγάλες διαστάσεις, σε συνδυασμό με τα κινήματα Black Lives Matter και MeΤoo, η συζήτηση είναι τεράστια και αναζωπυρώνεται με κάθε ευκαιρία. Αυτές τις μέρες το ίδρυμα που διαχειρίζεται τα δικαιώματα των βιβλίων για παιδιά του δρα Σους (ψευδώνυμο του Θίοντορ Γκάιζελ) απέσυρε πέντε βιβλία του δημοφιλούς συγγραφέα, θεωρώντας ότι περιέχουν φυλετικά στερεότυπα, τα οποία λειτουργούν προσβλητικά για λαούς και εθνότητες. Ανάμεσά τους το περίφημο «If I ran the zoo», όπου τα ζώα του δρα Σους έχουν στερεοτυπικά χαρακτηριστικά Κινέζων, Νεπαλέζων, Αφρικανών, Τούρκων, Περσών κ.λπ. Αρκετοί αντέδρασαν σ’ αυτή την απόφαση. Ο Ρος Ντάουθατ, αρθρογράφος των εφημερίδας «The New York Times», έγραψε πρόσφατα στην εφημερίδα του (6 Μαρτίου), με αρκετή ειρωνεία, ότι ως καθολικός μπορεί να νοσταλγεί τον Πίνακα Απαγορευμένων Βιβλίων (Index Librorum Prohibitorum), αλλά δεν θα περίμενε, στις μέρες μας, να απαγορεύονται βιβλία και να εξαφανίζονται. Να φτιάξουμε έναν νέο κανόνα, γράφει ο Ντάουθατ, αλλά όχι να εξαφανίσουμε τα βιβλία.
Ακόμη και το μυθιστόρημα της Χάριετ Μπίτσερ Στόου, Η καλύβα του μπαρμπα-Θωμά, που κυκλοφόρησε το 1852 και διαβάστηκε σε όλον τον κόσμο ως αντιρατσιστικό έργο, δεν ξέφυγε από την κριτική της cancel culture. Ξαναήρθε, μάλιστα, στην επιφάνεια το επιχείρημα του μαύρου ακτιβιστή Μάλκολμ Χ, που δολοφονήθηκε το 1965 (ένας από τους ήρωες του ημιτελούς έργου του Τζέιμς Μπόλντουιν, Δεν είμαι ο νέγρος σου), σύμφωνα με το οποίο ο Θωμάς-Τομ είναι μια στερεοτυπική μορφή, ενσάρκωση της υποταγής και της παθητικότητας του δούλου, που πεθαίνει αδιαμαρτύρητα, καθώς θα βρει τη σωτηρία του στους ουρανούς.
Ξέρουμε από την ιστορική εμπειρία ότι κάθε κίνημα διεκδίκησης δικαιωμάτων και απελευθέρωσης συνοδεύεται από ακρότητες. Ήδη γίνεται λόγος για μια νέα λογοκρισία (και αυτολογοκρισία) και για έναν νέο πουριτανισμό. Επίσης, για αναχρονισμό που αγνοεί το ιστορικό πλαίσιο. Αυτό δεν εμποδίζει, όμως, την Αμάντα Γκόρμαν να σκαρφαλώνει τον λόφο και τη Λους να τη μεταφράζει στα γαλλικά, ενώ φωτογραφίζεται για τη Louis Vuitton. Ένας νέος κόσμος.
ΑΛΛΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Η Αμάντα Γκόρμαν είχε αποδεχτεί τον/την Μαρίκε Λούκας Ράινεφελντ για τη μετάφραση του ποιήματός της. Το βιβλίο της για παιδιά Change sings, σε έμμετρο ομοιοκατάληκτο λόγο, θα κυκλοφορήσει στις 21 Σεπτεμβρίου 2021 με την εικονογράφηση του 57χρονου λευκού Λόρεν Λονγκ, του διασημότερου συγγραφέα για παιδιά και εικονογράφου στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
